حجت‌الاسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

==در لغت==

واژه عربی حجت به معنای دلیل آشکار، برهان و آنچه موجب مغلوب شدن طرف دعوا شود، به کار رفته است.<ref>جوهری؛ ابن منظور، ذیل «‌حجج‌» </ref> مفهوم این واژه را در [[قرآن]]<ref>بقره: ۱۵۰؛ نساء: ۱۶۵؛ انعام:۱۴۹</ref> نیز همین دانسته‌اند.<ref>راغب اصفهانی؛ طریحی، ذیل «‌حجج‌» </ref> در احادیث [[شیعه]] مراد از حجت یا مصداق مهم آن، پیامبران و [[امامان شیعه|امامان(ع)]] معرفی شده‌اند.<ref>کلینی، ج۱، ص۱۶، ۱۶۸ـ۱۶۹؛ مجلسی، ج۲۷، ص۴۱</ref>‌گاه ترکیب کلمه حجت با تعابیر دیگر (مانند حجت الدین، حجت الحق و حجت الاسلام) برای تکریم عالمان، قضات و صاحب منصبان دینی، به عنوان لقب خاص یا عام، به کار می‌رود.<ref>ذهبی، ۱۴۰۱ـ۱۴۰۹، ج۲۰، ص۵۲۲؛ ابن حجر عسقلانی، ص۹۶؛ آقابزرگ طهرانی، ج۷، ص۲۰۶؛ خطیب، ص۱۳۹</ref>

==در میان اهل سنت==

در میان [[اهل سنّت]]، حجت الاسلام لقب ویژه [[محمدبن محمد غزالی]] (متوفی ۵۰۵) است؛ <ref>ذهبی، ۱۴۰۱ـ ۱۴۰۹، ج۱۹، ص۳۲۲؛ ابن حجر عسقلانی، ص۹۶</ref> البته شرح حال نگاران [[اهل سنّت]]، در پاره‌ای موارد این تعبیر را برای عالمان دیگری به کار برده‌اند، از جمله [[مسلم بن حجاج نیشابوری]] (محدّث، متوفی ۲۶۱)، [[ابن خشاب عبداللّه بن احمد]] (متوفی ۵۶۷)، [[اسماعیل بن موهوب]] (ادیب، متوفی ۵۷۵)، [[صدرالدین محمدبن عمر]] (فقیه شافعی، متوفی ۶۱۷) و [[شمس الدین احمدبن خلیل خویی]] (حکیم و طبیب، متوفی ۶۳۷).<ref>ابن ابی اصیبعه، ص۴۶۴، ۷۴۰؛ ذهبی، ۱۳۷۶ـ۱۳۷۷، ج۲، ص۵۸۸؛ ابن کثیر، ج۱۲، ص۳۷۴؛ ابن رجب، ج۱، ص۳۱۹</ref> همچنین لقب عام حجت الاسلام در برخی اسناد نمونه اداری و قضایی و حکومتی ـ که [[منهاجی أسیوطی]]، عالم [[شافعی]] مصری (متوفی ۸۸۰)، در کتابش<ref>ج ۱، ص۳۸۹، ج۲، ص۴۷۵</ref> از دوران خود گزارش داده است ـ دیده می‌شود.

علاوه بر حجت الاسلام شفتی، شماری از عالمان طراز اول عصر [[قاجار]] به حجت الاسلام مشهور شدند، از جمله [[ملامحمد ممقانی تبریزی]] (متوفی ۱۲۶۹) و فرزندانش، حسین و اسماعیل و محمدتقی مشهور به نیر (از علمای [[شیخیه]])؛ [[اسداللّه بروجردی]] (متوفی ۱۲۷۱) و [[ملامحمد نراقی]].<ref>اعتمادالسلطنه، ص۲۶؛ آقابزرگ طهرانی، ج۸، ص۲۴۰، ج۹، قسم ۴، ص۱۲۴۱، ج۱۲، ص۱۷۵؛ بامداد، ج۳، ص۲۸۹ـ ۲۹۰، ج۶، ص۲۱، ۲۱۸، پانویس ۱؛ مهدوی، ج۱، ص۵۶ـ ۵۷</ref> در فرمان [[محمدشاه قاجار]] به [[ملامهدی نراقی]] ملقب به آقابزرگ (متوفی ۱۲۶۸)، لقب حجت الاسلام ذکر شده است.<ref>نراقی، ص۴۰، پانویس ۱</ref> همچنین [[ناصرالدین شاه]] به [[ابراهیم بن محمدتقی نقوی لکهنوی]] (متوفی ۱۳۰۷) این لقب را اعطا کرد<ref>امین، ج۲، ص۲۰۵</ref>. [[محمد حسن شیرازی|میرزا محمدحسن شیرازی]] (متوفی ۱۳۱۲) و [[آخوند خراسانی]] (متوفی ۱۳۲۹) از نخستین مراجع تقلید بودند که با این لقب خوانده شدند.<ref>صدر، ص۱۹، پانویس ۱؛ کسروی، ص۴۲۲</ref>

=== در انقلاب مشروطه===

در اواخر دوره [[قاجار]]، با شروع مبارزات آزادی خواهانه در [[ایران]]، که به [[انقلاب مشروطیت]] انجامید، کاربرد واژه حجت الاسلام و جمع عربی آن؛ حجج اسلام، به عنوان لقب عام علما در خطابه‌ها و نامه‌ها به تدریج رواج یافت. در آثار مکتوب این دوره، این واژگان ترکیبی بسیار دیده می‌شود، به ویژه در نامه هایی که میان علمای [[نجف]] و روحانیان هوادار [[مشروطه]] در [[ایران]]، یا میان دربار [[قاجار]] و مخالفان مشروطه رد و بدل شده است.<ref>به کسروی، ص۲۱۲ـ۲۱۳، ۲۹۷ـ ۲۹۸، ۳۶۱، ۳۶۳، ۳۷۲، ۴۱۶ـ۴۱۷، ۴۲۲، ۵۲۴، ۵۲۸، ۶۱۴، ۶۱۷؛ نراقی، ص۵۸؛ مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، ج۱، ص۲۱۵، ۲۲۰، ۲۳۰، ۲۳۳، ۲۳۹</ref> در روزنامه‌های آن عصر نیز این لقب برای عالمان بزرگ به کار می‌رفته<ref>شرف، ش ۳۲؛ شرافت، ش ۶۴</ref> و‌گاه برای تکریم بیشتر، تعبیر «‌حجت الاسلام و المسلمین‌» ذکر می‌شده است.<ref>شرف، ش ۳۲؛ مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۴</ref>

==در دوره‎های بعد==

در ادوار بعد، لقب عام حجت الاسلام به تدریج شمول بیشتری یافت و علاوه بر روحانیانِ طراز اول [[شیعه]] در [[ایران]] و [[عراق]]، به رده‌های دیگر عالمان دینی نیز اطلاق گردید و در کنار آن کاربرد القاب دیگری هم رایج شد، مانند حجت، [[ثقةالاسلام]]، حجت الاسلام والمسلمین، [[آیت اللّه]] و [[آیت اللّه العظمی]]. با آنکه هیچ گونه ضوابط دقیق و رسمی برای کاربرد این القاب در مورد روحانیان [[شیعه]] وجود ندارد، موقعیت اجتماعی و نیز شهرت و رتبه علمی آنان، در انتخاب لقب از سوی شاگردان یا هواداران آنها مؤثر بوده است. بر پایه رسم متداول، امروزه حجت الاسلام به روحانیانی گفته می‌شود که بخشی از دروس عالی [[فقه]] و [[اصول]] را به پایان رسانده‌اند و، برخلاف دوره [[مشروطه]]، در مورد روحانیان عالی مقام به کار نمی‌رود.<ref>غروی، ص۲۳۹ـ۲۴۰</ref> و امروزه برای کسانی که به لحاظ تحصیلی به مقام اولیه اجتهاد رسیده‌اند لقب حجت الاسلام و المسلمین به کار می‌رود.

==ریشه کلامی==

به نظر برخی منابع، کاربرد لقب عام حجت الاسلام در مورد روحانیان [[شیعه]] در دو سده گذشته، در این دیدگاه کلامی [[شیعیان]] ریشه دارد که مجتهدان در عصر غیبتِ امام معصوم، حجت او بر بندگان‌اند، همچنان که امام حجت خداوند است.<ref>شریف رازی، ج۴، ص۳؛ مکتوبات و بیانات سیاسی و اجتماعی علمای شیعه، ج۱، ص۲۲۱</ref> (برگرفته از [[توقیع]] منقول از [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام عصر]] عجل اللّه تعالی فرجه الشریف: «‌فانهم حجتی علیکم و انا حجت اللّه »).<ref>مجلسی، ج۲، ص۹۰</ref> بر این اساس، شماری از عالمان بزرگ [[شیعه]]، مانند [[شیخ مرتضی انصاری]] و [[میر محمد هاشم چهارسوقی اصفهانی]]، خود را شایسته این لقب ندانسته و برخی علما در برابر رواج آن موضع منفی گرفته‌اند.<ref>شریف رازی، ج۴، ص۳؛ مهدوی، ج۱، ص۶۰؛ مطهری، ص۳۰۰؛ باقری بیدهندی، ص۱۱۳</ref>

== پانویس ==

{{پانویس|2}}