صفات ذاتی خدا

صفات ذات و صفات فعل یکی از تقسیم‌بندی‌های صفات حق تعالی است.

در تقسیم صفات الهی به «صفات ذات» و «صفات فعل» دو اصطلاح وجود دارد:

اصطلاح رایج

هر گاه برای انتزاع صفتی از ذات و وصف کردن ذات به آن صفت، تصور ذات کافی باشد و تصور فاعلیت خداوند لازم نباشد، آن صفت، صفت ذات یا ذاتی خواهد بود. مانند صفت حیات و حی، اراده و مرید، علم و عالم، قدرت و قادر. و هر گاه تصور فاعلیت خداوند لازم باشد، آن را صفت فعل یا فاعل گویند، مانند خلق و خالق، رزق و رازق، اماته و ممیت، احیاء و محیی، مغفرت و غافر، انتقام و منتقم، و مانند آن. صفات ذاتی عین ذات و همچون ذات، قدیم و نامحدودند. این اصطلاح در کتب فلسفه و کلام رایج‌تر است.

صفات ذاتی حقیقی و اضافی

صفات ذات را به دو گونهٔ حقیقی و اضافی تقسیم کرده‌اند. صفات ذاتی حقیقی آن است که حقیقتاً ذات به آن وصف می‌گردد مانند علم و قدرت، و صفت اضافی آن است که از صفات حقیقی انتزاع می‌شود ولی خود حقیقتاً از صفات ذات نیست، مانند صفت عالمیت و قادریت، که از در نظر گرفتن نسبت علم و قدرت با ذات انتزاع شده‌اند و ورای ذات و صفت علم و قدرت، حقیقتی ندارند.

صفت ذاتی حقیقی را به حقیقی محض و حقیقی ذات الاضافه تقسیم نموده‌اند. حقیقی محض آن است که به چیزی جز ذات خداوند تعلق ندارد، مانند صفت حیات، و حقیقی ذات الاضافه آن است که به غیر ذات متعلق می‌شود مانند علم و قدرت.

اصطلاح قدیم

هر صفتی که بتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف کرد، صفت فعل است، و هر صفتی را که نتوان خداوند را به مقابل و ضد آن وصف کرد، صفت ذات است. بنابراین قدرت، علم و حیات از صفات ذاتی الهی‌اند، چون خداوند به مقابل و ضد آن‌ها وصف نمی‌شود، زیرا مقابل آن‌ها نقص وجودی است، ولی اراده از صفات ذات نخواهد بود، زیرا وصف خداوند به مقابل آن محال نیست، مثلاً گفته می‌شود خداوند ظلم به بندگان خود را اراده نکرده است. بر این اساس، عدل از صفات ذات الهی خواهد بود، ولی بنابر اصطلاح نخست از صفات فعل است. این اصطلاح محدث کلینی در کتاب اصول کافی بوده و بر این اساس روایاتی که «اراده» را از صفات فعل دانسته‌اند تعیین کرده است. سید شریف گرگانی نیز در کتاب تعریفات همین اصطلاح را آورده است.

منابع

• سعیدی مهر، محمد، آموزش کلام اسلامی، قم، طه، چاپ اول، ۱۳۷۷

• سبحانی، جعفر و محمدرضایی، محمد،‌ اندیشه اسلامی، قم،‌ معارف، چاپ هجدهم، ۱۳۸۶

• سبحانی، جعفر، الالهیات، قم، موسسه امام صادق (ع)، ۱۴۲۳چاپ ششم، ۱۳۸۴

• مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۶۵ش

• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار،‌ تهران، صدرا، چاپ پنجم، ۱۳۷۶، ج۶

• شهرستانی، الملل و النحل

پیوند به بیرون

سایت اندیشه قم [[رده:]]