کنیز: تفاوت میان نسخه‌ها

'''کَنیز'''، زن یا دختری که در جنگ‌ها به [[اسارت]] گرفته می‌شد. در متون دینی اسلام، بر مدارا با کنیزان تأکید شده است. مادر چند تن از [[امامان شیعه]] مانند [[نجمه مادر امام رضا(ع)|نجمه]] مادر [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا(ع)]] و [[نرجس]] مادر [[امام مهدی عجل الله تعالی فرجه|امام مهدی(ع)]] کنیز بوده‌اند.  

اسلام برنامه‌هایی برای آزادی تدریجی کنیزان تنظیم کرده است؛ مانند [[کفاره]] برخی از گناهان و [[ام ولد|استیلاد]]. علاوه بر کتاب‌های حدیثی شیعه، در چند باب فقهی مانند تجارت، [[وصیت]]، [[ازدواج]]، [[ارث]] و [[قصاص]] دربارهٔ بردگان (زن و مرد) و آزادی آنها سخن گفته شده است. مسئله استیلاد و احکام مربوط به ام ولد در فقه اختصاص به کنیز دارد.  

[[تفسیر قرآن|مفسران]] شیعه درباره تفاوت حجاب کنیز و زنان آزاد، اختلاف نظر دارند. [[فضل بن حسن طبرسی|شیخ طبرسی]] با اشاره به [[آیه جلباب|آیه ۵۹ سوره احزاب]]، قائل به عدم لزوم پوشش سر برای کنیزان است، تا از زنان آزاد شناخته شوند؛ اما برخی از مفسران مانند [[سید محمد حسین طباطبائی|علامه طباطبائی]] معتقدند پوشش، نشانه پاکدامنی زن است که هم شامل کنیزان و هم زنان آزاد می‌شود.

در [[اسلام]] به مسئله مدارا با کنیزان و تشویق به آزاد کردن آنها اشاره شده‌ است.<ref>مکارم شیرازی، اسلام و آزادی بردگان، ۱۳۵۳ش، ص۱۰-۱۱.</ref> اشاره برخی [[آیه|آیات قرآن]] و روایات به مسائل کنیزان<ref>سوره نساء، آیه ۲۵ و ۹۲؛ سوره احزاب، آیه ۵۹؛ سوره مؤمنون، آيات ۵-۷.</ref> نشان از اصل وجود کنیز در زمان پیامبر(ص) و صدر اسلام دارد.<ref>ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، ۱۳۹۸ق، ص۱۹۱ و ۲۶۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۱۳.</ref> بنابر آیه ۲۲۱ سوره بقره، کنیز [[ایمان|با ایمان]] بهتر از زن آزاد [[شرک|مُشرِک]] است.<ref>طباطبائی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲، ص۲۰۴-۲۰۵.</ref> در روایتی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] آمده است، کسی که بنده مسلمانی (مرد یا زن) را آزاد کند [[خدا]] بدن او را از آتش [[قیامت]] آزاد می‌کند.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، کتاب العتق، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۹.</ref> به نوشته بخاری، فقیه [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]]، پیامبر اسلام(ص) توصیه می‌کرد به کنیزانتان نگویید کنیز من؛ بلکه او را «دختر من» صدا بزنید.<ref>بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۱۵۰.</ref>  

در کتاب‌های فقهی شیعه مانند وسائل الشیعه نیز باب "کتابُ العِتْق" وجود دارد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، کتاب العتق، ۱۳۷۴ش، ج۲۳</ref> که به گفته [[مرتضی مطهری]]، متفکر شیعه، [[مجتهد|فقها]] با توجه به این مسئله که هدف اسلام "عِتْق" (آزادی) است نه "رِقّ" (بندگی)، باب "کتابُ العِتْق" را در فقه نوشته‌اند.<ref>مطهری، آشنایی با علوم اسلامی؛ جلد سوم، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.</ref>

کنیز، زنان و دخترانی‌اند که در جنگ‌ها به اسارت گرفته می‌شدند.<ref>زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۸۸۹.</ref> کنیز در لغت به معنای خدمتکار زنان، زن مملوکه و خادمه<ref>دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه کنیز.</ref> و زن برده است.<ref>دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه برده.</ref> در عربی به آن جاریه گویند.<ref>دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه کنیز.</ref> برده یا بنده (مرد یا زن) نیز انسانى است که تمام اختیاراتش به دست دیگرى سپرده شده و خرید و فروش مى‌گردد، و مالک مجاز است به دلخواه خود هرگونه تصرفى در آن بکند.<ref>مكارم شيرازى، اسلام و آزادى بردگان‌، ۱۳۵۳ش‌، ص۵.</ref>

کنیزان از دو راه به جامعه اسلامی وارد می‌شدند؛ برخی در میدان جنگ شرکت کرده و اسیر می‌شدند<ref>گرامی، نگاهی به بردگی، ۱۳۸۵ش، ص۴۳.</ref> و بعضی دیگر زنانی بودند که قبلا در جامعه غیراسلامی اسیر شده و برده‌فروش‌ها آن‌ها را به جامعه اسلامی خرید و فروش می‌کردند.<ref>حسینی طباطبائی، بردگی از دیدگاه اسلام، ۱۳۷۲ش، ص۱۴.</ref>

با توجه به آیه ۶۷ [[سوره انفال]]، اسلام برده‌گیری اسیران(زن یا مرد) پس از پایان جنگ مسلمانان با [[کفر|کفار]] را تأیید می‌کند.<ref>مطهری، آشنایی با علوم اسلامی؛ جلد سوم، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۲، طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۳۴۵؛ ج۱۸، ص۲۲۴.</ref> به گزارش ابن اسحاق، مورخ [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]] در [[قرن اول هجری قمری|قرن اول]] و [[قرن دوم هجری قمری|دوم قمری]]، پیامبر(ص) با پرداخت بهای آزادی [[جویریه دختر حارث|جُوَیریه دختر حارث بن ابی‌ضرار]]؛ از اسیران [[غزوه بنی مصطلق|غزوه بنی مُصْطَلِق]] به ثابت بن قیس، با جویریه [[ازدواج]] کرد.<ref>ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، ۱۳۹۸ق، ص۲۶۳.</ref> همچنین در زمان [[هجرت به مدینه|هجرت]] و سپس سکونت [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر]] در [[مدینه]]، هر برده‌ای(زن یا مرد) که از صاحب مشرک خود در [[مکه]] به [[مدینه]] می‌گریخت، آزاد بود و بهای آن به صاحبش داده می‌شد.<ref>بخاری، صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۷، ص۴۸.</ref>

پیش از اسلام، خرید و فروش کنیز در مکه مانند دیگر سرزمین‌های آن زمان، رایج بود<ref>زورق، شهر گمشده، ۱۳۹۴ش، ص۷۹-۸۰.</ref> و بازرگانان نیز از مناطق گوناگون آنها را به مکه می‌آوردند و می‌فروختند.<ref>حسینی طباطبائی، بردگی از دیدگاه اسلام، ۱۳۷۲ش، ص۱۴.</ref> برخی نیز کنیزان( به تعبیر قرآن فَتَیات) خود را به [[زنا]] وامی‌داشتند و مزدشان را برای خود می‌گرفتند<ref>طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱۸، ص۱۰۴.</ref> و [[قرآن]] نیز در آیه ۳۳ [[سوره نور]] این کار را نهی کرده‌است.

در [[فقه|فقه اسلامی]] احکامی دربارهٔ بردگان(زن و مرد) و آزادی آنها وجود دارد<ref>نگاه کنید به: نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ولاء العتق، ۱۳۶۲ش، ج۳۹، ص۲۲۳؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، کتاب العتق، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۹۹.</ref> و در چند باب فقه از جمله تجارت، [[وصیت]]، [[طلاق]]، [[ارث]] و [[قصاص]] بحث شده‌<ref>انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۶۵؛ هاشمی شاهرودی، المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۸۴؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۵.</ref> و در برخی مباحث فقهی نیز آمده است مانند [[نذر|کفاره نذری]] که به آن نذر عمل نشده<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۳۷۸.</ref> و [[کفاره قسم]].<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۳۷۴ش، ج۳۳، ص۱۷۸.</ref>

*اگر مالک، کنیز را به ازدواج شخصِ دیگری درآورد اما بعد از مدتی طلاق بگیرد، پس از سپری شدن مدّت زمان عده طلاق با شوهرش، آن کنیز دوباره بر مالکش حلال می‌شود.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۰، ص۲۸۴.</ref>

*فرزندانی که نتیجه رابطه جنسی مولا و کنیزش بودند، غلام یا کنیزه نبوده و آزاد هستند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۴، ص۳۷۳؛ علامه حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۲۸۵.</ref>

*فروختن ام ولد یا هبه کردن آن به دیگری [[مباح|جایز]] نیست.<ref>علامه حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۲۸۷؛ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۶، ص۳۷۲؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۲، ص۳۷۳ و ج۳۴، ص۳۷۸.</ref>

*ام ولد تا زمان مرگ مالک برده‌است و پس از مرگ مالک از سهم ارث فرزند خود آزاد می‌گردد.<ref>طوسی، المبسوط، المکتبه المرتضویه، ج۶، ص۱۸۶؛ علامه حلی، تحریر الأحکام الشرعیة، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۲۸۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۴، ص۳۷۷.</ref>

*ام ولد به صورت مستقیم از مولا ارث نمی‌برد<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۹، ص۶۱.</ref> اما مالک می‌تواند برای ام ولد مالی را وصیت کند.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۴، ص۳۸۲.</ref>

اسلام برنامه‌هایی برای آزادی بردگان (زن و مرد) تنظیم کرد که طبق آن به تدریج آزاد می‌شدند؛ بی‌آنکه این آزادی، عکس‌العمل نامطلوبی در جامعه به وجود آورد<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، تهران، ۱۳۷۴ش، ج۲۱، ص۴۱۳.</ref> مانند مکاتبه،{{یادداشت|مکاتبه: این است که کنیز با مالک خود قرار داد منعقد می‌کند که با پرداخت وجهی آزاد شود.(نجفی، جواهر الکلام، کتاب العتق، ۱۳۶۲ش، ج۳۴، ص۲۵۲.)}} تدبیر{{یادداشت|تدبیر: یعنی مالک وصیت می‌کند بعد از مردنش، کنیز او آزاد باشد.(نجفی، جواهر الکلام، کتاب العتق، ۱۳۶۲ش، ج۳۴، ص۱۹۴.)}} و همچنین [[کفاره]] برخی از تخلّفات مانند کفاره قتل خطائی<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۷، ص۶۴.</ref> و [[کفاره روزه|خوردن عمدی روزه]].<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۵۵.</ref>

===ام ولد===

یکی از راه‌های آزادی کنیز در اسلام، [[ام ولد|استیلاد]] است. استیلاد این است که کنیزی از مالک خود حامله شود.<ref>نجفی، جواهر الکلام، کتاب العتق، ۱۳۶۲ش، ج۳۴، ص۳۷۲.</ref> چنین زنی بعد از فوت مالک، [[ارث|سهمِ ارثِ]] فرزند خود قرار می‌گیرد و خود به خود آزاد می‌گردد.<ref>نجفی، جواهر الکلام، کتاب العتق، ۱۳۶۲ش، ج۳۴، ص۳۷۷.</ref> در [[فقه|فقه شیعه]] به این کنیز، [[ام ولد|أُمِّ وَلَد]] می‌گویند<ref>نجفی، جواهر الکلام، کتاب العتق، ۱۳۶۲ش، ج۳۴، ص۳۷۲.</ref> و از آن در چند باب فقه از جمله تجارت، [[وصیت]]، [[طلاق]]، ارث و [[قصاص]] بحث شده‌ است.<ref>انصاری، الموسوعة الفقهیة المیسرة، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۶۵؛ هاشمی شاهرودی، المعجم الفقهی لکتب الشیخ الطوسی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۲۸۴؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۴۷۴-۴۷۵.</ref>

«ای پیامبر، به زنان و دخترانت و به زنان مؤمنان بگو روسری‌های بلند (جلباب) خود را بر خویش بیفکنند این (کار) نزدیک‌تر است به آنکه (به [[حجاب]] و [[عفت]]) شناخته شوند تا مورد تعرض و آزار قرار نگیرند؛ و [[خدا|خداوند]] همواره آمرزنده و مهربان است» (سوره احزاب، آیه ۵۹).}} که درباره [[حجاب]] سخن گفته شده و تفاوت حجاب کنیز با زنان آزاد، دیدگاه مختلفی دارند. [[فضل بن حسن طبرسی|شیخ طبرسی]]، مفسر شیعه قرن ششم هجری، در [[مجمع البیان فی تفسیر القرآن (کتاب)|تفسیر مجمع البیان]]، دو تفسیر از آیه «ذلِکَ أَدْنی أَنْ یُعْرَفْنَ فَلا یُؤْذَیْنَ؛ آن کار (افکندن روسری‌های بلند (جلباب) خود را بر خویش) نزدیک‌تر است به آنکه (به حجاب و عفت وحرّیت) شناخته شوند تا مورد تعرض و آزار (فاجران) قرار نگیرند» مطرح کرده است:

*طبق تفسیر نخست، که نظر خود طبرسی است، منظور از شناخته‌شدن در عبارت فوق، این است که با این سخت گیری و دقت در پوشش معلوم شود آنها زن آزاد هستند و کنیز نیستند و برای همین مورد تعرض قرار نگیرند؛ زیرا در آن زمان برخی متعرض زنانی می‌شدند که آزاد نبودند.<ref>شیخ طبرسی، تفسیر مجمع البیان، ۱۴۱۵ش، ج۸، ص۱۸۱.</ref>