وصیت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''وصیت''' سفارش زبانی یا مکتوب به وصی درباره اموال و دیگر مسائل مربوط به بعد از مرگ، و از [[مستحبات]] مورد تأکید در [[اسلام]] است. در وصیت شرایطی از جمله حضور شهود هنگام وصیت و عدم جواز وصیت مجنون و صبی بیان شده است. وصیت را به عهدی و تملیکی تقسیم کرده‌اند. بر اساس قانون امور حسبی ایران، وصیت به سه قسمت «خودنوشت یا عادی»، «رسمی» و «سری» تقسیم می‌شود.

وصیت در فقه به‌معنای «عهد یا مالک شدن عین یا منفعت، یا انجام عملی بعد از وفات شخص است».<ref>گلپایگانی، مختصر الاحکام، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۷. سیستانی، المسائل المنتخبة، ۱۴۱۴ق، ص۴۹۳.</ref>

 

واژه وصیت و مشتقات آن، در موارد متعددی در [[قرآن]] به کار رفته است؛ از جمله درباره سفارش به والدین،<ref>«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بوالِدَیْهِ حسْناً»، سوره عنکبوت، آیه۸.</ref> دو برابر بردن [[ارث]] پسر نسبت به دختر،<ref>«ُیوصیکمُ اللهُ فی أَوْلادِکمْ لِلذَّکرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَیَیْنِ»، سوره نساء، آیه ۱۱.</ref> و انسان محتضر<ref>سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> در روایات نیز وصیت حق هر مسلمانی دانسته شده است<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۹، ص۱۷۲.</ref> و اینکه اگر کسی بدون وصیت از دنیا برود، با مرگ جاهلیت از دنیا رفته است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۱۴ق، ج۱۹، ص۲۵۹.</ref> نوشتن وصیت برای کسی که حقی به گردن دارد [[واجب]] و برای دیگران [[مستحب]] است.<ref>ابن‌سعید حلی، الجامع للشرایع، ۱۴۰۵ق، ص۴۹۳.</ref>

 

در متون فقهی به شخص وصیت‌کننده «مُوصی» و به کسی که وصیت‌کننده به او وصیت می‌کند «وصیّ» گفته می‌شود.<ref>علامه حلی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۶۳.</ref> وصیّ باید دارای شروطی از جمله [[عقل]]، [[بلوغ]]، [[اسلام|مسلمان بودن]]، [[عدالت]] و حُرّیت (در برابر بردگی) باشد.<ref>علامه حلی، فواعد الاحکام، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۶۴.</ref>

وصیت دارای چهار رکن صیغه، مُوصی، مُوصیٰ‌لَه و مُوصیٰ‌بِه است.<ref>مغنیه، الفقه علی مذاهب الخمسة، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۶۲.</ref> با این حال سید محمدرضا گلپایگانی، از مراجع تقلید شیعه، صیغه را جزو ارکان وصیت محسوب نکرده و بدین ترتیب ارکان وصیت را سه رکن می‌داند.<ref>گلپایگانی، هدایة العباد، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۷۰.</ref>

*صیغه وصیت: برای وصیت، صیغه‌هایی چون «وصَّیتُ الیک: به تو وصیت کردم»، یا «فوّضت الیک امور اولادی: اختیار امور فرزندانم را به تو واگذار کردم»، یا «نصبتک وصیا لهم او فی حفظ مالی او فیما له فعله: تو را وصی خودم برای فرزندان یا حفظ اموال یا در اموری که انجام دادن آن به نفع فرزندانم باشد انتخاب کردم» ذکر شده است.<ref>علامه حلی، فواعد الاحکام، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۶۲.</ref>

*موصی: همان وصیت‌کننده است که از لحاظ شرعی دارای ولایت بر مال یا اطفال یا مجانین باشد؛ همانند پدر یا جد.<ref>علامه حلی، فواعد الاحکام، ۱۴۱۸ق، ج۲، ص۵۶۳.</ref> از شرایط وصی، [[بلوغ]]، عقل، [[اسلام|مسلمان بودن]]، [[عدالت]] و حر بودن است.<ref>شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۶۸؛ بیهقی، اصباح الشیعة بمصباح الشریعة، ۱۴۱۶ق، ص۳۵۵.</ref>

*موصیٰ‌به: اموال یا منفعتی که مورد وصیت قرار می‌گیرد.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۷۰.</ref>

* موصیٰ‌له: کسی که برای او وصیت می‌شود و باید وجود خارجی داشته باشد. بنابراین وصیت کردن برای میت صحیح نیست.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۷۹.</ref>

در کتب فقهی شرایط متعددی برای وصیت ذکر شده است؛ از جمله حضور شهود هنگام وصیت،<ref>شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۶۶.</ref> عدم جواز وصیت صبی و [[محجور]]،<ref>شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۰ق، ص۶۶۸.</ref> و نیز وجود خارجی داشتن چیزی که به آن وصیت می‌شود.<ref>محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۹، ج۲، ص۴۷۹.</ref>

وصیت به عهدی و تملیکی تقسیم شده است:<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۸ش، ج۲۸، ص۳۲۴.</ref>  

*وصیت عهدی: موصی به شخص یا اشخاصی وصیت می‌کند تا بعد از مرگ او تمام امور مورد وصیت را اجرا کند.<ref>بحرالعلوم، بلغة الفقیه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۵۳.</ref> قوام وصیت عهدی به دو امر موصی و موصی‌به است، مگر آنکه موصی شخصی را برای اجرای وصیت معین کند که در این صورت تحقق وصیت افزون بر دو رکن مذکور، به وصی نیز نیاز دارد.<ref>گلپایگانی، هدایة العباد، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۷۰.</ref>

*وصیت تملیکیه: در این نوع، انسان وصیت می‌کند چیزی بعد از مرگش به تملیک شخص دیگری درآید.<ref>اصفهانی، حاشیة المکاسب، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۲۹۳.</ref> این قسم از وصیت، از جملهٔ عقود دانسته‌ شده است.<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۸ش، ج۲۸، ص۲۷۹.</ref> نظر مشهور فقها این است که وصیت تملیکی نیاز به قبول موصی‌له دارد، بر خلاف وصیت عهدی که نیاز به قبول موصی‌له ندارد.<ref>یزدی طباطبائی، العروة الوثقی، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۶۴۳.</ref>

بر اساس قوانین امور حسبی، سه نوع وصیت‌نامه «خودنوشت یا عادی»، «رسمی» و «سری» وجود دارد.<ref>قانون امور حسبی، ماده ۲۷۶.</ref>

*وصیت‌نامه خودنوشت یا عادی: وصیت‌نامه‌ای که وصیت‌کننده به خط خود می‌نویسد. این وصیت‌نامه دارای تاریخ (روز، ماه و سال) و با امضای موصی است.<ref>قانون امور حسبی، ماده ۲۷۸.</ref>

*وصیت‌نامه رسمی: این نوع از وصیت مانند سایر اسناد رسمی خواه با موضوع اموال منقول و خواه غیرمنقول، از اعتبار رسمی برای اجرا برخودار است. اجرای وصیت‌نامه رسمی نیازی به رضایت وارثان ندارد و آنها تنها می‌توانند نسبت به جعلی بودن آن اعتراض داشته باشند.<ref>قانون امور حسبی، ماده ۲۷۷.</ref>

*وصیت‌نامه سری: این وصیت ممکن است به خط موصی یا به خط دیگری باشد، ولی در هر صورت باید به امضای موصی برسد و به ترتیبی که برای امانت اسناد در قانون ثبت اسناد مقرر گردیده در اداره ثبت اقامتگاه موصی یا محل دیگری که در آیین نامه وزارت دادگستری معین می‌گردد، امانت گذارده می‌شود.<ref>قانون امور حسبی، ماده ۲۷۹.</ref>

* ابن‌سعید حلی، یحیی، الجامع للشرایع، تحقیق جعفر سبحانی، قم، ‌موسسة سید الشهداء، ۱۴۰۵ق.

* ابن‌سیده، علی بن اسماعیل، المخصص، تحقیق لجنة احیاء التراث العربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، بی تا.

* ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، بی تا.

* اصفهانی، محمدحسین، حاشیة المکاسب، تحقیق عباس محمد آل سباع، ۱۴۱۸ق.

* بحرالعلوم، محمد، بلغة الفقیه، تعلیق محمد تقی آل بحر العلوم، چاپ چهارم، ۱۴۰۳ق.

* بیهقی، قطب‌الدین، اصباح الشیعة بمصباح الشریعة، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، موسسة الامام الصادق، ۱۴۱۶ق.

* جُزَیری، عبدالرحمن، الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، تحقیق سید محمد غروی و یاسر مازح، بیروت، دار الثقلین، ۱۴۱۹ق.

* نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الإسلام، تحقیق محمود قوچانی، طهران، دار الکتب الاسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۶۸ش.  

* حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق موسسة آل البیت، قم، موسسة آل البیت، ۱۴۱۴ق.

* سیستانی، سید علی، المسائل المنتخبة، قم، مکتب آیت‌الله العظمی سیستانی، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.  

* شیخ طوسی، محمد، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، تحقیق حسن موسوی، طهران، دارالکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.

* عسکری، ابی‌الهلال، الفروق اللغویة، تحقیق موسسة النشر الاسلامی، قم، موسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.  

* فتال نیشابوری، محمد، روضة الواعظین، قم: منشورات الرضی، بی‌تا.

* فراهیدی، خلیل، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، بی‌جا، دار الهجرة، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.

* گلپایگانی، سید محمدرضا، مختصر الاحکام، بی‌جا، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۴ق.

* گلپایگانی، سید محمدرضا، هدایة العباد، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۷ق.

* مغنیه، محمدجواد، الفقه علی مذاهب الخمسة، قم، موسسة الصادق، چاپ پنجم، ۱۴۲۷ق.

* محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع الاسلام، تحقیق صادق شیرازی، طهران، انشارات استقلال، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.

* یزدی طباطبائی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، موسسة فقه الثقلین، ۱۴۲۰ق.