تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

| نویسنده        = [[محمد حسین غروی نائینی]] (متوفای 1355 ق)

| مجموعه          = 1 جلد

| تاریخ نشر      = 1382 ش

'''تنبیه ُالاُمَّة و تَنْزیه ُالمِلَّة'''، نوشته [[میرزا محمدحسین غروی نائینی]] (متوفی 1355ق) مشهورترین رساله درباره مبانی فکری و ابعاد گوناگون حکومت [[مشروطه]]، بر اساس نگرش [[شیعه|شیعی]]، و به زبان فارسی است. هدف اصلی کتاب، نفی [[استبداد]] و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که [[اسلام]] را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می داند، به شدت مخالفت می کند.

این اثر در 1327 نوشته شده و نام کامل آن '''تَنبیهُ الْاُمَّة و تَنْزیهُ المِلَّة فی لُزومِ مَشروطِیَّـةِ الدُولَةِ الْمُنتَخَبَةِ لِتَقْلیلِ الظُّلْمِ عَلَی اَفرادِ الاُمَّةِ و تَرْقِیـَةِ الْمُجْتَمَع'''' است.<ref>الذریعه، ج 4، ص 440</ref>

[[میرزا محمدحسین غروی نائینی]] از شاگردان مبرِّز [[میرزاحسن شیرازی]] (متوفی 1312)، آقا [[سیدمحمد فشارکی اصفهانی]] (متوفی 1316) و آخوند [[آخوند خراسانی|ملامحمد کاظم خراسانی]] (متوفی 1328)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.<ref>معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، ج 1، ص 285</ref> هر چند در طرح کلی این اثر ارزشمند، اقتباساتی از دیدگاه های دیگران دیده می شود، مؤلف توانسته است با طرح مباحث و ابتکاراتی جدید، چشم انداز تازه ای از نظریه سیاسی [[شیعه]] درباره نظام مشروطه و نفی استبداد عرضه کند و به تقریری نو از آموزه های شیعی همت گمارد.

کتاب شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است. در مقدمه مطالبی در باره حقیقت استبداد و مشروطیت، دولت، [[قانون اساسی]]، [[مجلس شورای ملی]]، [[حریت]] و [[مساوات]] آمده است. فصول پنج گانه کتاب عبارت اند از:

# پژوهش در بنیان سلطنت مجعوله در دین [[اسلام]] و توضیحِ اینکه نزد همه شرایع و [[حکیم|حکما]] و عقلا سلطنت استبدادی و «دل بخواهانه» پذیرفته نیست و سلطنت فقط به اقامه «وظایف و مصالح لازمه نوعیه» محدود است.<ref>رجوع کنید به: تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1382 ش ، ص 38، 41ـ42، 67ـ73</ref>

# بحث درباره اینکه در [[عصر غیبت]] چون دسترسی به صاحب مقام [[عصمت]] ممکن نیست و نایبان عام [[امام]] (فقیهان) نیز از «اقامه وظایفِ» حکومتی به دور مانده اند، [[واجب]] است سلطنت از شکل استبدادی به صورت «تحدید استیلای جَوْری» ارجاع گردد.<ref>رجوع کنید به: تنبیه الامة و تنزیه الملة ، ص 68ـ69، 73ـ81</ref>

# کفایت حکومت [[مشروطه]] برای محدودساختن حاکمیت.<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 83 ـ93</ref>

# بررسی شبهه ها و ایرادهایی که در باره تأسیس حکومت مشروطه مطرح شده است.<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 95ـ121</ref>

# شرایط صحت و مشروعیت دخالت نمایندگان منتخب مردم در سیاست و وظایف آنان.<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 123ـ140</ref>

خاتمه کتاب نیز دربرگیرنده دو «مقصد» (بخش) است:

# در «استقصاء قوای ملعونه [[استبداد]]»<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 141ـ 158</ref>

# علاج قوای استبدادی <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 158ـ166</ref>

هدف از نگارش این کتاب، چنانکه نائینی <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1382 ش، ص 38</ref> به صراحت بیان کرده، تنبیه امت به ضروریات شریعت و مبرّا کردن ساحَت دین (ملت) از [[زندقه]] و [[الحاد]] و [[بدعت]] (ظلم و استبداد) است.

هدف اصلی کتاب، نفی [[استبداد]] و اقامه دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب [[شیعه|تشیع]]، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که [[اسلام]] را توجیه کننده استبداد و حاکمیت استبدادی می داند، به شدت مخالفت می کند. به عقیده او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان به ویژه افرادی را که در زی روحانیت اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می داند.<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 56 ـ 58، 95، 142ـ 145، و جاهای دیگر</ref>

به عقیده مؤلف، [[استبداد دینی]] و قوای نفرین شده آن، از تمام جنبه های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است».<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، ص 161ـ162</ref>

به دلیل حساس بودن موضوع و نظریه ابراز شده در این کتاب، از بدو نگارش آن تا امروز نظرهای متفاوتی درباره آن اظهار شده است، ولی حتی جدّیترین منتقدان،<ref>برای نمونه رجوع کنید به: تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، ص 223ـ224؛ ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران، ج 1، ص 230</ref> نتوانسته اند عمق مباحث و دقت علمی آن را نادیده بگیرند و از ستایش و تحسین آن خودداری ورزند.

[[آخوند ملامحمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]] آن را «اجلّ از تمجید» دانسته <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1358 ش، ص 1، تقریظ</ref> و [[ملاّ عبداللّه مازندرانی]] ضمن تمجید از این اثر، تمام اصول و مبانی سیاسی آن را مأخوذ از [[دین اسلام|اسلام]] ذکر کرده است.<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1358 ش، ص 1، تقریظ</ref>

به نوشته آیت اللّه [[سیدمحمود طالقانی]]، این کتاب «با حرارت و استدلال محکم» نوشته شده <ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، 1358 ش ، مقدمه ، ص 16</ref> و نظر نهایی و عالی اسلام و [[شیعه]] درباره حکومت با ارائه مدارک موثق، در آن بیان شده است و برای علما و مجتهدین ، کتابی استدلالی و اجتهادی و برای عوام رساله ای [[تقلیدی|تقلید]] درباره وظایف اجتماعی است.<ref>تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه ، ص 15</ref>

[[مرتضی مطهری]] <ref>بررسی اجمالی نهضتهای اسلامی در صد ساله اخیر، ص 46</ref> این کتاب «ذی قیمت» را تفسیری دقیق از [[توحید]] عملی، اجتماعی و سیاسی اسلام دانسته که با استدلالها و استشهادهای متقن، از [[قرآن]] و [[نهج البلاغه]] توأم است.

[[حمید عنایت]] آن را «از نوشته های معدود مربوط به دوره انقلاب مشروطه ایران، در توجیه نظام [[مشروطیت|مشروطه]] از دیدگاه مذهب شیعه»<ref>سیری در اندیشة سیاسی عرب، 1356 ش ، ص 174، پانویس</ref> و تنها رساله منظم و منسجم شناخته شده می داند که «یک شخصیت مذهبی آن زمان، در دفاع از [[دموکراسی پارلمانی]]» نگاشته <ref>تفکر نوین سیاسی اسلام، 1362 ش، ص 179</ref> و معتقد است این کتاب بهترین شاهد بر پیوند نظریه فقهی و نگرش سیاسی علمای شیعه است.<ref>تفکر نوین سیاسی اسلام، ص 230</ref>

رساله تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در 1327 در [[بغداد]] و یک سال بعد در [[تهران]] چاپ شد.<ref>رجوع کنید به مشار، ستون 2، ص 1429؛الذریعه، ج 4، ص 440</ref>