علی بن عیسی اربلی: تفاوت میان نسخه‌ها

| خویشاوندان سرشناس = فخرالدین عیسی، معروف به ابن جِجْنی، حاکم اربل (پدر)

'''ابوالحسن علی بن عیسی هَکّاری''' <small>(۶۲۰ تا ۶۲۵-۶۹۲)</small>، مشهور به '''بهاءالدین اِرْبِلی''' [[محدث|محدّث]]، مورّخ، ادیب و شاعر [[شیعه|شیعی]] قرن هفتم و نویسنده کتاب [[کشف الغمة فی معرفة الائمة]]، از منابع معتبر دانسته شده در شرح حال [[پیامبر(ص)]] و [[امامان شیعه]] (ع). [[سید ابن طاووس]] از استادان و [[علامه حلی|علامه حلّی]] از شاگردان اوست.

بهاءالدین اِرْبِلی در اربل (اربیل) در شمال [[عراق]] زاده شد و همانجا پرورش یافت.<ref>فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۶۶۱.</ref> تاریخ دقیق تولّد او معلوم نیست؛ ولی  قرائن گویای آن است که وی بین سال‌های ۶۲۰ تا ۶۲۵ق به دنیا آمده است. [[ابن حبیب حلبی]] (درگذشته ۷۷۹ق) تاریخ ولادت او را به صراحت ۶۲۵ق دانسته است.<ref>ابن حبیب، تذکره النبیه، ج۱، ص۱۶۱.</ref> پدر بهاءالدین، [[فخرالدین عیسی]]، معروف به ابن جِجْنی، حاکم [[اربل]] و نواحی آن بود و در ۶۶۴ همانجا درگذشت.<ref>ابن فُوَطی، تلخیص مجمع الآداب، ۱۹۶۵، ج۴، ص۲۷۴ـ ۲۷۵.</ref><br>

اربلی بنابر مشهور در ۶۹۲ <ref>بغدادی، هدیه العارفین، ج۱، ستون ۷۱۴؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۰۷؛ زرکلی، ج۴، ص۳۱۸</ref> یا ۶۹۳ <ref>ابن فوطی، الحوادث الجامعه، ص۴۸۰؛ حرّ عاملی، امل الا´مل، ج۲، ص۱۹۵، پانویس ۱</ref> در [[بغداد]] درگذشت. البته [[ابن عماد حنبلی]] <ref>ج ۵، ص۳۸۳</ref> سال درگذشت او را ۶۸۳ دانسته است. او در خانه مسکونی خود، معروف به کارپردازخانه واقع در غرب بغداد به خاک سپرده شد. امروزه آن خانه ویران گشته و اثری از آن بر جای نمانده است.<ref>بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص۱۸</ref>

به نوشته [[افندی اصفهانی]]، [[میرداماد]] در [[شرعة التسمیه]] درباره اربلی تعبیری آورده که یکی از شاگردان وی آن را دالّ بر امامی نبودن اربلی از نظر میرداماد دانسته و او را [[زیدیه|زیدی]] مذهب خوانده است.<ref>افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج ۴، ص۱۶۹.</ref> به نظر افندی شاید منشأ این اشتباه آن باشد که یکی از دانشمندان [[زیدیه]] نیز کتابی به نام کشف الغمه تألیف کرده است.<ref>افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج ۴، ص۱۶۹.</ref><ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱۸، ص۴۷</ref> در منابع کهن نیز به امامی بودن اربلی اشارت رفته است.<ref>صفدی، ج۲۱، ص۳۷۹.</ref>

اربلی نزد شماری از علمای [[اهل سنت]] و [[شیعه]] دانش آموخت و از بسیاری اجازه روایت یافت.<ref>بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، مقدمه جبوری، ص۱۸ـ۱۹؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۶۶ـ۱۶۸؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۶ـ۴۴۷</ref> برخی از آنان عبارت‌اند از:

# [[سید بن طاووس|رضی الدین علی بن طاوس]] (درگذشت ۶۶۴ق) که اربلی با وی مباحثات علمی داشت.

# جلال الدین [[عبدالحمید بن فخار موسوی]]

# تاج الدین علی بن انجب معروف به [[ابن ساعی بغدادی]] (درگذشت ۶۷۴ق)

# حافظ ابوعبدالله [[محمد بن یوسف گنجی شافعی]] (درگذشت ۶۵۷ق)<ref>بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه، ج۱، ص۱۴، ۱۰۸، ۳۴۷، ۳۶۳ـ۳۶۴، ج۲، ص۷۵، ۳۷۲، ج۳، ص۴۳، ۲۶۵؛ قمی، ۱۳۵۷ـ۱۳۵۸، ج۱، ص۱۹۹ـ۲۰۰؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۶</ref>

و جمعی نیز نزد او [[کشف الغمة فی معرفة الائمة |کشف الغمّة]] را قرائت کرده‌اند.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۱۸ـ۲۱۹؛ امین، ج۳، ص۱۳۵</ref>

اربلی در زمان حکومت [[تاج الدین بن صلایا|تاج الدین بن صَلایا]] در [[إربِل|اربل]] به دبیری پرداخت و کاتب وی بود و پس از سقوط اربیل به دست [[مغول|مغولان]] <ref>رشیدالدین فضل الله، ج۲، ص۷۱۶</ref> به گفته خود در [[رجب]] ۶۶۰ به [[بغداد]] رفت و در زمان [[عطاملک جوینی|علاءالدین عطاملک جوینی]] (حاکم بغداد در آن زمان) در دیوان انشا به دبیری پرداخت.<ref>ابن شاکر کتبی، ج۳، ص۵۷؛ صفدی، ج۲۱، ص۳۷۹؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه، ص۳۴۱</ref>

اربلی در بغداد از اطرافیان عطاملک جوینی<ref>بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۴۷</ref> و در سفر و حضر همراه او بود و در منزلی مشرف بر [[دجله]] و معروف به «دیوان شرابی» اقامت داشت و بیشترین آثار خود را در همین زمان تألیف کرد و در ۶۷۸ تعمیر مسجدی معروف به [[جامع باب السیف]] را عهده‌دار گشت.<ref>بهاءالدین اربلی، رساله الطیف، ص۸۵۸۶، مقدمه جبوری، ص۱۴؛ وصّاف حضره، ص۱۰۴؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه، ص۲۷۷-۲۷۸، ۳۶۶</ref><br>

در سال ۶۸۰ به سعایت دشمنان، اباقاخان مغول، پسر [[هلاکوخان]]، (حکومت: ۶۶۳ـ۶۸۰) به جوینی بدبین شد و دستور داد که جوینی و برخی همراهانش، از جمله اربلی، را به اردوی او در [[همدان]] ببرند؛ ولی پیش از آنکه آنان به همدان برسند در گردنه [[اسدآباد]] خبر فوت خان مغول منتشر شد و پس از وی تکودار احمد، برادر اباقاخان، ایلخان شد و جوینی مجدداً به حکومت [[بغداد]] گماشته شد و اربلی همچنان با او بود تا اینکه جوینی در ۶۸۱ درگذشت.<ref>وصّاف حضره، ص۱۰۴ـ۱۰۵؛ بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۸ـ۹</ref><br>

در ۶۸۷ [[سعدالدوله]] یهودی موصلی ـ وزیر ارغون خان ـ مسلمانان را بسیار آزار کرد، و اربلی نیز مدتی از کار برکنار شد تا اینکه سعدالدوله در ۶۹۰ به قتل رسید.<ref>علی بن عیسی بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۶؛ ابن فوطی، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه فی المائه السابعه، ص۴۵۴</ref> اربلی سال‌های آخر عمر خود را خانه‌نشین شد و به تألیف پرداخت.<ref>بهاءالدین اربلی، ترجمه المناقب، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۶، ۱۳؛ فرّوخ، تاریخ الادب العربی، ج۳، ص۶۶۲.</ref>

درباره وزارت اربلی اختلاف است؛ برخی او را صاحب وزارت و صدارت خوانده و یکی از سیاستمداران زمان خویش دانسته‌اند.<ref>صفدی، ج۲۱، ص۳۷۸؛ افندی اصفهانی، ریاض العلماء، ج۴، ص۱۶۶؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۱، ص۲۱۸؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۶</ref> [[ابوالحسن شعرانی]] نیز وزیر بودن او را با چنان علم و فضل بعید ندانسته است.<ref>بهاءالدین اربلی، کشف الغمه ترجمه فارسی، ج۱، مقدمه شعرانی، ص۱۱</ref> برخی هم احتمال داده‌اند که علی بن عیسی وزیر ـ معروف به [[ابن جراح]] (متوفی ۳۳۴) ـ شخص دیگری بوده و وزارت «‌مقتدر‌» و «‌قادر‌» عباسی را عهده دار بوده است.<ref>خوانساری، ج۴، ص۳۴۱؛ قمی، الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۵؛ زرکلی، ج۴، ص۳۱۷؛ مدرس تبریزی، ریحانه الادب، ج۱، ص۱۰۲</ref>

او را از مشاهیر [[علم نحو]] و عربیت، <ref> صدر، ص۱۳۰</ref> شاعر و کاتب دیوان، <ref> صفدی، ج۲۱، ص۳۷۹</ref> مورّخ، ادیب و [[فقیه]]، <ref> ابن حبیب، تذکره النبیه، ج۱، ص۱۶۱.</ref> محدّثی صدوق، [[ثقه]] و مذکور در سند اجازات <ref> حرّعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۴۳؛ مجلسی، ج۱، ص۱۰، ۲۹</ref> دانسته‌اند. به گفته [[فضل بن روزبهان شافعی]]، اربلی ـ به اتفاق جمیع [[امامیه]] ـ از بزرگان علما و در نقل مطالب امین است.<ref> شوشتری، ج۱، ص۲۹</ref>

اربلی در نوجوانی شعر می‌سروده<ref>بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۲۴۶</ref> و در بیشتر ابواب و فنون شعر عرب طبع آزمایی کرده است.<ref>بهاءالدین اربلی، کشف الغمه، مقدمه جبوری، ص۲۴؛ بهاءالدین اربلی، کشف الغمّه، ج۱، ص۲۷۰ـ۲۷۱؛ بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۱۱۱، ۱۶۶، ۲۴۶ ـ۲۴۷، ۳۸۸، ۴۲۱ـ۴۲۴؛ امینی، الغدیر، ج۵، ص۴۴۴ـ۴۴۵</ref> اربلی علاوه بر اینکه قصائدی در مدح [[اهل بیت(ع)]] سروده، از راویان شعر [[حضرت علی(ع)]] نیز بوده است.<ref> امینی، الغدیر، ج۲، ص۲۶</ref> او ابیاتی بالبداهه سروده و نیز در نشست‌های ادبی با [[جوینی]]، [[ابن صلایا]] و دیگران شرکت می‌کرد.<ref> اربلی، التذکره الفخریه، ص۸۵ ـ۸۶؛ بهاءالدین اربلی، التذکره الفخریه، ص۱۵۳ـ۱۵۴، ۱۶۱ـ۱۶۲، ۱۶۶، ۲۰۴، ۲۴۲، ۳۸۰، ۳۸۹</ref>

اربلی فرزندی به نام محمد بن علی و با لقب ابوالفتح داشته که به گفته [[ابن شاکر کتبی]]  و [[صفدی]] پس از فوت پدر در حالت فقر از دنیا رفت.<ref>ج ۳، ص۵۸</ref><ref>صفدی ج۲۱، ص۳۷۹</ref> او و فرزندش عیسی [[کشف الغمة فی معرفة الائمة |کشف الغمّه]]  را روایت کرده است.<ref>حرّعاملی، امل الا´مل، ج۲، ص۲۱۲و۲۸۸</ref>

# [[کشف الغمة فی معرفة الائمة (کتاب)|کشف الغمّه فی معرفه الائمّه]] در شرح حال [[پیامبر اسلام]](ص)، [[حضرت خدیجه]](س)، [[حضرت فاطمه]] (س) و [[امامان شیعه|امامان دوازده گانه علیهم السلام]] است.

#[[التذکره الفخریه]]: بیشتر به اشعار معاصران و نوپردازان نظر دارد. به گفته [[ابن فوطی]]<ref> مجمع الاداب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۳، ص۴۱۹</ref> تاریخ تألیف کتاب ۶۷۱ق بوده است. اربلی در این کتاب غنا و اصوات مغنّیان را بررسی کرده و در هر باب مقدمه‌ای به اسلوب ترسّل و مسجّع آورده که از ویژگیهای نثر آن دوران حکایت دارد<ref> مقدمه، ص۱۳</ref> اربلی آن را به درخواست فخرالدین [[منوچهر بن ابی الکرم همدانی]] نایب [[عطاملک جوینی]] تألیف کرده است<ref> ابن فوطی، مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، ج۴، قسم ۳، ص۴۱۹ـ۴۲۰</ref>

# [[رسالة الطیف]]، این کتاب دربرگیرنده اخبار و اشعار شاعران جاهلی، [[اسلام]] و برخی معاصران مؤلف، و نیز خود او است که بخشی از این ابیات در دیگر کتابها یافت نمی‌شود.<ref>آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام الشیعه، ص۱۰۷؛ کحّاله، ج۷، ص۱۶۳</ref> {{یادداشت|مؤلف در این کتاب راه «‌[[طیف الخیال‌]]» اثر [[سید مرتضی|علم الهدی]] را پیموده و به برخی ابیات [[بحتری|بُحتری]] و [[ابوتمام|ابوتمّام]] اشاره کرده است.(مقدمه جبوری، ص۳۲ـ۳۵.)}}

#دیوان شعر<ref>حرّعاملی، امل الا´مل، ج۲، ص۱۹۵؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۹، قسم ۱، ص۶۷</ref>

* آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، چاپ علی نقی منزوی، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

* آقابزرگ طهرانی، محمد محسن، طبقات اعلام الشیعه: الانوار الساطعه فی المائه السابعه، چاپ علی نقی منزوی، بیروت، ۱۳۹۲/۱۹۷۲.

* ابن فُوَطی، تلخیص مجمع الا´داب فی معجم الالقاب، جزء۴، قسم ۳، چاپ مصطفی جواد، دمشق، ۱۹۶۵.

* مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳/۱۹۸۳.

* محدث، جلال الدین، تعلیقات نقض، تهران، ۱۳۵۸ش.

* منبع مقاله: [https://rch.ac.ir/article/Details/12031?%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D8%A8%D9%88%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%D9%86-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A8%D9%86-%D8%B9%DB%8C%D8%B3%DB%8C-%D9%87%DA%A9%D8%A7%D8%B1%DB%8C دانشنامه جهان اسلام]