|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| '''وسواس''' نوعی اختلال روحی است که در [[حدیث|روایات]]، از آن نهی شده است؛ به ویژه در عبادات. در کتاب‌های فقهی شیعه، بخشی با عنوان [[کثیر الشک]] هست که شامل احکام وسواسی نیز می‌شود. بنابر نظر [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]]، حکم شرعی کثیر الشک و وسواسی یکی است و نباید به این شک و تردید اعتنا کرد. | | '''وسواس''' حالتی روحی-روانی که موجب می‌شود فرد تصور کند عمل خود را -از جمله اعمال عبادی- به‌درستی انجام نداده و بارها آن را تکرار کند. این حالت در [[حدیث|روایات]] مورد نکوهش قرار گرفته است؛ به‌ویژه در عبادات. در کتاب‌های فقهی شیعه، بخشی با عنوان [[کثیر الشک]] وجود دارد که به احکام شخص وسواسی نیز نزدیک است. بنابر نظر [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]]، حکم شرعی کثیرالشک و وسواسی یکی است و نباید به شک و تردیدهای حاصل از وسواس اعتنا کرد. |
|
| |
|
| وسواس به دو صورت فکری و عملی در منابع اسلامی مورد اشاره قرار گرفته، هرچند خود واژه به‌معنای بیماری خاصّ استعمال نشده است و گاهی افرادی، از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|حضرت محمد(ص)]] و [[امامان شیعه]] سؤالی پرسیده‌اند که دقیقاً حال کسی را وصف کرده‌اند که به معنای امروزی، دچار وسواس بوده است؛ مانند وسواس در صحّت [[وضو]] و [[غسل]]. | | وسواس به دو صورت فکری و عملی در منابع اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است. بنابر روایات نقل شده از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|حضرت محمد(ص)]] و [[امامان شیعه]]، کسانی به وسواس دچار بوده‌اند و بدین ترتیب در صحّت [[وضو]] و [[غسل]] خود شک می‌کرده‌اند. |
|
| |
|
| پذیرفتن بیماری وسواس توسط فرد وسواسی و بی‌اعتنایی عملی نسبت به شک، در هنگام انجام کار -مانند چندبار شستن دست‌ها در وضو- را در درمان بیماری وسواس مؤثر دانسته‌اند. | | پذیرفتن بیماری وسواس توسط فرد وسواسی و بی‌اعتنایی عملی نسبت به شک، در هنگام انجام کار -مانند چندبار شستن دست‌ها در وضو- را در درمان بیماری وسواس مؤثر دانسته‌اند. |
|
| |
|
| ==جایگاه== | | == مفهوم‌شناسی == |
| بنابر روایات، امامان شیعه در گفته و عمل، از رفتارهای همراه با وسواس نهی نموده و وسواس در [[وضو]] و [[نماز]] اطاعت از [[شیطان]] دانسته شده است.<ref>کلینی، الکافی، کتاب العقل و الجهل، ۱۳۸۹ق، ج ۱، ص۱۲، حدیث ۱۰.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] در [[شرح چهل حدیث (کتاب)|کتاب شرح چهل حدیث]]، شرح حدیث بیست و پنجم را اختصاص به وسواس داده است و مواردی از ابتلا به وسواس را ذکر می‌کند از جمله درباره [[طهارت]] و [[نجس|نجاست]]، [[نیت]] و قرائت.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.</ref> به گفته [[جعفر کاشف‌الغطاء|کاشف‌الغطاء]]، [[مجتهد|فقیه شیعه]] [[قرن سیزدهم قمری]]، سرچشمه وسواس، خیال و نگرانی فکری است.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۱۰</ref> همچنین یکی از عوامل مؤثر در به‌وجود آمدن بیماری وسواس، وراثت و محیط تربیتی خانواده دانسته شده است.<ref>اشرفی کنی و موسوی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/907910/وسواس-تحقیقی-پیرامون-وسواس-و-راه-های-پیشگیری-و-درمان-این-بیماری-عصبی?q=وسواس&score=25.0&rownumber=1 «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»]، ص۱۴.</ref> | | بنابر آنچه در روایات نقل شده، امامان شیعه در گفته و عمل، از رفتارهای همراه با وسواس نهی نموده و وسواس در [[وضو]] و [[نماز]] را اطاعت از [[شیطان]] دانسته‌اند.<ref>کلینی، الکافی، کتاب العقل و الجهل، ۱۳۸۹ق، ج ۱، ص۱۲، حدیث ۱۰.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] در [[شرح چهل حدیث (کتاب)|کتاب شرح چهل حدیث]] مواردی از دچار شدن به وسواس در عبادات را ذکر کرده است؛ از جمله درباره [[طهارت]] و [[نجس|نجاست]]، [[نیت]] و قرائت.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.</ref> به‌گفته [[جعفر کاشف‌الغطاء|کاشف‌الغطاء]]، [[مجتهد|فقیه شیعه]] [[قرن سیزدهم قمری]]، سرچشمه وسواس، خیال و نگرانی فکری است.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۱۰.</ref> |
|
| |
|
| رفتار شخص وسواسی از آن جهت که یک رفتار است و دارای یک فرایند ذهنی است در علم روانشناسی مورد مطالعه قرار می‌گیرد و از آن جهت که فعل اختیاری انسان و دارای حکمی از [[احکام عملی|احکام پنجگانه شرعی]] است مورد مطالعه [[فقه]] است.<ref>نعمتی و دیگران، «تبیین حکم فقهی وسواس از نگاه امام خمینی(ره) با توجه به روانشناسی وسواس»، ص۸۵.</ref> هرچند مفهوم رایج وسواس، شک و شبهه در [[عبادت|عبادات]] و در امور مذهبی، به ویژه طهارت و نجاست است؛<ref>خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۱۵۷-۱۶۰.</ref> اما بسیاری از مشکلات اخلاقی تربیتی و نوع برخورد اجتماعی افراد ریشه در مشکل وسواس دارد مانند وسواس در اعتماد به دیگران که سبب به وجود آمدن بدبینی، [[غیبت]]، تهمت و [[گناهان کبیره]] دیگر می‌شود.<ref>رجوع کنید به کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۱، ص۳۰۹-۳۱۱.</ref> در کتاب‌های فقهی شیعه مانند [[عروة الوثقی|عروه]] و [[جواهر الکلام (کتاب)|جواهر الکلام]] بخشی با عنوان [[کثیر الشک]] وجود دارد که در آن، از احکام وسواسی نیز بحث شده است.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۴۵؛ علامه حلی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۴۱۶.</ref>
| | مفهوم رایج وسواس، شک و شبهه در [[عبادت|عبادات]] و در امور مذهبی، به‌ویژه طهارت و نجاست است،<ref>خمینی، آداب الصلاة، ۱۳۷۸ش، ص۱۵۷-۱۶۰.</ref> اما بسیاری از مشکلات اخلاقی-تربیتی و برخورد اجتماعی افراد، ناشی از مشکل وسواس دانسته شده؛ مانند وسواس در اعتماد به دیگران که سبب بدبینی، [[غیبت]]، تهمت و [[گناهان کبیره]] قلمداد شده است.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۰۹-۳۱۱.</ref> در کتاب‌های فقهی شیعه مانند [[عروة الوثقی|عروه]] و [[جواهر الکلام (کتاب)|جواهر الکلام]] بخشی با عنوان [[کثیر الشک]] وجود دارد که در آن، از احکام وسواسی نیز بحث شده است.<ref>طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۶۴۵؛ علامه حلی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۲، ص۴۱۶.</ref> |
|
| |
|
| ==مفهوم‌شناسی==
| | وسواس در لغت به‌معنای تردید و دودلی است.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل کلمه وسواس؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۸؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.</ref> به‌گفته جعفر کاشف‌الغطاء (درگذشت ۱۲۲۷ق)، وسواسی که در [[سوره ناس]]، [[خدا|پروردگار]] به دوری از آن امر نمود، حالتی در انسان است که مانع ثبات و اطمینان می‌شود، مانند جنون است، اقسام مختلفی دارد و منشأ آن غلبه وهم و اضطراب فکر است.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۳۰۹.</ref> |
| وسواس در اصطلاح، نوعی اختلال روحی است که فرد در انجام کار خاصی تردید می‌کند که آیا این کار را صحیح انجام دادم یا نه؟ و یا راه صحیح کدام است؟ و گاهی آن کار را تکرار می‌کند.<ref>زمانی، وسواس، ۱۳۸۷ش، ص۳۰.</ref> از نظر روانشناسی، وسواس نوعی اختلال عصبی در انسان است که تعادل روانی و رفتاری را به صورت آشکار از بیمار سلب، و او را در سازگاری با محیط دچار اشکال می‌سازد.<ref>اشرفی کنی، موسوی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/907910/وسواس-تحقیقی-پیرامون-وسواس-و-راه-های-پیشگیری-و-درمان-این-بیماری-عصبی?q=وسواس&score=25.0&rownumber=1 «وسواس (تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی)»]، ص۱۱.</ref>
| |
| | |
| وسواس در لغت به معنای تردید و دودلی است.<ref>لغت‌نامه دهخدا، ذیل کلمه وسواس؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۸؛ امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۳۹۹، حدیث۲۵.</ref> به گفته جعفر کاشف الغطاء(درگذشت ۱۲۲۷ق)، وسواسی که در [[سوره ناس]]، [[خدا|پروردگار]] به دوری از آن امر نمود، عبارت است از حالتی در انسان که مانع ثبات و اطمینان می‌شود و مانند جنون است و اقسام مختلفی دارد و منشأ آن غلبه وهم و اضطراب فکر است.<ref>کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ج۱، ص۳۰۹.</ref> | |
|
| |
|
| === تفاوت وسواس با کثیرالشک === | | === تفاوت وسواس با کثیرالشک === |
| برخی بین [[کثیر الشک]] و وسواس تفاوت قائل شده‌اند:
| | ناصر مکارم شیرازی، فقیه و مرجع تقلید معاصر، تفاوت بین فرد وسواسی و [[کثیر الشک|کثیرالشک]] را چنین توضیح داده است: شخص وسواسی کار را انجام می‌دهد و تصور می‌کند درست انجام نشده و آن را تکرار می‌کند،<ref>[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/makarem/feqh/91/911209/ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»]، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.</ref> اما در کثیرالشک گاهی نمی‌داند کاری را انجام داده است یا خیر؛ مثلاً انسان به‌جهت مشغله‌های زیاد در [[نماز]] [[حضور قلب]] پیدا نمی‌کند، در نتیجه عدد رکعت‌های نماز را فراموش می‌کند.<ref>[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/makarem/feqh/91/911209/ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»]، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.</ref> بنابر نظر [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]]، حکم شرعی کثیرالشک و وسواسی یکی است و نباید به این شک و تردیدها اعتنا کرد.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش وسوسه و درمان آن، سؤال ۳۱۱-۳۱۳؛ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش کثیر الشک، مسأله ۱۱۸۴.</ref> |
| | |
| در '''وسواس'''، شخص وسواسی کار را انجام می‌دهد و تصور می‌کند درست انجام نشده‌است و آن را تکرار می‌کند؛<ref>[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/makarem/feqh/91/911209/ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»]، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.</ref> اما در '''کثیر الشک'''، گاهی شخص نمی‌داند کاری را انجام داده‌است یا خیر؛ مثلا انسان به جهت مشغله‌های زیاد در [[نماز]] [[حضور قلب]] پیدا نمی‌کند؛ در نتیجه عدد رکعات نماز را فراموش می‌کند. گاهی هم [[وسوسه|وسوسه‌های شیطان]] موجب عدم تمرکز انسان می‌شود و این حالتی است که برای بسیاری رخ می‌دهد.<ref>[https://www.eshia.ir/feqh/archive/text/makarem/feqh/91/911209/ «نکته‌ای پیرامون کثیر الشک و وسواسی»]، درس خارج فقه آیت‌الله مکارم شیرازی در ۹ اسفند ۱۳۹۱ش.</ref> بنابر نظر [[فهرست مراجع تقلید شیعه|مراجع تقلید شیعه]]، حکم شرعی کثیر الشک و وسواسی یکی است و نباید به این شک و تردید اعتنا کرد.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش وسوسه و درمان آن، سؤال ۳۱۱-۳۱۳؛ توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش کثیر الشک، مسأله ۱۱۸۴.</ref>
| |
| | |
| == انواع وسواس ==
| |
| وسواس به دو صورت عمده تقسیم می‌شود: '''وسواس''' فکری و '''وسواس''' عملی.
| |
| | |
| '''وسواس فکری (Intrusive thought)''': فرد از افکار مزاحم با مضمون ترس، احساس گناه و یا آسیب رساندن، رنج می‌برد. این افکار بدون ارادۀ شخص به ذهن وی هجوم آورده و فرد هر چه تلاش می‌کند آن‌ها را از ذهن خود دور سازد، موفق نمی‌شود.<ref>یوسفی مصری، بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۷۲-۱۷۳.</ref>
| |
| | |
| '''وسواس عملی (Compulsions)''': وسواس عملی عبارت است از اعمال و آداب تکراری، ناخواسته و اجباری که فرد چندین‌بار آن را انجام می‌دهد تا با افکار مزاحم و آزاردهنده مقابله کند و این خلاف خواسته او و حتی مخالف با روال عادی زندگی اوست. مثلاً فردی که افکار تکراری در مورد آلودگی محیط پیرامون خود یا نجس بودن بدن خود دارد، رفتارهای تکراری به صورت شستشوی مکرر اشیاء پیرامون و بدنش انجام می‌دهد.<ref>یوسفی مصری، بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۷۳-۱۷۴.</ref>
| |
| | |
| برخی محققان تقسیمی دیگر برای وسواس ذکر نموده‌اند: ۱- وسواس ترس یا وسواس وقفه‌ای، که شخص وسواسی از انجام دادن کاری ترس دارد و نیرویی او را از انجام آن بازمی‌دارد، اگرچه آن کار ضروری هم باشد؛ مانند ترس از آلودگی و ترس از محیط محدود.<ref>اشرفی کنی و موسوی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/907910/وسواس-تحقیقی-پیرامون-وسواس-و-راه-های-پیشگیری-و-درمان-این-بیماری-عصبی?q=وسواس&score=25.0&rownumber=1 «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»]، ص۱۳.</ref> ۲- وسواس اِلزام، که شخص نمی‌تواند خود را از انجام کار یا ابتلا به فکری بیرون آورد و در صورت رهایی از آن، دچار تنش می‌شود.<ref>اشرفی کنی و موسوی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/907910/وسواس-تحقیقی-پیرامون-وسواس-و-راه-های-پیشگیری-و-درمان-این-بیماری-عصبی?q=وسواس&score=25.0&rownumber=1 «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»]، ص۱۳.</ref>
| |
|
| |
|
| === وسواس در عبادات === | | === وسواس در عبادات === |
| خط ۴۱: |
خط ۲۷: |
| *'''آب کشیدن چیز نجس''': به نظر فقیهان شیعه، انسان وسواسی که در آب کشیدن چیز [[نجس]] یقین پیدا نمی‌کند، اگر به همان نحوی که افراد متعارف آب می‌کشند رفتار نماید کفایت می‌کند.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۲۲۴.</ref> | | *'''آب کشیدن چیز نجس''': به نظر فقیهان شیعه، انسان وسواسی که در آب کشیدن چیز [[نجس]] یقین پیدا نمی‌کند، اگر به همان نحوی که افراد متعارف آب می‌کشند رفتار نماید کفایت می‌کند.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۲۲۴.</ref> |
| *'''شک به نجاست چیزی''': به فتوای [[ناصر مکارم شیرازی]]، فقیه شیعه، افراد وسواسی به علم و یقین خود در [[طهارت]] و نجاست توجه نکرده و به عرف جامعه رجوع کنند.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.</ref> احتیاط زیاد از حد در مسألۀ طهارت و نجاست از نظر شرع، کار پسندیده‌ای نیست، بلکه اگر سبب وسواس گردد، اشکال دارد.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.</ref> همچنین در صورت شک به نجاست، تفحّص و جستجو و سؤال کردن لازم نیست، و اگر جستجو موجب وسواس گردد، آن هم اشکال دارد.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.</ref> | | *'''شک به نجاست چیزی''': به فتوای [[ناصر مکارم شیرازی]]، فقیه شیعه، افراد وسواسی به علم و یقین خود در [[طهارت]] و نجاست توجه نکرده و به عرف جامعه رجوع کنند.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.</ref> احتیاط زیاد از حد در مسألۀ طهارت و نجاست از نظر شرع، کار پسندیده‌ای نیست، بلکه اگر سبب وسواس گردد، اشکال دارد.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.</ref> همچنین در صورت شک به نجاست، تفحّص و جستجو و سؤال کردن لازم نیست، و اگر جستجو موجب وسواس گردد، آن هم اشکال دارد.<ref>توضیح المسائل مراجع، ج۱، بخش طهارت، مسئله ۱۲۴.</ref> |
|
| |
| ==راهکارهای درمان وسواس==
| |
| در کنار راه‌های پزشکی و مراجعه به روان‌شناس برای درمان بیماری وسواس،<ref>یوسفی مصری بیماری‌های روحی (اضطراب، وسواس، افسردگی، هراس) و راه‌های درمان آن‌ها، ۱۳۹۴ش، ص۱۸۶.</ref> راهکارهای دیگری نیز برای درمان این اختلال روانی ارائه شده است<ref>رجوع کنید به فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۴-۲۵؛ نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۲۸؛ [http://www.almazaheri.org/farsi/Index.aspx?TabID=0604&SectionNum=1395&ChapterNum=472&ChapterName=فصل%۲۰دوّم:%۲۰احکام%۲۰و%۲۰استفتائات%۲۰وسواس&BookNum=106&BookName=راهکارهای%۲۰عملی%۲۰درمان%۲۰وسواس&CompileNum=22&CompileName=اخلاق راهکارهای علمی درمان وسواس]، سایت آیت‌الله مظاهری.</ref> که آن را شامل دو گروه از بیماران دانسته‌اند: بیمارانی که به علت ضعف در عقیده و ایمان، دچار شک و تردید شده‌اند و نمی‌توانند شک خود را بر طرف کنند.<ref>نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۹؛ اشرفی کنی و موسوی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/907910/وسواس-تحقیقی-پیرامون-وسواس-و-راه-های-پیشگیری-و-درمان-این-بیماری-عصبی?q=وسواس&score=25.0&rownumber=1 «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»]، ص۱۴.</ref> گروه دوم، بیمارانی هستند که به علت اعتقاد بیش از حد به روش خود در انجام عبادات (مانند تکرار شستن دست‌ها در وضو) و جهل نسبت به حکم الهی، به این بیماری مبتلایند.<ref>نراقی، ترجمه متن کامل جامع السعادات، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰؛ اشرفی کنی و موسوی، [https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/907910/وسواس-تحقیقی-پیرامون-وسواس-و-راه-های-پیشگیری-و-درمان-این-بیماری-عصبی?q=وسواس&score=25.0&rownumber=1 «وسواس؛ تحقیقی پیرامون وسواس و راه‌های پیشگیری و درمان این بیماری عصبی»]، ص۱۴.</ref> برخی از این راهکارها عبارتند از:
| |
| *'''پذیرفتن بیماری وسواس توسط فرد وسواسی''': فرد مبتلا به وسواس، از بیماری خود آگاه شود و بپذیرد که بیمار است و نیاز به درمان دارد نه اینکه خود را مریض ندانسته و دیگران را منحرف از راه و بی‌مبالات در دین بداند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، ص۴۰۵؛ فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۴.</ref>
| |
| *'''بی‌اعتنایی عملی نسبت به وسوسه''': شخص مبتلا به وسواس، به وسوسه‌ها و خیالاتی که به خود القا می‌کند، بی‌اعتنا باشد مثلا اگر مبتلا به وسوسه در [[وضو]] است، به یک بار شستن دست‌ها اکتفا کند.<ref>امام خمینی، چهل حدیث، ۱۳۹۴ش، حدیث۲۵، ص۴۰۶؛ مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ۱۳۹۱ش، ص۳۷، مسأله ۱۳۹.</ref>
| |
| *'''تغییر موقعیت، هنگام انجام دادن عمل وسواس‌آمیز''': مانند بی‌توجهی به شک در عدالت [[امام جماعت]] و اقتدا به او یا رنگ کردن لباسی که رنگ خون بر آن مانده است.<ref>فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۴.</ref> همچنین انجام کارهایی که موجب شادابی و آرامش فرد وسواسی شود و موقعیت روحی و روانی او را تغییر دهد مانند رنگ کردن مو.<ref>فقیهی، رهایی از دام وسواس، ۱۳۹۱ش، ص۲۵.</ref>
| |
|
| |
|
| ==جستارهای وابسته== | | ==جستارهای وابسته== |
