تجرید الاعتقاد (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

تجرید الاعتقاد از ارزشمندترین و محکمترین و در عین حال مختصرترین متون کلامی [[شیعی]] به شمار می‌آید و به سبب همین ویژگی‌ها، از زمان تألیف شهرت یافته و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.

تجرید الاعتقاد، یکی از مهمترین کتب کلامی دانسته شده که با وجود حجم کم، بسیاری از عالمان مسلمان و شیعه، بر آن شرح و تعلیقه نگاشته و درباره قبول یا ردّ نظرات خواجه نصیرالدین طوسی سخن گفته‌اند.<ref>حسینی خوانساری، کشف الاستار، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۲۴.</ref> بنابر جستجوی علی صدرایی خویی که در کتابشناسی تجرید الاعتقاد ذکر شده، مجموع شروح و حواشی‌ای که برای تجرید الاعتقاد نوشته شده، ۲۳۱ مورد است.<ref>صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۱۳.</ref>

 

[[خواجه نصیرالدین طوسی|خواجه نصیر]] در این کتاب میان [[فلسفه مشاء|فلسفه مشائی]] و [[کلام امامیه|کلام شیعی]] تلفیقی به وجود آورده که سبب نزدیکی فلسفه و کلام در میان متفکران شیعه شده است.<ref>احمدی، «اجمالی از سیر فلسفه اسلامی...»، ص۲۲۴؛ داوری، «پیدایش و بسط علم کلام»، ص۱۱۹.</ref>

 

به گفته [[مرتضی مطهری]]، خواجه نصیرالدین طوسی با تالیف تجرید الاعتقاد، کلام را از سبک حکمت جدلی به سبک حکمت برهانی نزدیک کرده<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۶۸.</ref> و این کتاب، الگویی برای کتابهای بعدی در این رشته شده و متکلمان مسلمان اعم از [[اشعری]] و [[معتزله|معتزلی]]، از روش خواجه نصیر در این کتاب پیروی کرده‌اند.<ref>مطهری، آشنائی با علوم اسلامی، ۱۳۶۹ش، ج۲، ص۵۷.</ref> خواجه نصیر، خود این کتاب را برخوردار از بهترین روش و دربرگیرنده دیدگاه‌ها و اعتقاداتی معرفی کرده که با برهان برای وی اثبات شده است.<ref>علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۲۰.</ref>

تجرید الاعتقاد، شش مقصد به معنای بخش و فصل دارد؛ دو بخش اول درباره مباحث [[فلسفه اولی]]، مانند علت و معلول، وجود ذهنی، حادث و قدیم، اصالت وجود، جوهر و عرض و... است. بخش‌های سوم تا ششم به موضوعات کلامی، یعنی خداشناسی، [[نبوت]]، [[امامت]] و [[معاد]] می‌پردازد؛ حسن و قبح عقلی، قضا و قدر، لزوم بعثت انبیاء،‌ عصمت پیامبر و ائمه، ادله امامت [[حضرت علی(ع)]] و [[دوازده امام|ائمه دوازده گانه(ع)]]، و همچنین معاد جسمانی، و معنای ایمان و کفر، از مسائلی است که در بخش‌های اخیر بیان شده است. برخی از ویژگی‌های کتاب عبارتند از:

* آشکار‌ترین ویژگی تجرید الاعتقاد، اختصار آن است. خواجه نصیر بسیاری از کتاب‌های خود، از جمله قواعد العقائد و [[اوصاف الاشراف]] و حتی [[شرح الاشارات]] و اساس الاقتباس را به اختصار تألیف کرده، اما اختصار و ایجاز این کتاب بسیار بیش از کتاب‌های دیگر وی توصیف شده است.<ref>قوشچی، شرح تجرید العقائد، ص۳؛ حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ص۳۴۶.</ref> {{سخ}} با این حال، محققان بر این باورند که متن کتاب، به رغم موجز بودن، گویا و جامع است. ربانی گلپایگانی، متکلم معاصر، معتقد است که [[حکیم سبزواری]]، در کتاب منظومه، از متن تجرید الاعتقاد بهره فراوان برده است.<ref>ربانی گلپایگانی، علی، امامیه، کیهان اندیشه؛ شماره ۵۴- خرداد و تیر۱۳۷۳.</ref>

* در کتاب تجرید الاعتقاد، بر خلاف کتاب‌های کلامی پیش از آن، مبحث معاد بعد از مبحث نبوت آمده است. پیش از خواجه نصیر طوسی، موضوع معاد،‌ قبل از نبوت و امامت طرح می‌شد.<ref>نصیرالدین طوسی، تجرید الاعتقاد، ۱۴۰۷ق، ص۳۴۸، ۳۶۲.</ref>

تجرید الاعتقاد از مختصرترین متون کلامی شیعی به شمار می‌آید و دانشمندان فرقه‌های مختلف اسلامی، شروح و حواشی متعددی به فارسی و عربی بر آن نگاشته‌اند.<ref>کنتوری، کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار، ص۹۷؛ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۱۲-۱۳.</ref> [[کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد]]، نوشته علامه حلی، شاگرد خواجه نصیر طوسی، اولین شرح بر تجرید الاعتقاد دانسته شده<ref>صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵.</ref> و فاضل قوشچی که خود شرحی بر تجرید نوشته، بر این باور است که اگر علامه حلی شرح تجرید را نمی‌نوشت، شاید مقصود دقیق خواجه از مباحث این اثر، هیچ‌گاه روشن نمی‌شد.<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۳؛ علامه حلّی، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مقدمه حسن حسن‌زاده آملی، ص۳؛ صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵.</ref>  

[[آقا بزرگ طهرانی]]<ref>آقابزرگ طهرانی، الذریعه، ج۳، ص۳۵۲ـ۳۵۴، ج۶، ص۶۴ـ۷۰.</ref> و حاجی خلیفه<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، دار إحیاء التراث العربی، ج۱، ص۳۴۶-۳۵۱.</ref> و دیگران<ref>مثلاً رجوع کنید به انوار، فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی، ج۷، ص۳۵۷، ج۸، ص۳۶۰ـ۳۶۱، ج۹، ص۳۰۸، ج۱۰، ص۲۹۰ـ۲۹۱، ۲۹۷ـ ۲۹۸؛ فاضل، فهرست نسخه‌های خطی...، ج۲، ص۵۷۱، ۶۱۸ـ۶۱۹، ج۳، ص۷۶۷، ۷۷۴، ۸۰۷ ـ ۸۰۸، ۸۱۵، ۸۶۴ ـ ۸۶۶، ۸۷۲، ۸۹۵؛ نسخه‌های خطی، ج۵، ص۳، ۲۲، ۳۷، ۲۱۱، ۲۱۳، ۲۹۹، ۵۹۴ ـ ۵۹۵؛ منزوی و دانش پژوه، فهرست کتابخانه مدرسه عالی سپهسالار، ج۴، ص۱۷۵ـ ۱۸۵.</ref> شمار زیادی از شروح و تعلیقات و حواشی تجرید را معرفی کرده‌اند.  

* کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، نوشته حسن بن یوسف حلی (درگذشته ۷۲۶ق)، اولین شرح تجرید که دست‌کم ۱۰ اثر در شرح و حاشیه بر آن انتشار یافته که دو مورد از آن به همراه ترجمه فارسی است.<ref>صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۳۵-۴۱.</ref>

* شوارق الالهام فی شرج تجرید الکلام، نوشته علی بن حسین فیاض لاهیجی، شاگرد برجسته ملاصدرای شیرازی، مفصل‌ترین شرحی است که بر تجرید نوشته شده و حاشیه‌های فراوانی برای آن نگاشته شده است.<ref>صدرایی خویی، کتابشناسی تجرید الاعتقاد، ۱۳۸۲ش، ص۱۶۱-۱۶۲.</ref>

تجرید الاعتقاد برای اولین بار همراه با شرح [[علامه حلّی]] در ۱۳۱۱ چاپ شد.<ref>ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهو مطبوع، ص۱۹۷.</ref> چاپ‌های مختلفی از این کتاب موجود است؛ از جمله نسخه تصحیح شده توسط محمدجواد حسینی جلالی که در ۱۴۰۷ق در [[قم]] انتشار یافت. از میان چاپ‌های مختلف شرح علامه حلی (کشف المراد) نیز می‌توان به نسخه تصحیح شده توسط [[حسن‌زاده آملی]] اشاره کرد که در سال ۱۴۰۷ق در [[قم]] چاپ شده و توسط [[ابوالحسن شعرانی]] به فارسی ترجمه و شرح شده است.

[[علی صدرایی خویی]] و [[سید محمود مرعشی]]، در اثری با عنوان «کتابشناسی تجرید الاعتقاد»، با بررسی نسخه‌های خطی تجرید الاعتقاد و شروح و حواشی متعدد آن، همه آثار مرتبط با آن را معرفی کرده‌اند. این اثر را کتابخانه عمومی [[آیت الله مرعشی نجفی]] در سال ۱۳۸۲ش در قم منتشر کرده است.