تکیه: تفاوت میان نسخه‌ها

{{الگو:کتاب‌شناسی ناقص}}

{{سوگواری محرم}}

'''تکیه'''، در اصطلاح [[شیعیان]] [[ایران|ایرانی]] به محل برگزاری مراسم سوگواری [[امامان شیعه|پیشوایان دین]] به ویژه [[سوگواری محرم]] و اجرای [[تعزیه]] می‌گویند. این کلمه برای اشاره به مکان گردآمدن [[صوفیان]]، مزار مشایخ [[صوفیه]]، اقامتگاه موقت صوفیان در سفر و مهمانپذیر رایگان در [[:رده:شهرهای زیارتی شیعیان|شهرهای زیارتی]] نیز به کار رفته است.

واژه تکیه به معنای پشت به چیزی گذاشتن، اعتماد کردن، پشت دادن و آسایش نمودن است.<ref>دهخدا، ذیل واژه.</ref> این واژه در زبان ترکی و فارسی و سپس [[عربی]] معنای اصطلاحی است. سبب این امر، آن بوده است که ساکنان تکیه برای گذران زندگی بر درآمد اوقاف و کمکهای نیکوکاران اتکا می‌کرده‌اند.<ref>مرعشلی، الموسوعة الفلسطینیة، ۱۹۸۴م، ذیل «‌تکایا‌».</ref> این واژه قطعاً [[عربی]] نیست و در فرهنگهای کهن لغت عربی نظیر آثار [[ابن فارس]]، [[جوهری]]، [[ابن منظور]] و [[مرتضی زبیدی]] وجود ندارد.

تکیه، مکان گردآمدن [[صوفیان]]، مزار مشایخ [[صوفیه]]، اقامتگاه موقت صوفیان در سفر، مهمانپذیر رایگان در شهرهای زیارتی، و بویژه در [[ایران]] محل برگزاری مراسم سوگواری [[امامان شیعه|پیشوایان دین]] بویژه سوگواری‌های ماه [[محرّم]] و اجرای [[تعزیه]] است.

==پیشینه تکیه در ایران==

در ایران تکیه در معانی مختلف، کاربرد گسترده‌ای داشته است. عبدالرحیم ضرّابی در تاریخ [[کاشان]]  از احداث مراکز بسیاری برای اسکان و پذیرایی از فقیران و [[صوفیان]]، توسط امیر بهلول دُنبَلی (متوفی ۷۶۲)، یاد کرده و آن مکانها را تکایا نامیده است.<ref>ضرابی، تاریخ کاشان، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۸.</ref> میرحیدر تونی (متوفی ۸۳۰ق)، پیشوای [[حیدریه]]، شاخه‌ای از سلسله [[قلندریه]]، در شهرها تکیه می‌ساخت و درویشی از مریدان خود را در آنجا ساکن می‌کرد.<ref>ابن کربلائی، روضات الجنات، ۱۳۴۴ش، ج۱، ص۴۶۷.</ref> این گفته نصرآبادی<ref>نصرآبادی، تذکره نصرآبادی، ۱۲۷۸ش، ص۴۳۰.</ref> که [[شاه عباس]] عنوان «‌بابایی‌» تکیه حیدر را در [[اصفهان]] به بابا سلطان قمی، متخلص به لوایی، داده است، این گمان را تقویت می‌کند که میان لقب بابا (عنوان درویشان قلندریه و حیدریه) و تکیه ارتباطی وجود داشته و شاید در ایران به [[خانقاه|خانقاه‌های]] حیدری، قلندری و بکتاشی تکیه می‌گفته‌اند. اشاره صریحی وجود دارد که تکیه، خانقاهِ سلسله [[خاکساریه]] است.<ref>چهاردهی، خاکسار و اهل حق، ۱۳۶۸ش، ص۱۸۵.</ref>

از اواخر دوره صفوی و با رواج [[شیعه|تشیع]]، کاربرد تکیه در [[ایران]] بتدریج دگرگون شد. اغلب تکیه‌ها با فضای وسیعی که برای اجرای [[سماع]]، [[رقص]] و چرخش داشتند، برای برگزاری مراسم سوکواری در ماه [[محرّم]]، به کار رفتند.<ref>ذکاء، تاریخچه ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۳.</ref> این تغییر بویژه در شهرهای مرکزی ایران، که پیشینه‌ای طولانی در [[شیعه|تشیع]] داشتند، روشنتر بود، چنانکه در [[کاشان]] تکیه پانخل در ابتدای بازار، محل نگهداری توغ و عَلَم بوده است.<ref>نراقی، تاریخ اجتماعی کاشان، ۱۳۶۵ش، ص۱۰۷.</ref> در [[قزوین]]، پایتخت نخست صفویان، در دوره سلطنت [[شاه طهماسب اول]] (۹۳۰ـ۹۸۴)، این کاربرد تکایا رواج بسیار یافت و تکایا کانون فعالیتهای فرهنگی گسترده‌ای گردیدند، چنانکه گذشته از مراسم [[عزاداری]]، در برخی اوقات، بویژه در شبهای [[ماه رمضان]]، در تکیه‌ها مناظرات ادبی، جلسات سخنوری و مشاعره نیز برگزار می‌شد. این محفل‌ها در غرفه‌های تکیه تشکیل می‌شد که تزئین آنها را لوطیان محل بر عهده داشتند و ثروتمندان شیرینی، شربت، شمع و چراغ آن را تأمین می‌کردند.<ref>گلریز، نیشابور: شهر فیروزه، ۱۳۵۷ش، ج۱، ص۶۲۰؛ ورجاوند، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین، ۱۳۷۷ش، دفتر دوم، ص۸۸۹ ـ۸۹۲، ۱۱۱۷.</ref> با این همه، توصیف جهانگردان اروپایی از تکایای ایرانی، بیش از هر چیز یادآور نوعی مهمانپذیر و قهوه خانه است.<ref>کمپفر، سفرنامه کمپفر، ۱۳۶۰ش، ص۱۳۶.</ref>

===در دوره قاجار===

در دوره قاجار با رونق [[تعزیه]]، تکیه در مفهومی که امروز برای ایرانیان آشناتر است، یعنی محل برگزاری مراسم تعزیه [[امام حسین(ع)]]، چنان فراگیر شد که دیگر، اقامتگاه‌های صوفیان به ندرت به این نام خوانده می‌شد. به نوشته سلطان زاده<ref>سلطان‌زاده، روند شکل‌گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، ۱۳۶۲ش، ص۱۸۳.</ref> در این دوره اگر جایی برای اجرای [[تعزیه]] می‌ساختند یا برای نخستین بار برای این منظور در نظر می‌گرفتند آن را تکیه می‌نامیدند. اوج رونق تکیه‌ها از دوره [[ناصرالدین شاه]] (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) تا [[انقلاب مشروطه]] بود. در این دوره، در گزارش‌هایی درباره [[تهران]]، نام بیش از پنجاه تکیه آمده است، از جمله تکیه‌های آقا بهرام، اسماعیل بزاز، افشارها، بربری‌ها، پهلوان شریف، پامنار، چالحصار، چهل تن، حاجی وکیل، خداآفرین، خشتی‌ها، خلج‌ها، دباغ خانه، درخونگاه، رضا قلیخان، زرگرها، سادات اخوی، سرپولک، سرتخت، عباس آباد، عرب‌ها، عودْلاجان، قاطرچی‌ها، قمی‌ها، کرمانی‌ها، لوطی علیخان، ملک آباد، منوچهرخان، لوردَزخان و هفت تن.<ref>اتحادیه، اینجا طهران است، ۱۳۷۷ش، ص۱۰۷، ۱۸۶ـ ۱۸۷؛ کریمان، تهران در گذشته و حال، ۱۳۵۵ش، ص۱۵۸؛ ذکاء، تاریخچه ساختمانهای ارگ سلطنتی تهران، ۱۳۴۹ش، ص۲۸۴؛ ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۴۴۷.</ref> در میان تکیه‌های تهران، برخی اهمیت بیشتر یا ویژگی بارزی داشتند، از جمله: تکیه سادات اخوی که در آن برای پاگرفتن و رشد کودک، شمع روشن می‌کردند و هر سال با قد کشیدن کودک، شمع بلندتری روشن می‌کردند، چنانکه باغچه این تکیه هر سال از شمع‌های قدی پر می‌شد،<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۳۰۲.</ref> تکیه عباس‌آباد یا حاج میرزا آغاسی که محل برگزاری تعزیه‌های دولتی بود،<ref>شیل، خاطرات لیدی شیل، ۱۳۶۸ش، ص۶۸.</ref> تکیه عزت الدوله، خواهر [[ناصرالدین شاه]]، که مراسم [[تعزیه]] در آن اجرا می‌شد و به بانوان اختصاص داشت<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۲۹۹.</ref> و سرانجام [[تکیه دولت]].

#اتاقهای پشتی موسوم به زینبیه.<ref>ایران آذین، «تزیین تکیه‌ها در دهه ماه محرم»، ص۶-۷.</ref>

تکیه‌هایی که در گذر اصلی قرار نداشتند، مانند تکیه رضا قلیخان و سرتخت، در سراسر سال خالی و زباله دان اهالی و محل خشک کردن پیاز بقال‌ها و انبار خواربارفروش‌های گذر بودند و تنها در روزهای [[عزاداری]] [[امام حسین(ع)]] به کوشش داش‌ها و بابا شمل‌های محل تعمیر و پاک‌سازی می‌شدند.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۳۰۰.</ref>

===کاربردهای دیگر===

اهمیت تکیه در زندگی شهری، بویژه در میان پیشه وران، به حدی بود که این نهاد افزون بر محل برگزاری مراسم مذهبی، مکانی برای طرح مشکلات صنفی و اقتصادی گردید.<ref>روحانی، «اصناف و پیشه‌وران در تاریخ ایران»، ص۶۸.</ref> بخشی از مخارج اداره آن را نیز اغلب اهالی محل با پرداخت پول نقد یا اهدای لوازم و اسباب پذیرایی تأمین می‌کردند <ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ۱۳۶۰ش، ج۱، ص۳۰۰ـ۳۰۱.</ref> و بخشی دیگر، از درآمد موقوفاتی همچون دکان، حجره و تیمچه تأمین می‌شد.<ref>عناصری، «تعزیه...»، ص۳۹.</ref>