|
|
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{درباره ۲|حجرالاسود|آشنایی با رکن حجرالاسود و استلام آن،|رکن حجرالاسود|و|استلام حجر|}}
| |
| [[تصویر:کعبه.jpg|بندانگشتی|300px|چپ]]
| |
| '''حَجَرُ الْاَسْوَدْ'''، سنگی مقدّس، دارای پیشینه کهن و جایگاهی ویژه در فرهنگ اسلامی و [[مناسک حج]] است. این سنگ در رُکن شرقی [[کعبه]] (که به رکن اسود یا رکن حَجَری نیز معروف است) در ارتفاع یک متر و نیم از زمین نصب شده است.
| |
|
| |
| حجرالاسود پیش از [[اسلام]] نیز مورد احترام بود؛ با این حال هیچ‌گاه در طول تاریخ (حتی در دوره [[جاهلیت]] که پرستش سنگ‌ها رایج بود) مورد پرستش واقع نشد.<ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۴۱؛ مروارید، قوامیس الحج، ص۸۴۶</ref>
| |
|
| |
| این سنگ چند بار شکسته و خرد شده است. به همین دلیل ملاطی از چسب ساخته و تکه‌های سنگ را در آن قرار داده‌اند.
| |
|
| |
| == نام‌گذاری ==
| |
| [[تصویر:حجرالاسود1.jpg|بندانگشتی|200px|چپ]]
| |
| حجر الاسود به معنای «سنگ سیاه» است که این نام به علت رنگ سیاهش به آن داده شده است. برخی از آن با عنوان «حجرالأسود» (سنگ خوشبخت و خوش‌اقبال) یاد کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به دهخدا، لغتنامه، ذیل مادّه؛ مروارید، قوامیس الحج، ص۸۴۶</ref> به نوشته ابن‌ظهیره، اگر «أسود» از ریشه «سَوْدَد» به معنای سروری و سیادت باشد، «حجرالأسود» به معنای سنگی خواهد بود که منزلت آن از همه سنگ‌ها برتر و بالاتر است.<ref>ابن‌ظهیره، الجامع اللطیف، ص۴۱</ref>
| |
|
| |
| == شکل ظاهری ==
| |
| حجرالاسود، صیقلی و به شکل بیضی نامنظم است. رنگ آن سیاه مایل به سرخ است و لکه‌های سرخ‌رنگ و رگه‌های زردرنگی بر روی آن دیده می‌شود.<ref>خربوطلی، تاریخ الکعبة، ص۲۱</ref> گفته شده که تیرگی و سیاهی شدید آن به‌سبب آتش‌سوزی کعبه بوده است که یک بار در [[دوره جاهلیت]] و بار دیگر در زمان حکومت [[یزید بن معاویه]] روی داد.<ref>ازرقی، اخبار مکة، ص۳۲؛ رجوع کنید به سطور بعد</ref>
| |
|
| |
| [[تصویر:حجرالاسود.jpg|بندانگشتی|170px|چپ|امروزه تنها هشت تکه از حجرالاسود قابل مشاهده است]]
| |
| در طی تاریخ، این سنگ بارها مورد حمله افراد مختلفی قرار گرفته و خرد شده است. به همین دلیل ملاطی از چسب ساخته‌اند و آن تکه‌ها را در آن قرار داده‌اند. از این رو، توصیف دقیق و کامل حجرالأسود برای ما میسر نیست؛ زیرا به علت ملاطی که دور سنگ را گرفته است اکنون تنها هشت قطعه کوچک از سنگ دیده می‌شود که بزرگ‌ترین آنها به اندازه یک خرماست. روایت می‌شود که این قطعه‌ها مجموعاً پانزده عدد بوده‌اند که هفت عدد آنها در میان ملاط قهوه‌ای رنگ ـ نگهدارنده‌ای که هر استلام‌کننده حجرالأسود آن را مشاهده می‌کند ـ پنهان شده است.<ref>کردی،، مکه و مدینه: تصویری از توسعه و نوسازی، ص۱۰۱</ref> بی‌ترید قرن‌ها تماس دستان بشر با این سنگ و ملاط دور آن، موجب صیقلی‌تر شدن و تغییر رنگ آن شده است.
| |
|
| |
| یکی از جهانگردان غربی که در قرن نوزده به [[مکه]] سفر کرده است، حجر الاسود را چنین توصیف کرده است:
| |
| :::این سنگ یک بیضی نامنظم است که حدود هفت اینچ (۱۸ سانتی‌متر) قطر دارد و سطحی ناهموار دارد. این سنگ از حدود یک دوجین سنگ‌های کوچک‌تر با اندازه‌ها و شکل‌های مختلف تشکیل شده است که به وسیله مقداری ملاط به‌خوبی به هم دیگر چسبانده و صیقلی شده‌اند. چنین به نظر می‌رسد که این سنگ با ضربه‌ای خشونت‌آمیز، به قطعات متعددی خرد شده و مجددا به هم چسبانده شده است.<ref> Quoted in Hughes, A Dictionary of Islam, p. 154</ref>
| |
|
| |
| این مخلوط سنگ و ملاط نیز داخلی قابی بیضی‌شکل که از نقره ساخته‌شده است قرار دارد. نخستین کسی که برای حجر الاسود قاب نقره ساخت، [[عبدالله بن زبیر]] بود و از آن پس پیوسته خلیفگان و امیران و ثروتمندان نسبت به ساخت قاب از طلا و نقره اقدام کرده‌اند. آخرین کسی که پیش از دوران سعودی قابی از نقره خالص برای حجرالأسود تقدیم کرد سلطان محمد رشاد خان بود که در سال ۱۳۳۱ه بدین کار همت گماشت. در سال ۱۳۶۶ه ملک عبدالعزیز قسمتی از این قاب را نوسازی کرد و در سال ۱۳۷۵ه ملک سعود قاب محمد رشاد را با قاب جدید دیگری از نقره خالص جایگزین ساخت. <ref>عبیدالله کردی، مکه و مدینه: تصویری از توسعه و نوسازی، ص۱۰۱</ref>
| |
|
| |
| == در روایات دینی ==
| |
| در قرآن کریم ذکری از حجرالاسود به میان نیامده، ولی بنابر حدیثی از [[امام صادق(ع)]] حجرالاسود یکی از آیات بینات [[بیت الله|بیت‌اللّه‌الحرام]] است که ذکرشان در [[آیه]] ۹۷ [[سوره آل عمران]] آمده است.<ref>رجوع کنید به عیاشی، کتاب التفسیر، ج ۱، ص۱۸۷؛ کلینی، الکافی، ج ۴، ص۲۲۳</ref>
| |
|
| |
| در [[احادیث]]، خاصه احادیث [[شیعه]]، نکات درخور توجهی راجع به حجرالاسود (معمولاً با تعبیر «الحَجَر») آمده است. از جمله اینکه حجرالاسود در اصل، یکی از فرشتگان بوده که پیش از همه فرشتگان به میثاق الهی متعهد شده و اقرار کرده است؛ خداوند نیز او را امین بر همه آفریدگان قرار داده و میثاق همه بندگان را به ودیعت به او سپرده است، سپس همه خلایق را فراخوانده تا همه ساله نزد این فرشته امانتدار میثاق، تجدید عهد کنند. ازاین‌رو، آن فرشته را در [[بهشت]]، ملازم [[آدم]] قرارداد تا یادآور عهد و میثاق به او باشد. اما چون [[آدم]] عصیان کرد و از بهشت رانده شد و به زمین [[هبوط]] کرد و سپس [[توبه]] نمود، خداوند همین فرشته را به صورت دُرّ سفیدی نزد وی فرستاد و عهد و میثاقِ از یاد رفته را به یادش آورد. همین دُرّ سفید را [[آدم]] با خود داشت تا آن را به [[مکه]] رساند و در هنگام بنای کعبه آن را در همانجا قرار داد که میثاق گرفته شده بود (تَراءی لَهُمْ)؛ در روز رستاخیز هم حجرالاسود گواه کسانی خواهد بود که در کنار آن تجدید میثاق کرده‌اند.<ref>کلینی، الکافی، ج ۴، ص۱۸۵ـ۱۸۶</ref>
| |
|
| |
| همچنین بر اساس برخی روایات رنگ حجرالاسود در آغاز از شیر سفیدتر و از خورشید درخشان‌تر بوده و به‌سبب آنکه مشرکان آن را لمس کرده‌اند<ref>کلینی، الکافی، ج ۴، ص۱۹۱؛ نیز رجوع کنید به ابن‌حنبل، مسند، ج ۱، ص۳۰۷، ۳۲۹</ref> و نیز گناهان بندگان<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۳، ص۳۱۸</ref> تیره شده است. در حدیث دیگری آمده که حجرالاسود در [[کوه ابوقبیس]] به صورت امانت نگهداری می‌شد. پس از اینکه حضرت [[ابراهیم]] و [[اسماعیل]] (ع) در بنای کعبه به موضعی رسیدند که باید حجرالاسود را در آن می‌نهادند این امانت به آنان برگردانده و در جای خود نهاده شد.<ref>کلینی، الکافی، ج ۴، ص۲۰۵</ref>
| |
|
| |
| بنا بر برخی روایات، هنگامی که [[حضرت ابراهیم]](ع) خانه [[کعبه]] را بنا می‌کرد، [[جبرئیل]] این سنگ را از [[بهشت]] آورد تا در گوشه‌ای از دیوار کعبه قرار گیرد و شاخصی برای آغاز [[طواف]] باشد.<ref>رجوع کنید به ازرقی، اخبار مکة، ص۳۱ـ۳۲؛ طبری، ج ۱، ص۲۵۱</ref>
| |
|
| |
| نیز روایت شده که در مناقشه [[محمد بن حنفیه]] با [[امام سجاد(ع)]]، حجرالاسود با آن حضرت سخن گفته و گواهی داده که [[امامت]] پس از [[امام حسین(ع)]] بدو رسیده است.<ref>کلینی، الکافی، ج ۱، ص۳۴۸</ref>
| |
|
| |
| در روایتی نیز نقل شده که امام زمان(عج) پس از ظهور، بر حجر الاسود تکیه کرده و با مردم بیعت می‌کند.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۸۵.</ref>
| |
|
| |
| ==تقدس==
| |
| امام علی(ع) گفت‌وگویی با خلیفه‌ی دوم پیرامون حجر الأسود دارد: روزی خلیفه‌ی دوم از کنار حجر الأسود می‌گذشت، بدان رو کرده، گفت: ای سنگ! ما می‌دانیم که تو تنها یک سنگی، نه نفعی به ما می‌رسانی و نه ضرری را متوجه ما می‌گردانی، تنها به‌جهت اینکه شاهد بودیم پیامبر تو را دوست می‌داشت، تو را دوست می‌داریم. در این هنگام امام علی(ع) فرمود: «چه می‌گویی ای پسر خطّاب! همانا به خدا قسم، خداوند این سنگ را در روز قیامت زنده می‌کند در حالی‌که یک زبان و دو لب دارد و گواهی می‌دهد برای آنانی که بر میثاق خود پایبند بودند. این سنگ به منزله دست راست خداوند است که به وسیله آن خلق با او بیعت کنند». بعد از این کلام، عمر گفت: خدا ما را در شهری نگه ندارد که در آن علی بن ابی‌طالب حضور ندارد.<ref>شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹، ج۱۳، ص۳۲۰-۳۲۱.</ref>
| |
|
| |
| [[مکارم شیرازی]] با تکیه بر این رفتار رایج مسلمانان، از عملکرد شیعیان در بوسیدن [[ضریح]] حرم پیامبر(ص) و [[امامان شیعه|امامان]] دفاع می‌کند و می‌گوید همان طور که بوسیدن قرآن و حجر الاسود [[شرک]] نیست و هدف از آن احترام به قرآن و حجر الاسود است، بوسیدن حرم‌ها و ضریح هم هدفی جز احترام ندارد. <ref>مکارم، داستان یاران، ص ٨٦.</ref>
| |
|
| |
| == احکام فقهی==
| |
| فقها، به استناد احادیث، نقطه شروع و پایان محاسبه شوط‌ها (= دورها) را در [[طواف]]، حجرالاسود می‌دانند و لمس و بوسیدن آن را [[مستحب]] می‌شمرند.<ref>برای تفصیل رجوع کنید به شهیدثانی، الروضة البهیة، ج ۲، ص۲۶۲؛ مقدس اردبیلی، مجمع الفائدة، ج ۷، ص۱۶۶؛ نیز رجوع کنید به جزیری، الفقه علی المذاهب الاربعة، ج ۱، ص۶۵۵ـ ۶۵۸؛ مغنیه، الفقه علی المذاهب الخمسة، ص۲۳۶</ref>
| |
|
| |
| ===استلام الحجر===
| |
| {{اصلی|استلام حجر}}
| |
| در احادیث بر دعا در کنار حجرالاسود و لمس کردن و بوسیدن آن (استلام) و به‌ویژه بر تجدید عهد بر [[توحید]] و [[رسالت]] و به گواه گرفتن حَجَر نیز تأکید شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به کلینی، الکافی، ج ۴، ص۴۰۲ـ۴۰۴؛ ابن‌بابویه، مَن لایحضُرُه الفقیه، ج ۲، ص۵۳۱؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۹۶، ص۲۱۶ـ۲۲۸</ref>
| |
| در روایتی از [[رسول خدا(ص)]] آمده است که حجر الاسود دست راست خداوند در روی زمین است، کسی که آن را مسح کند دست خدا را مسح کرده است.<ref>کلینی، الکافی، ج۴، ص۴۰۶؛ وسائل الشیعة، ج۱۳، ص۳۲۴</ref> شاید بتوان گفت این مسح کردن به معنای یادآوری و تجدید ایمان است.{{مدرک}}
| |
|
| |
| == حوادث تاریخی ==
| |
| هنگام تجدید بنای کعبه در دوره [[جاهلیت]] ـکه هر یک از قبایل [[قریش]] می‌خواست افتخار نصب حجرالاسود، نصیب خودش گردد و نزدیک بود پیکار خونینی میان آنان درگیردـ با تدبیر حضرت [[محمد(ص)]] که در آن هنگام جوان بود، همه قبایل و طوایف قریش در این افتخار شریک شدند.<ref>برای اطلاع از شرح این ماجرا رجوع کنید به ابن‌هشام، سیرة النبی، ج ۱، ص۱۲۷</ref> (نک: [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله#نصب حجر الاسود|نصب حجرالاسود توسط پیامبر]])
| |
|
| |
| در ماجرای پناهنده شدن عبداللّه بن‌زبیر و یارانش به [[مسجدالحرام]] در سال ۶۴، کعبه مورد هتک حرمتِ سپاهیان [[یزید بن معاویه]] قرار گرفت و برخی از قسمت‌های آن در آتش سوخت. به سبب این آتش‌سوزی، حجرالاسود سه تکه شد و بعدها [[عبدالله بن زبیر]] پاره‌های جدا شده آن را با نقره به هم وصل کرد.<ref>رجوع کنید به ازرقی، اخبار مکة، ص۱۳۸ـ۱۴۰؛ مطر، تاریخ عمارة الحرم، ص۱۰۱ـ۱۰۲</ref> او را نخستین کسی دانسته‌اند که در مورد حجرالاسود چنین کرده است.<ref>رجوع کنید به محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۱؛ حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة، ص۱۱۴</ref> پس از این حادثه، به پیشنهاد عبداللّه‌بن زبیر، [[کعبه]] بازسازی شد. در مورد اینکه چه کسی یا کسانی حجرالاسود را در جایگاهش نهادند، اختلاف‌نظر هست.<ref>رجوع کنید به ازرقی، اخبار مکة، ص۱۴۰ـ۱۴۴؛ مطر، تاریخ عمارة الحرم، ص۱۰۳ـ۱۰۹</ref> بنابر گزارشی، عبدالملک بن‌مروان (متوفی ۸۶)، از خلفای اموی، نیز به بازسازی و ترمیم کعبه پرداخت و در جریان آن، [[امام سجاد(ع)]] حجرالاسود را در جایگاهش نهاد.<ref>قطب‌راوندی، الخرائج و الجرائح، ج ۱، ص۲۶۸</ref>
| |
|
| |
| بند و بست‌های نقره‌ای که به دستور عبداللّه بن‌زبیر حجرالاسود را به وسیله آنها محکم کرده بودند، به مرور زمان آسیب دید و در زمان [[هارون الرشید]] (متوفی ۱۹۳)، خلیفه عباسی، از بیم اینکه به حجرالاسود آسیبی برسد، با الماس در سنگ‌های پیرامون آن سوراخ‌هایی ایجاد کردند و آنها را با نقره پر کردند.<ref>فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۲؛ مطر، تاریخ عمارة الحرم، ص۱۰۹</ref>
| |
|
| |
| در ۳۱۷ در فتنه [[قرامطه]] ـ که به فرماندهی ابوطاهر قرمطی (متوفی ۳۳۲) در [[مکه]] روی داد و [[قرمطیان]] به خانه خدا حمله بردندـ حجرالاسود تکه‌تکه و از جای کنده شد. ابوطاهر پاره‌های این سنگ را به سرزمین خود، هَجَر ([[احساء]] کنونی، مرکز [[بحرین]] قدیم)، برد و تا سال ۳۳۹ که حجرالاسود به کعبه بازگردانده شد،<ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۲</ref> مردم به جایگاه خالی آن تبرک می‌جستند.<ref>فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳</ref>
| |
|
| |
| گزارش‌های مختلفی در مورد چگونگی بازگردانده شدن حجرالاسود به جایگاه اصلی‌اش وجود دارد.<ref>رجوع کنید به فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۲ـ۲۶۴</ref> از جمله گفته شده است مطیع، خلیفه عباسی، حجرالاسود را در قبال پرداخت سی هزار دینار از قرمطیان پس گرفت<ref>فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۲</ref> ولی این گزارش صحیح دانسته نشده است.<ref>فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳</ref>
| |
|
| |
| بر پایه گزارشی دیگر، هنگامی که بَجْکم ترکی (ماکانی)، امیرالامرای بغداد در زمان‌الراضی باللّه و متقی‌للّه، از قرمطیان خواست در برابر دریافت پنجاه هزار دینار، حجرالاسود را باز پس فرستند، آنان امتناع کردند،<ref>فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳؛ کردی، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۲</ref> اما کردی این مطلب را که قرمطیان در قبال پس دادن حجرالاسود پولی دریافت کرده باشند نادرست دانسته است. <ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۳</ref> درواقع پس از مرگ ابوطاهر قرمطی بود، که قرمطیان دانستند محال است به هدفشان برسند بنابراین سنبربن حسن قرمطی، در روز [[عید قربان]] ۳۳۹، حجرالاسود را -که در این مدت به خوبی و در پوششی نقره‌ای نگهداری می‌شدـ در حضور فرماندار مکه از درون جوال بیرون آورد و با همان پوشش نقره‌ای در جایگاهش نهاد.<ref>فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۳ـ۲۶۴؛ برای اطلاع بیشتر درباره این ماجرا رجوع کنید به حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة، ص۱۱۵ـ۱۱۸</ref> در ۳۴۰، چند ماه پس از بازگردانده شدن و نصبِ دوباره حجرالاسود، پرده‌داران کعبه آن را از جایگاهش بیرون آوردند و با به کارگیری طوق جدیدی از نقره محکم‌تر کردند. این طوق در ۵۸۵ به دستور داوود بن عیسی حسنی، فرمانروای مکه، برداشته شد.<ref>رجوع کنید به فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳ـ۱۹۴؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۴</ref>
| |
|
| |
| در ۳۶۳، مردی از سرزمین روم با دریافت مال بسیار مأموریت یافت حجرالاسود را با خود ببرد. وی در ظاهرِ مردی مستمند، در حالی که تنها یکی دو تن به طواف مشغول بودند، به کنار حجرالاسود رفت و با تیشه، ضربه سختی به آن زد و چون آهنگ ضربه دیگری کرد، مردی یمنی که در طواف بود، با خنجر او را سخت زخمی کرد. سپس مردم از اطراف مسجد جمع شدند و پس از آنکه او را به بیرون از مسجدالحرام بردند، هیزم بسیار فراهم کردند و او را در آتش سوزاندند.<ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۴؛ نیز رجوع کنید به حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة، ص۱۱۹</ref>
| |
|
| |
| در حوادث سال ۴۱۳ نیز آورده‌اند که مردی با گُرز، ضربات سختی بر حجرالاسود زد که بر اثر آن، سنگ شکافته شد و تکه‌های ریزی از آن بر زمین ریخت.<ref>رجوع کنید به فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳ـ۱۹۴؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۴</ref> ابن‌اثیرــ که این رویداد را ذیل حوادث سال ۴۱۴ آورده ــ آن مرد را کافر و اهل سرزمین [[مصر]] معرفی کرده و گفته است که مردم، او و گروهی از همکاران و یارانش را در آتش سوزاندند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل، ج ۹، ص۳۳۲</ref> پس از آن، خاندان بنی‌شیبه پاره‌های ریز و درشت حجرالاسود را جمع‌آوری کردند و آنها را به‌هم چسباندند.<ref>ابن‌اثیر، الکامل، ج ۹، ص۳۳۲؛ فاسی، شفاء الغرام، ج ۱، ص۱۹۳ـ۱۹۴؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۴؛ نیز رجوع کنید به حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة، ص۱۱۹ـ۱۲۰</ref> کردی نیز به نقل از بتنونی در الرِّحْلَةُ الحِجازِیة، سال وقوع این حادثه را ۴۱۱ ذکر کرده و آورده است که به نظر برخی، یکی از حاکمان فاطمی، با این قصد که مردم از کعبه روی‌گردان شوند و به مسجد او در [[قاهره]] روی آورند، این مرد را برای نابود کردن حجرالاسود به [[مکه]] فرستاده بود.<ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۵</ref> نقل کرده اند که مردی از عجم نیز که در ۹۹۰ با گرُز، ضربه‌ای سخت به حجرالاسود وارد کرد، در همانجا به قتل رسید.<ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۵؛ حسین عبداللّه باسلامه، تاریخ الکعبة المعظمة، ص۱۲۰</ref>
| |
|
| |
| هنگام بازسازی کعبه در عهد سلطان مراد عثمانی در ۱۰۴۰، حجرالاسود چهار تکه شد و پس از آزمایشهای فراوان، از ترکیب موادی مخصوص، چسبی ساختند که پاره‌های آن را به‌خوبی به هم وصل کردند. در این بازسازی، حجرالاسود نیز نصب شد.<ref>محمدطاهر کردی، التاریخ القویم، ج ۲، جزء۳، ص۲۶۵</ref>
| |
|
| |
| == پانویس ==
| |
| {{پانویس2}}
| |
|
| |
| == منابع ==
| |
| {{منابع}}
| |
| * ابن‌اثیر، ''الکامل''.
| |
| * ابن‌بابویه، ''کتاب مَن لایحضُرُه الفقی''ه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۴.
| |
| * ابن‌حنبل، ''مسندالامام احمد بن‌حنبل''، بیروت: دارصادر، [بی‌تا].
| |
| * ابن‌ظهیره، ''الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف''، چاپ علی عمر، قاهره، ۱۴۲۳/۲۰۰۳.
| |
| * ابن‌هشام، ''سیرة النبی''، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، [قاهره] ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
| |
| * ازرقی، محمد بن‌عبداللّه، ''کتاب اخبار مکة شرفها اللّه تعالی و ماجاء فیها من الآثار''، روایة اسحاق بن‌احمد خزاعی، در اخبار مکةالمشرفة، ج ۱، گوتینگن، ۱۲۷۵.
| |
| * جزیری، عبدالرحمان، ''کتاب الفقه علی المذاهب الاربعة''، استانبول، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
| |
| * حسین عبداللّه باسلامه، ''تاریخ الکعبة المعظمة: عمارتها و کسوتها و سدانتها''، چاپ یحیی حمزه وزنه، [قاهره] ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
| |
| * خربوطلی، علی حسنی، ''تاریخ الکعبة''، بیروت، ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
| |
| * دهخدا، علی‌اکبر، ''لغتنامه''.
| |
| * [[شهید ثانی|شهیدثانی]]، زین‌الدین بن‌علی، ''[[شرح اللمعه الدمشقیه|الروضة البهیة فی شرح‌اللمعة الدمشقیة]]''، چاپ محمد کلانتر، نجف، ۱۳۹۸، چاپ افست قم، ۱۴۱۰.
| |
| * عیاشی، محمد بن‌مسعود، ''کتاب التفسیر، چاپ هاشم رسولی محلاتی''، قم ۱۳۸۰ـ۱۳۸۱، چاپ افست تهران، [بی‌تا].
| |
| * فاسی، محمد بن‌احمد، ''شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام''، بیروت: دارالکتب العلمیة، [بی‌تا].
| |
| * قطب راوندی، سعید بن‌هبة اللّه، ''الخرائج و الجرائح''، قم، ۱۴۰۹.
| |
| * کردی، محمدطاهر، ''التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم''، بیروت، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.
| |
| * کردی، عبیدالله محمّد امین، ''مکه و مدینه: تصویری از توسعه و نوسازی''، ترجمه حسین صابری، موسسه تحقیقات و نشر معارف اهل البیت(ع).
| |
| * [[کلینی|کلینی]]، [[کافی|الکافی]].
| |
| * [[علامه مجلسی|مجلسی]]، [[بحارالانوار]].
| |
| * مروارید، علی‌اصغر، «قوامیس الحج»، در ''الحج''، اشرف علی جمع اصولها الخطّیة و ترتیبها حسب التسلسل الذمنّی و علی تحقیقها و اخراجها و عمل قوامیسها علی‌اصغر مروارید، تهران: مرکز بحوث الحجّ والعمرة، ۱۴۰۶.
| |
| * مطر، فوزیه حسین، ''تاریخ عمارة الحرم المکی الشریف الی نهایة العصر العباسی الاول''، جده، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
| |
| * مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة: الجعفری، الحنفی، المالکی، الشافعی، الحنبلی، بیروت، ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
| |
| * مقدس اردبیلی، احمد بن‌محمد، ''مجمع الفائدة و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان''، چاپ مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی اصفهانی، ج ۷، قم، ۱۴۰۹.
| |
| *Hughes, Thomas Patrick, ''A Dictionary of Islam'', p. 154. W. H. Allen & Co, 1885.
| |
| {{پایان}}
| |
|
| |
| == منبع ==
| |
| * منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details/9492 دانشنامه جهان اسلام]
| |
| * [https://www.cgie.org.ir/fa/article/226972/%D8%AD%D8%AC%D8%B1-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%88%D8%AF دایرةالمعارف بزرگ اسلامی]
| |
| {{حج و عمره}}
| |
|
| |
|
| |
|
| <onlyinclude>{{درجه‌بندی | | <onlyinclude>{{درجه‌بندی |
| | پیوند = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | | | پیوند = <!--ندارد، ناقص، کامل--> |
| | رده = <!--ندارد، ناقص، کامل-->ناقص | | | رده = <!--ندارد، ناقص، کامل--> |
| | جعبه اطلاعات = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->ندارد | | | جعبه اطلاعات = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد--> |
| | عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد | | | عکس = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد--> |
| | ناوبری = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد-->دارد | | | ناوبری = <!--نمی‌خواهد، ندارد، دارد--> |
| | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->ندارد | | | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد--> |
| | کپی‌کاری = <!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد-->از منبع خوب | | | کپی‌کاری = <!--از منبع مردود، از منبع خوب، ندارد-->ندارد |
| | استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل-->کامل | | | استناد به منابع مناسب = <!--ندارد، ناقص، کامل--> |
| | جانبداری = <!--دارد، ندارد-->ندارد | | | جانبداری = <!--دارد، ندارد--> |
| | رسا بودن = <!--ندارد، دارد-->ندارد | | | رسا بودن = <!--ندارد، دارد--> |
| | جامعیت = <!--ندارد، دارد-->دارد | | | جامعیت = <!--ندارد، دارد--> |
| | زیاده‌نویسی = <!--دارد، ندارد-->دارد | | | زیاده‌نویسی = <!--دارد، ندارد--> |
| | تاریخ خوبیدگی =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}--> | | | تاریخ خوبیدگی =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}--> |
| | تاریخ برتر شدن =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}--> | | | تاریخ برتر شدن =<!--{{subst:#time:xij xiF xiY}}--> |
