کاربر:H.shayegh/صفحه تمرین

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صلی علی محمد و آل محمد و عجل فرجهم

ارشاد جاهل

اصل وجوب ارشاد جاهل و ضرورت آن با ادله عقلی(دلیل مستقل عقلی ، قاعده لطف ، وجوب حفظ نظام و سیره عقلاء) و ادله مختلف نقلی (آیات و روایات) ثابت شده است است .

قلمرو تبلیغ برای جاهلین و ناآگاهان، حوزه‌های عقاید ، احکام شرعی ، موضوعات مهم شرعی ، سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی را در بر می‌گیرد.

ارشاد جاهل واجب کفایی است و در وهله اول بر عهده علماء می‌باشد. ارشاد در عقاید (در اصول اساسی آن) و در احکام شرعی (به اجماع ) واجب است اما برای جاهلینی که زمینه و درخواست کسب علم در آنها باشد و یا جاهل خود سوال کند. درموضوعات ارشاد جاهل واجب نمی‌باشد ، البته مواردی را که شارع به آنها اهتمام خاص دارد مانند حفظ جان و... استثناء شده است .

جاهل اگر قاصر باشد حکم آن تحت ارشاد جاهل قرار می‌گیرد اما جاهل مقصر حکم آن تحت امر به معروف قرار می‌گیرد . کیفیت ارشاد جاهل نیز با توجه به نوع جاهل (قاصر،مقصرو جهل مرکب) متفاوت می‌شود .

در بخش پایانی وظیفه حکومت ، علماء و عموم مکلفین ، شیوه‌ها و آداب ارشاد جاهل و موانع ارشاد در جامعه بیان شده است.

مفهوم‌شناسی

ارشاد جاهل به معنای راهنمایی و اعلام حکم به جاهل در جایی که شخص نسبت به حکم یا موضوع و یا هر دو جاهل باشد، بر خلاف امر به معروف که فرد، عالم به حکم و موضوع است.^[۱]

موضوعیت نداشتن واژه ارشاد

این کلمه از آموزش دادن و مطلع کردن(اعلام) و ... اصطیاد شده است؛ لذا عنوان ارشاد ، هیچ موضوعیتی ندارد و گاهی در کلمات علماء تعلیم جاهل تعبیر شده است. البته ارشاد ، اعم از تعلیم است و شامل اعلام نیز می‌شود؛ لذا ارشاد در اینجا به معنای رشد(و مفهوم خاص تربیتی) نیست؛ بلکه به معنای اعلام و تعلیم است.^[۲]

جاهل در اصطلاح فقه و احکام به شخص ای که به تکلیف خود علم نداشته باشد عنوان می‌شود^[۳]

دامنه جاهل در دامنه و گستره جاهل که چه افرادی را شامل می‌شود بحث و اختلاف است. از آنجایی که گاهی جهل در معنای عام به معنای ندانستن است که شامل سهو و نسیان و جهل مطلق می‌شود و گاهی جهل به معنای خاص است که مقابل غفلت و نسیان استعمال می‌شود. ^[۴] در این بحث است که آیا غافل و ناسی هم از افراد جاهل هستند یا خیر. جواب به این مسئله به این بر می‌گردد که از اصطلاح جهل چه معنایی در نظر گرفته شده است. برخی از فقهاء در احکام فقهی فرقی بین غافل و جاهل قائل نشده‌اند و آن دو را به حکم جاهل ملحق کرده‌اند^[۵] شاید الحاق و تعمیم ای که فقهاء داده‌اند به این علت است که غافل ، بالفعل جاهل است^[۶]

انواع جاهل، احکام وآثار جهل

از نظر موضوع جهل که احکام و موضوعات باشد نیز به ۲ قسم می‌باشد. جهل یا نسبت به حکم شرعی است، مانند جهل به وجوب نماز آیات و یا نسبت به موضوع آن است، مانند جهل به نجس بودن لباس در نماز .^[۷]

جهل به احکام و موضوعات نیز یا از روی قصور است و یا ناشی از تقصیر.

جاهل قاصر

به مکلفی گفته می‌شود که برای دستیابی به حکم شرعی تمکن ندارد، یا اینکه تمکن داشته و جست‌وجو هم نموده، اما به آن دست نیافته است. چنین فردی در جهل خود معذور است.^[۸] فقهاء معتقدند که جاهل قاصر عقاب نمی‌گردد، زیرا برفرض قصور و بی‌تقصیری، معذور است و عقاب برخلاف عدل است وعقلا قبیح است^[۹]

جاهل مقصر

جاهلی را گویند که در جهل خود معذور نیست،^[۱۰] مانند جاهلی که به جهل خود التفات دارد و با فراهم بودن اسباب تعلّم و رفع جهل، در رفع آن نمی‌کوشد ^[۱۱] لذا با حالت جهل خود مورد بازخواست و عقاب است.^[۱۲]

درباره صحت و عدم صحت اعمال جاهل مقصر در عبادات و معاملات متفاوت است. در عبادات گفته شده اعمال او باطل است مگر اینکه اعمال را با قصد قربت و طبق فتوای مجتهدی که از او باید تقلید کند به‌جا آورده باشد. ^[۱۳]

در معاملات مشهور قائلند اگر عمل جاهل مطابق با واقع باشد آن عمل صحیح است چون علم و جهل دخالتی در ترتب آثار ندارد. ^[۱۴]

( مقلد اگر عملش مطابق فتوای مجتهدی که باید از او تقلید کند باشد صحیح است) ^[۱۵]

نکته: میان فقهاء مشهور است که عمل جاهل مقصر هرچند مطابق واقع نباشد، در دو مورد صحیح است، اگرچه عقوبت بر جای خود باقی است

۱.جایی که مکلف در موضع قصر(جایی که نماز شکسته می‌شود) نماز را تمام بخواند. ۲. جایی که مکلف در موضع اخفات( آهسته خواندن) نماز را به جهر بخواند و برعکس در موضع جهر ، را قرائت آهسته بخواند ^[۱۶]

اقسام ارشاد جاهل

حکم فقهی ارشاد جاهل

مستند وجوب ارشاد جاهل

شرایط ارشاد جاهل

پانویس

↑ مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۵۷.
↑ اعرافی، علیرضا، مبحث تربیت در حوزه عمومی ، قاعده ارشاد جاهل، سایت موسسه اشراق و عرفان
↑ .الجَهْل: نقیض العلم .الجَهَالَة: أن تفعل فعلا بغیر علم . فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین؛ ج3، ص: 390
↑ اعرافی، علیرضا، مبحث تربیت در حوزه عمومی ، قاعده ارشاد جاهل ( برداشت قسمتی از مطالب)
↑ .لا إشکال فی أن ناسی الحکم کجاهله فإن الناسی هو الجاهل بعینه إذ لا واسطة بین العالم و الجاهل حیث أن المکلف إما أن ینکشف لدیه الشیء و إما أن لا ینکشف، الثانی هو الجاهل، و الناسی أیضا کذلک لعدم انکشاف الحکم لدیه إما لتقصیره و إما لقصوره فکون الناسی داخلا فی موضوع الجاهل مما لا شبهة فیه و إنما الکلام فی أن حکمه أیضا حکم الجاهل أو أن له حکما یخص به؟ خویی ، سید ابوالقاسم ، التنقیح فی شرح العروة الوثقی؛ الطهارة2، ص: 377 ناسی الحکم فکجاهله لوجوب التعلّم علیهما و ضمّهما الجهل إلی التقصیر. شهید ثانی، زین الدین بن علی، ، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة؛ ص: 292 . فلو صلّی فی المغصوب عالما بطلت صلاته و إن جهل الحکم. و الأقوی إلحاق الناسی و مستصحب غیره به، محقق ثانی، علی بن حسین‌جامع المقاصد فی شرح القواعد؛ ج2، ص: 87
↑ .زیرا در انجام تکالیف ، غافل مانند جاهل است که تکلیف کردن او صحیح نیست. فلا یمکن توجیه التکلیف إلی الغافل عن الفعل حقیقة لأن التام غیر مقدور له و النّاقص و إن کان مقدورا له ذاتا إلا أنه غیر مقدور له بعنوانه فهو ما دام غافلا کالنائم فی برهة من الوقت لا یکون مکلّفا بشیء. آشتیانی، محمدحسن بن جعفر ،بحر الفوائد فی شرح الفرائد ( طبع قدیم ) ؛ ج‏2 ؛ ص178 هرچند جاهل ، مقصر بوده و در یادگیری احکام کوتاهی کرده است. شاهد مطلب این است که غافل را به عنوان جاهل مقصر در مقابل جاهل قاصر در نظر گرفته‌اند. عمل الجاهل المقصر الملتفت باطل و ان کان مطابقاً للواقع و أما الجاهل القاصر أو المقصر الذی کان غافلا حین العمل –شارح: المراد به الملتفت إلی الأحکام فلم یتعلم تهاوناً حتی غفل حین العمل. و یقابله القاصر. حکیم، سید محسن طباطبایی، مستمسک العروة الوثقی؛ ج1، ص: 36
↑ فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام؛ ج‌3، ص: 152
↑ الجاهل‏ القاصر من‏ لم‏ يتمكّن‏ من‏ الفحص‏ أو فَحَصَ‏ فلم‏ يعثرو يقابله‏ المقصّر، و هو بعكسه. . غاية الأمر أنّها غير منجّزة بالفعل بالنسبة إلى الجاهل القاصرحين جهله، و إنّما يكون معذورا . مظفر، محمد رضا، أصول الفقه ( طبع انتشارات اسلامى ) ؛ ج‏2 ؛ ص308
↑ .لا يكون‏ الجهل‏ بها إلا عن تقصير كما لا يخفى فيكون معذورا عقلا. آخوند خراسانی، محمدکاظم، كفاية الأصول ( طبع آل البيت ) ؛ ص331. بمثابة
↑ مظفر، محمد رضا، أصول الفقه ( طبع انتشارات اسلامى ) ؛ ج‏2 ؛ ص308
↑ مركز اطلاعات و مدارك اسلامى‏، فرهنگ نامه اصول فقه، ص: 373
↑ مشهور معتقدند جاهل مقصر به خاطر ترك تكليف واقعى عقاب مى‏شود نه به خاطر ترك تعلم آن . أما العقاب ‏فالمشهور أنه‏ على‏ مخالفة الواقع‏ لو اتفقت‏... لا على ترك التعلم . انصاری، مرتضی .فرائد الاصول(طبع انتشارات اسلامی) ؛ ج‏2 ؛ ص512 .
↑ أمّا الجاهل القاصر أو المقصّر الّذي كان غافلًا حين العمل و حصل منه قصد القربة، فإن كان مطابقاً لفتوى المجتهد الّذي قلّده بعد ذلك، كان صحيحاً. يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى‌، العروة الوثقى مع التعليقات؛ ج‌1، ص: 16
↑ أمّا المعاملات: فالمشهور فيها: أنّ العبرة فيها بمطابقة الواقع و مخالفته‏، سواءوقعت عن أحد الطريقين أعني الاجتهاد و التقليد، أم لا عنهما، فاتّفقت المطابقة للواقع؛ لأنّها من قبيل الأسباب لامور شرعيّة، فالعلم و الجهل لا مدخل له في تأثيرها و ترتّب المسبّبات عليها. انصاری،مرتضی ،فرائد الأصول ؛ ج‏2 ؛ ص422 .
↑ .العبرة في الصحّة بمطابقة العمل للواقع، و الطريق إليها هو فتوى من يجب الرجوع إليه فعلًا‌. خویی،سید ابوالقاسم ، العروة الوثقى مع التعليقات؛ ج‌1، ص: 16
↑ إلا في‏ الإتمام‏ في‏ موضع‏ القصر أو الإجهار أو الإخفات‏ في موضع الآخر فورد في الصحيح‏ و قد أفتى به المشهور صحة الصلاة و تماميتها في الموضعين مع الجهل مطلقا و لو كان عن تقصير . آخوند خراسانی، محمدکاظم ،كفاية الأصول ( طبع آل البيت ) ؛ ص377.

یادداشت

منابع

مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، زیرنظر: سید محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۵ش.

[1] مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۵۷.

[2] اعرافی، علیرضا، مبحث تربیت در حوزه عمومی ، قاعده ارشاد جاهل، سایت موسسه اشراق و عرفان

[3] .الجَهْل: نقیض العلم .الجَهَالَة: أن تفعل فعلا بغیر علم . فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین؛ ج3، ص: 390

[4] اعرافی، علیرضا، مبحث تربیت در حوزه عمومی ، قاعده ارشاد جاهل ( برداشت قسمتی از مطالب)

[5] .لا إشکال فی أن ناسی الحکم کجاهله فإن الناسی هو الجاهل بعینه إذ لا واسطة بین العالم و الجاهل حیث أن المکلف إما أن ینکشف لدیه الشیء و إما أن لا ینکشف، الثانی هو الجاهل، و الناسی أیضا کذلک لعدم انکشاف الحکم لدیه إما لتقصیره و إما لقصوره فکون الناسی داخلا فی موضوع الجاهل مما لا شبهة فیه و إنما الکلام فی أن حکمه أیضا حکم الجاهل أو أن له حکما یخص به؟ خویی ، سید ابوالقاسم ، التنقیح فی شرح العروة الوثقی؛ الطهارة2، ص: 377 ناسی الحکم فکجاهله لوجوب التعلّم علیهما و ضمّهما الجهل إلی التقصیر. شهید ثانی، زین الدین بن علی، ، المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة؛ ص: 292 . فلو صلّی فی المغصوب عالما بطلت صلاته و إن جهل الحکم. و الأقوی إلحاق الناسی و مستصحب غیره به، محقق ثانی، علی بن حسین‌جامع المقاصد فی شرح القواعد؛ ج2، ص: 87

[6] .زیرا در انجام تکالیف ، غافل مانند جاهل است که تکلیف کردن او صحیح نیست. فلا یمکن توجیه التکلیف إلی الغافل عن الفعل حقیقة لأن التام غیر مقدور له و النّاقص و إن کان مقدورا له ذاتا إلا أنه غیر مقدور له بعنوانه فهو ما دام غافلا کالنائم فی برهة من الوقت لا یکون مکلّفا بشیء. آشتیانی، محمدحسن بن جعفر ،بحر الفوائد فی شرح الفرائد ( طبع قدیم ) ؛ ج‏2 ؛ ص178 هرچند جاهل ، مقصر بوده و در یادگیری احکام کوتاهی کرده است. شاهد مطلب این است که غافل را به عنوان جاهل مقصر در مقابل جاهل قاصر در نظر گرفته‌اند. عمل الجاهل المقصر الملتفت باطل و ان کان مطابقاً للواقع و أما الجاهل القاصر أو المقصر الذی کان غافلا حین العمل –شارح: المراد به الملتفت إلی الأحکام فلم یتعلم تهاوناً حتی غفل حین العمل. و یقابله القاصر. حکیم، سید محسن طباطبایی، مستمسک العروة الوثقی؛ ج1، ص: 36

[7] فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام؛ ج‌3، ص: 152

[8] الجاهل‏ القاصر من‏ لم‏ يتمكّن‏ من‏ الفحص‏ أو فَحَصَ‏ فلم‏ يعثرو يقابله‏ المقصّر، و هو بعكسه. . غاية الأمر أنّها غير منجّزة بالفعل بالنسبة إلى الجاهل القاصرحين جهله، و إنّما يكون معذورا . مظفر، محمد رضا، أصول الفقه ( طبع انتشارات اسلامى ) ؛ ج‏2 ؛ ص308

[9] .لا يكون‏ الجهل‏ بها إلا عن تقصير كما لا يخفى فيكون معذورا عقلا. آخوند خراسانی، محمدکاظم، كفاية الأصول ( طبع آل البيت ) ؛ ص331. بمثابة

[10] مظفر، محمد رضا، أصول الفقه ( طبع انتشارات اسلامى ) ؛ ج‏2 ؛ ص308

[11] مركز اطلاعات و مدارك اسلامى‏، فرهنگ نامه اصول فقه، ص: 373

[12] مشهور معتقدند جاهل مقصر به خاطر ترك تكليف واقعى عقاب مى‏شود نه به خاطر ترك تعلم آن . أما العقاب ‏فالمشهور أنه‏ على‏ مخالفة الواقع‏ لو اتفقت‏... لا على ترك التعلم . انصاری، مرتضی .فرائد الاصول(طبع انتشارات اسلامی) ؛ ج‏2 ؛ ص512 .

[13] أمّا الجاهل القاصر أو المقصّر الّذي كان غافلًا حين العمل و حصل منه قصد القربة، فإن كان مطابقاً لفتوى المجتهد الّذي قلّده بعد ذلك، كان صحيحاً. يزدى، سيد محمد كاظم طباطبايى‌، العروة الوثقى مع التعليقات؛ ج‌1، ص: 16

[14] أمّا المعاملات: فالمشهور فيها: أنّ العبرة فيها بمطابقة الواقع و مخالفته‏، سواءوقعت عن أحد الطريقين أعني الاجتهاد و التقليد، أم لا عنهما، فاتّفقت المطابقة للواقع؛ لأنّها من قبيل الأسباب لامور شرعيّة، فالعلم و الجهل لا مدخل له في تأثيرها و ترتّب المسبّبات عليها. انصاری،مرتضی ،فرائد الأصول ؛ ج‏2 ؛ ص422 .

[15] .العبرة في الصحّة بمطابقة العمل للواقع، و الطريق إليها هو فتوى من يجب الرجوع إليه فعلًا‌. خویی،سید ابوالقاسم ، العروة الوثقى مع التعليقات؛ ج‌1، ص: 16

[16] إلا في‏ الإتمام‏ في‏ موضع‏ القصر أو الإجهار أو الإخفات‏ في موضع الآخر فورد في الصحيح‏ و قد أفتى به المشهور صحة الصلاة و تماميتها في الموضعين مع الجهل مطلقا و لو كان عن تقصير . آخوند خراسانی، محمدکاظم ،كفاية الأصول ( طبع آل البيت ) ؛ ص377.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]