کاربر:R.pouresmaeil/صفحه تمرین

بیعت علی(ع)

جایگاه و اهمیت

بیعت امام علی(ع) با ابوبکر از رخدادهای مهم و مورد اختلاف در تاریخ صدر اسلام است. این رویداد در آثار فرقه‌شناسی، کلامی و تاریخی شیعه و سنّی مورد بررسی قرار گرفته است. به گزارش منابع اهل سنت، این بیعت مشروعیت خلافت ابوبکر محکم کرد و آن را پایانی بر اختلافات سیاسی پس از رحلت پیامبر(ص) بود. در مقابل، شیعه با دو رویکرد به این مسئله پرداخته است: گروهی مانند شیخ مفید اصل بیعت را انکار کرده‌اند (شیخ مفید، الجمل، ص96؛ سلسلة مؤلفات الشیخ المفید، ج2، ص56)، و گروهی دیگر آن را بیعتی از روی اکراه و اجبار تلقی کرده‌اند (علامه مجلسی، بحارالانوار، ج29، ص399).

بیعت به چه معناست؟

مقالهٔ اصلی: بیعت

بیعت

امام علی(ع) هیچ‌گاه با ابوبکر بیعت نکرد

برخی از علمای شیعه مانند شیخ مفید، وقوع این بیعت را انکار کرده و معتقدند که امام هیچ‌گاه بیعت نکرده است. در استدلال برای این مسئله شیخ مفید این‌گونه مطرح کرده است

• همه مسلمانان قبول دارند امام علی (ع) بلافاصله با ابوبکر بیعت نکرد. یا برخی از شیعیان معتقدند که اصلا بیعت نکرده است.
• تأخیر اگر گمراهی بود، یعنی امام پس از پیامبر(ص) خطا کرد؛ اما اجماع است که امام هرگز گمراه نشد.
• اگر بیعت واجب بود، تأخیر امام یا از روی جهل (محال) یا عناد (نادرست) است.
• پس بیعت واجب نبوده و امام انجام نداد.

علی کورانی تاریخ‌پژوه شیعه معتقد است که مراد شیخ مفید این است که حضرت علی(ع) به اختیار بیعت نکرده است و بیعت اجباری بیعت نیست. در مقابل مقاتل بن عطیه (درگذشت: ۵۰۵ق) عالم شیعی در تحلیلی با تکیه بر کلام شیخ مفید معتقد است: امیرالمؤمنین علیه‌السلام هرگز با ابوبکر بیعت نکرد. حتی اگر روایت شود که ابوبکر بر دست بسته علی (ع) زد، این عمل نه نشانه بیعت از روی اختیار است و نه از روی اجبار، زیرا دست بسته نشانه امتناع و نپذیرفتن بیعت است. محمدباقر مجلسی نیز معتقد است که دست به دست ابوبکر زدن توسط امام علی(ع)، نشانه بیعت واقعی نیست. بر اساس این دیدگاه، نباید چنین تصور کرد که امام علی(ع) به جهت حفظ مصلحت بیعت کرد؛ بلکه باید این کار حضرت را سکوت و دست برداشتن از مطالبه حق دانست.

بیعت از روی اکراه و اضطرار

برخی دیگر از منابع شیعی بیان داشته‌اند که اگر بیعتی صورت گرفته باشد، نه از روی رضایت بلکه از روی اجبار و برای حفظ اسلام بوده است. به گفته رسول جعفریان این تفکر در میان جناح‌های متعادل اهل‌سنت نیز وجود دارد. به گفته

برخی منابع علت بیعت امام علی(ع) با ابوبکر را حفظ وحدت امت اسلامی و جلوگیری از فتنه و تفرقه بیان کرده‌اند (نهج البلاغه، نامه 62؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج6، ص11).

فتنه و تفرقه در جامعه اسلامی

به عقیده گروهی از دانشمندان شیعه، امام علی(ع) وقتی خطر وقوع فتنه و به هم خوردن صفوف مسلمانان را احساس کرد، علی رغم میل باطنی خود دست به بیعت با ابوبکر زد. رشید رضا مفسر اهل‌‌سنت معتقد است که امام علی(ع) و کسانی که او را شایسته جانشینی پیامبر(ص) می‌دانستند، به جهت حفظ وحدت با ابوبکر بیعت کرده‌اند.

کمی یاران

جوهری گزارش کرده است که امام علی‌(ع) به بیعت اجبار می‌شد و کسی از مخالفت وی با بیعت حمایت نکرد؛ بلکه همه او را به بیعت توصیه می‌کردند.

بیعت مشروعیت‌بخش امام علی(ع)

به عقیده برخی از تجدیدنظرطلبان شیعه نیز امام علی(ع) به دلیل وجود مصالحی چون حفظ وحدت جامعه اسلامی راضی به حکومت خلفا شد و با بیعت کردن به حکومت آن‌ها مشروعیت بخشید.

منابع اهل سنت تأکید دارند که بیعت امام علی(ع) با ابوبکر نشانه پذیرش خلافت وی بوده و امام علی(ع) در نهایت با خلیفه اول همکاری کرد (بخاری، صحیح بخاری، ج4، ص155؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج3، ص185).

مکان و زمان بیعت

در رابطه با زمان و مکان بیعت امام علی (ع) با ابوبکر، گزارش‌های مختلفی مطرح شده است. در رابطه با مکان بیعت گفته شده است:

• مسجد پیامبر(ص)
• در بین راه منزل و مسجد
• خانه سعد بن عباده
• خانه امام علی(ع)

در رابطه به زمان بیعت:

• پیش از دفن پیامبر(ص)
• بلافاصله پس از دفن پیامبر(ص)
• پس از جمع کردن قرآن
• چهل روز بعد از خلافت ابوبکر

بعد از شهادت حضرت زهرا(س) که در آن هم اختلاف است:

• هفتاد و چند روز بعد از وفات پیامبر(ص)
• شش ماه بعد

موضع اولیه امام علی(ع)

امام علی(ع) در ابتدا از بیعت با ابوبکر خودداری کرد. منابع شیعه این امتناع را ناشی از اعتقاد امام به حق الهی خود در امر خلافت می‌دانند (کلینی، الکافی، ج8، ص343؛ شیخ مفید، الارشاد، ج1، ص255). برخی منابع اهل سنت نیز به تأخیر بیعت امام اشاره کرده‌اند اما آن را ناشی از اشتغال امام به تدفین پیامبر(ص) یا عدم حضور در سقیفه می‌دانند (ابن قتیبه، الامامة و السیاسة، ج1، ص13؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج1، ص587).

واکنش‌ها به بیعت امام علی(ع)

اطرافیان امام علی(ع) در واکنش به بیعت، مواضع متفاوتی اتخاذ کردند. برخی از یاران نزدیک امام، مانند سلمان فارسی، ابوذر غفاری و مقداد بن اسود، به مخالفت با خلافت ابوبکر ادامه دادند و از بیعت با او خودداری کردند (مسعودی، مروج الذهب، ج2، ص307؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج6، ص12).

برخی دیگر از اصحاب، اگرچه با بیعت امام علی(ع) مخالفت نکردند، اما همچنان نسبت به مشروعیت خلافت ابوبکر تردید داشتند و از ابراز نظر علنی خودداری کردند. در مقابل، مخالفان امام علی(ع) از این بیعت برای مشروعیت‌بخشی به خلافت ابوبکر بهره‌برداری کرده و آن را دلیلی بر تأیید خلافت او دانستند (بخاری، صحیح بخاری، ج4، ص155؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج3، ص185). برخی از آنها بیعت امام را نشانه پایان اختلافات تلقی کرده و کوشیدند از آن برای تحکیم قدرت سیاسی استفاده کنند.

منابع

لباف، علی، مظلومی گمشده در سقیفه، تهران، منیر، ۱۳۸۵ش.

کورانی، علی، سیره‌نامه امیرالمومنین، تهران، چاپ و نشر بین‌ الملل، ۱۴۰۱ش.

ابن‌شهرآشوب، محمد بن علی، المناقب، قم، نشر علامه، بی‌تا.

ابن‌عبد البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.

ابن‌عبد ربه، احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۰۷ق.

جوهری بصری، احمد بن عبدالعزیز، السقیفة و فدک، مکتبة نینوی الحدیثة، بی‌تا.

رضا، محمد رشید، تفسیر القرآن الحکیم (تفسیر المنار)، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۱۴ق.

جعفریان، رسول، تاریخ و سیره سیاسی امیر مومنان علی بن ابی‌طالب(ع)، قم، دلیل ما، ۱۳۸۰ش.

مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، دار إحياء التراث العربي‏، ۱۴۰۳ق.

شیخ مفید، محمد بن محمد، سلسلة مؤلفات الشيخ المفيد، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ق.

ابن‌عطیه، مقاتل، أبهی المداد في شرح مؤتمر علماء بغداد، بیروت، الاعلمی فی المطبوعات، ۱۴۲۳ق.

مسعودی، علی بن حسین، إثبات الوصیة للإمام عليّ بن أبی طالب، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.

ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی‌ التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.

ابن‌قتیبة الدینوری، عبدالله بن مسلم، الامامة و السیاسة، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۰ق.

مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، قم، دارالهجرة، ۱۴۰۹ق.

یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.

طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت، بی‌نا، بی‌تا.

هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالي، تهران، موسسة البعثة، ۱۴۰۷ق.

بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، قاهرة، جمهوریة مصر العربية. وزارة الاوقاف. المجلس الاعلی للشئون الاسلامية. لجنة إحياء کتب السنة، ۱۴۱۰ق.

ابن‌عساکر، علی بن حسین، تاریخ مدینة دمشق، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

ابن‌کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.

بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، مصر، دارالمعارف، بی‌تا.

ابن‌حزم، علی بن احمد، الفصل في الملل و الأهواء و النحل، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۶ق.

سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامه، تهران، موسسة الصادق، ۱۴۰۷ق.

اورعی مومنی، عبدالله، «بیعت امام علی(ع) با خلفا»، موسوعه رد شبهات ۵: امام علی(ع) ۲، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۵ش.

حسینی طباطبایی، سیدمصطفی، راهی بسوی وحدت اسلامی، تهران، بی‌نا، ۱۴۰۰ق.

قلمداران، حیدرعلی، شاهراه اتحاد، بی‌جا، نشر حقیقت، ۱۳۹۰ش.

منابع لازم برای مقاله:

منابع شیعی نقل بیعت

کتاب سلیم بن قیس الهلالي، ص۲۵ به بعد.

طبری، المسترشد فی امامة، ص۳۶۹.

مسعودی، اثبات الوصیة، ص۱۴۶ به بعد.

بیعت امام علی در روایات

شیخ طوسی، امالی، ص۵۶۸.

ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۱، ص۱۱۱.

شیخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمة، ج‏2، ص: 485

تحلیل‌های شیعی از بیعت

انصاری زنجانی، الموسوعة الكبرى عن فاطمة الزهراء سلام الله عليها، ۱۴۲۸ق، ج۱۱، ص۱۱۴.

بیضون، رفتار شناسى امام على در آيينه تاريخ‏، ۱۳۷۹ش، ص۲۹.

عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی، ج۹، ص۳۰۷.

جعفریان، حیات سیاسی فکری امامان شیعه، ص۵۳.

عسکری، سقیفه، ص۱۴۸.

مظفر، السقیفه، ص۱۴۸.

داودی، مشروعیت سقیفه، ص۲۹.

عبدالمسعود، السقیفة و الخلافة، ص۷ به بعد

امامت پژوهی دانشگاه رضوی، ص۳۱۷

جعفریان، تاریخ خلفا، ص۲۸ به بعد

کورانی، سیره نامه امیرالمومنین، ج۱، ص۶۱۱.

حسینی میلانی، نگاهى متفاوت به سيره حضرت على «عليه السلام»، ص: 146

سید مرتضی، الشافی فی الامامه، ج۳، ص۲۳۷.

شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ج۳، ص۷۷.

عاملی، الفوائد البهیة في شرح عقائد الإمامیة، ج۲، ص۶۸.

ابن‌میثم بحرانی، النجاة فی القیامة، ص۱۸۱.

سلطان الواعظین شیرازی، شبهای پیشاور، ص۵۰۷.

خواجه نصیر طوسی، علی میزان الحق، ص۱۹۷.

کنتوری، عبقات الانوار، ج۲، ص۲۸۷.

حسینی میلانی، الإمامة في أهم الکتب الکلامیة، ص۵۵.

مطهری، اسلام و نیازهای زمان، ج۱، ص۱۳۶.

حسینی میلانی، جواهر الکلام في معرفة الإمامة و الإمام، ج۱، ص۳۳۷.

غلامی، پس از غروب، ص۱۸۷ به بعد.

تحلیل‌های سنی از بیعت

ابن‌حزم، الفصل في الملل و الأهواء و النحل، ج۳، ص۷۹.

تحلیل های مستشرقان

مادلونگ، جانشینی حضرت محمد، ص۷۹ به بعد