بسط تجربه نبوی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''بَسْط تجربه نبوی''' نظریه‌ای که بر اساس آن، وحی مختص به پیامبر(ص) نیست، و تجربه‌های پیامبرانه پس از [[پیامبر اسلام(ص)]] نیز در افراد مختلف ادامه می‌یابد. [[عبدالکریم سروش]] نظریه‌پرداز بسط تجربه نبوی به دنبال نشان دادن رویهٔ بشری، تاریخی و زمینیِ وحی و دیانت است. این نظریه، دین را خلاصه و عصاره تجربه‌های پیامبر دانسته که با ادامه تجربه‌های نبوی پس از پیامبر، از سوی دیگر مسلمانان، بر غِنا و فربهی [[دین]] افزوده می‌شود. به باور سروش، مشکلاتی مانند تعارض [[آیه|آیات]] با نظرات علمی جدید و منافات [[احکام شرعی|احکام فقهی]] با [[عدالت]] و [[کرامت انسان|کرامت آدمی]]، با این نظریه قابل حل است.

در مقابل، مخالفان نظریه بسط تجربه نبوی، [[قرآن]] را مجموعه حقایقی می‌دانند که از طرف [[خدا]] بر پیامبر(ص) نازل شده و تنها تجربه باطنی او نیست. به گفته آنها در هیچ‌یک از آیات قرآن نیامده که قرآن جوشیده از درون پیامبر و سخن او است، بلکه قرآن خود را به صراحت کلام خدا معرفی می‌کند. علاوه بر این، گفته شده است که تجربه‌‏‌ها حکم یقینی ندارند و تحت‌تأثیر عوامل غیردینی دچار خطا می‌شوند، پس وحی نمی‌تواند نوعی تجربه دینی باشد.

مفهوم [[خاتمیت]] در نظریه بسط تجربه نبوی، فرمان دادن بدون نیاز به استدلال معرفی شده که با رحلت پیامبر از بین رفته و دیگر هیچ‌کس حق ندارد بدون استدلال به دیگران حکمی کند. به نظر سروش، تجربه دینی پس از پیامبر تنها برای خود شخصْ  حجت است و برخلاف تجربه پیامبر، برای دیگران الزا‌م‌آور نیست. سروش [[امامت]] را نیز در مقابل خاتمیت دانسته و معتقد است: اینکه با اتکاء به وحی و [[شهود]] سخنانی بگویند که در قرآن و [[سنت نبوی]] نباشد، با خاتمیت در تعارض است.

منتقدان «بسط تجربه نبوی» معتقدند در این نظریه، تفسیر خاتمیت با رویکردی [[عقل| ضدعقل]] به [[پیامبران]] مطرح شده و ختم نبوت با آزادسازی عقل مساوی دانسته شده است؛ در حالی که قرآن مخالفان خود را به استدلال و عقل‌گرایی دعوت می‌کند. در مسئله امامت نیز طبق آیات قرآن، از افرادی یاد می‌کنند که پیامبر نبودند، اما اسراری از غیب بر آنها [[الهام]] می‌شد. به نظر مخالفان، براساس تعریف سروش از خاتمیت، اثری از [[ولایت]]، پس از پیامبر اسلام(ص) باقی نمی‌ماند، در حالی که آیات و [[حدیث|روایات]] به ولایت افرادی غیر از پیامبر اشاره دارد.

نظریه بسط تجربه نبوی را وابسته به این دانسته‌اند که از وحی به عنوان یک تجربه دینی یاد شود.<ref>قائمی‌نیا، [http://pajoohe.ir/__a-36743.aspx «بسط‌ناپذیری تجربه نبوی»]، سایت پژوهه.</ref> سروش نیز از وحی با عنوان «تجربهٔ دینی» یاد می‌کند.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۶.</ref>  

برخی پژوهشگران معاصر معتقدند تجربه دینی بودن وحی، ریشه در تفکرات غربی دارد.<ref>قائمی‌نیا، [http://pajoohe.ir/__a-36743.aspx «بسط‌ناپذیری تجربه نبوی»]، سایت پژوهه.</ref> متفکرانِ [[عصر روشنگری]]، تنها علم تجربی را معتبر می‌دانستند و معتقد بودند درستی، بطلان و ارزشمندی معرفت‌های دیگر، تنها به وسیله علوم تجربی سنجیده می‌شود.<ref name=":4" /> این معیار سبب شد آموزه‌های دینی، به خصوص [[وحی]] که پیوستگی بسیار با ماوراء داشتند، پوچ و باطل شمرده شوند.<ref name=":4">نبویان، «حقیقت وحی و تجربه دینی»، ص۴۷</ref>

عبدالکریم سروش در سال ۱۳۲۴ش در [[شهر تهران]] متولد شد.<ref>مرتضوی، «سروش»، ص۱۵۴.</ref> سروش دارای مدرک داروسازی از [[دانشگاه تهران]] است. او سپس به [[انگلستان]] رفت و در رشته شیمی مشغول به تحصیل شد اما آن را رها کرده و به رشته [[فلسفه ذهن]] روی آورد. او دوره دکتری فلسفه ذهن در انگلستان را می‌گذراند که با وقوع [[انقلاب اسلامی ایران]] پیش از اتمام رساله دکتری به ایران بازگشت.<ref>مرتضوی، «سروش»، ص۱۵۵-۱۵۶.</ref>

سروش دغدغه ذهنی خود را چنین نقل می‌کند که از یک سو دل در گرو [[معنویت]] و دین دارد و از سوی دیگر دل در گرو دانش و خِرَد نوین.<ref name=":0">[http://www.zeitoons.com/85 «ما، هم به قرآن نگاه نقدی داریم و هم به پیامبر»]، سایت زیتون.</ref> او معتقد است خواستن این دو با هم کاملاً ممکن است و به دنبال این است که «دیالوگ و داد و ستدی میان دو سرمایهٔ بزرگ بشریت یعنی دین و خرد نوین» برقرار کند، چنانکه «نه خرد نوین را تابع دیانت کند و نه دیانت را تابع خرد نوین».<ref name=":10">[http://www.zeitoons.com/85 «ما، هم به قرآن نگاه نقدی داریم و هم به پیامبر»]، سایت زیتون.</ref>

سروش نظریه بسط تجربه نبوی را ابتدا در سال ۱۳۷۶ش در یک سخنرانی به مناسبت [[میلاد پیامبر]] در تهران مطرح کرد. سپس در مجله کیان شماره ۴۷ و سایر مجلات منتشر ساخت و پس از آن در کتابی به نام بسط تجربه نبوی مطرح کرد.<ref>طاهری، «بسط تجربه نبوی در بوته نقد»، ص۲۳.</ref> وی معتقد است این نظریه مذمتی برای [[پیامبر اسلام]] و پایین آوردن مقام او نیست.<ref name=":8" /> سروش، پیامبر را فردی مدیر، مُصلِح و فوق‌العاده موفق معرفی می‌کند.<ref name=":8">سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۵.</ref> او معتقد است اگر شخصی همه تعلیمات اسلامی از جمله [[توحید]]، [[معاد]]، [[عدل الهی|عدل]] و [[امامت]] را بپذیرد اما محمد بن عبدالله را به پیامبری نشناسد [[اسلام|مسلمان]] نیست.<ref>خرمشاهی و سروش، «بسط بسط تجربه نبوی»، ص۵.</ref>

سروش از وحی که آن را مقوم شخصیت و [[نبوت|نبوت انبیاء]] می‌داند، با عنوان «تجربهٔ دینی» یاد می‌کند.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۶.</ref> او همچنین دین را تجربهٔ روحی و اجتماعی پیامبر معرفی می‌کند.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۱۴.</ref>

*تجربه بیرونی: پیامبر اسلام در تجربه بیرونی، [[شهر مدینه|مدینه]] را ساخت، مدیریت کرد، به [[غزوه|جنگ]] رفت و دوستان و یارانی را پرورش داد.<ref name=":11">سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۱۶.</ref> داد و ستد پیامبر با بیرون از خود، در رسالت او و در گسترش تجربه پیامبرانه تأثیر داشت. دین اسلام یک بار و برای همیشه بر پیامبر نازل نشد، بلکه به تدریج رشد پیدا کرد و دینی که رشد تدریجی دارد، حرکت و حیات بعدی هم خواهد داشت.<ref>دباغ، آئین در آینه، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۹.</ref>

*تجربه درونی: پیامبر در تجربه درونی خود، [[وحی]]، رؤیا، [[الهام]]، [[معراج]]، [[مراقبه]] و تفکر داشت. پیامبر در این تجربه هم به‌تدریج پخته‌تر و پردست‌آوردتر شد.<ref name=":11" /> او روز به روز با منزلت، رسالت و نهایت کار خود آشناتر شد و در انجام وظیفه خود مصمم‌تر و مقاوم‌تر گردید.<ref>دباغ، آئین در آینه، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۶.</ref>

در نظریه بسط تجربه نبوی، دین خلاصه و عصاره تجربه‌های فردی و جمعی پیامبر دانسته شده است. بنابر این نظریه، در زمان غیبت پیامبر هم باید تجربه‌های درونی و برونی پیامبرانه توسعه یابد و بر غِنا و فربهی دین بیافزاید.<ref name=":12" /> از نگاه سروش نباید فکر کرد [[عرفان|عارفان]] و متفکران فقط شارحان سخنان پیشین و تکرار کننده تجربه‌های نخستین بوده‌اند. [[غزالی]]، [[مولوی]]، [[ابن‌عربی]]، [[سهروردی]]، [[ملاصدرا]] و دیگران هم کشف‌های دینی تازه داشته‌‌اند.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۱۸.</ref>

سروش معتقد است پس از پیامبر نیز گویی از نو وحی می‌رسد و گویی از نو واقعیت در تجربه و درک دینی منظور می‌شود. بر این اساس، امروز هم باید دین را چون تجربه‌ای در حال تحول و تولد عرضه کرد.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۱۹.</ref> البته سروش به این نکته توجه می‌دهد که نفس تجربه دینی، کسی را پیامبر نمی‌کند و با صِرف دیدن [[فرشته]] یا پس پرده عالم شهادت، نبوت نمی‌آید. فرشتهٔ الهی بر [[حضرت مریم|مریم]] ظاهر شد و [[حضرت عیسی|عیسی]] را به او هدایت کرد، در حالی که مریم پیامبر نبود.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۷.</ref> سروش میان تجربه پیامبر با دیگر صاحبان تجربه، تفاوت‌هایی می‌گذارد.<ref>دباغ، آئین در آینه، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۰.</ref> وی در بحث خاتمیت پیامبر به تفصیل به تفاوت این دو تجربه پرداخته است.<ref>ر.ک: سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۷۳-۷۴.</ref>

از نگاه سروش نظریه بسط تجربه نبوی، بشری، تاریخی و زمینی بودن وحی و تجربه دینی و دین را نشان می‌دهد.<ref>سروش، بسط تجربه نبوی، ۱۳۸۵ش، ص۳.</ref> براساس این نظریه، قرآن تجربه و کلام پیامبر(ص) است و تخیل خلاق و تجربه‌های دینی او آن را به وجود آورده است.<ref>[https://www.bbc.com/persian/blogs/2016/05/160525_l44_nazeran_sorush_bazargan «رویاهای رسولانه؛ زهی کرشمه خوابی که به ز بیداری ست»، سایت بی‌بی‌سی فارسی].</ref>

برخی شارحان نظریه تجربه دینی معتقدند با نگاه رسمیِ دین مشکل [[تعارض علم و دین]] حل نمی‌شود و نظریه بسط تجربه نبوی، آغازی بر حل این مسئله است.<ref>[http://drsoroush.com/fa/wp-content/uploads/ghanbari.pdf قنبری، «از قبض و بسط تئوریک شریعت تا رویاهای رسولانه»، ص۱۰.]</ref> از نگاه اینان باید نظریه‌هایی مانند [[زبان بشری]] و [[زبان عرفی]] مطرح شود.<ref>[http://drsoroush.com/fa/wp-content/uploads/ghanbari.pdf قنبری، از قبض و بسط تئوریک شریعت تا رویاهای رسولانه، ص۱۱.]</ref>

*منافات برخی احکام فقهی با [[عدالت]] و [[کرامت]] آدمی، همچون بریدن دست و پای مفسدان یا جواز [[برده‌داری]].<ref>[https://www.bbc.com/persian/blogs/2016/05/160525_l44_nazeran_sorush_bazargan «رویاهای رسولانه؛ زهی کرشمه خوابی که به ز بیداری ست»، سایت بی بی سی فارسی.]</ref>

منتقدان نظریه بسط تجربه نبوی، انسانی و بشری بودن وحی را کلام تازه‌ای ندانسته و معتقدند اعراب [[جاهلیت|عصر جاهلی]] نیز وحی را از درون پیامبر و تخیلات او می‌پنداشتند، هرچند چنین تصوری، در قالب بسط تجربه نبوی با تعبیراتی زیباتر و پسندیده‌تر ارائه شده است.<ref>طاهری، «بسط تجربه نبوی در بوته نقد»، ص۳۶</ref> همچنین تجربه نبوی بودن وحی و انکار کلام خدا بودن [[قرآن]] را مخالف آیات قرآن دانسته‌اند.<ref>طاهری، «بسط تجربه نبوی در بوته نقد»، ص۴۰.</ref> نقدهای وارد شده بر نظریه بسط تجربه نبوی عبارتند از:

حبیب‌الله طاهری، در مقاله‌ای با عنوان «بسط تجربه نبوی در بوته نقد»، [[آیه|آیات قرآن]] را مجموعه حقایقی دانسته است که از طرف [[خدا]] بر پیامبر(ص) نازل شده و در هیچ جا سخن از تجربه باطنی پیامبر نیست، و کم‌ترین اشاره‌ای در آیات قرآن دیده نمی‌شود که قرآن جوشیده از درون پیامبر و سخن او است؛<ref>طاهری، «بسط تجربه نبوی در بوته نقد»، ص۴۱.</ref> بلکه قرآن به صراحت با چنین تصوری مخالفت کرده است؛ چرا که:

*قرآن کلام‌الله معرفی شده است:

# «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یَسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ؛ و اگر یكى از مشركان از تو پناهندگى بخواهد، به او پناه ده تا کلام خدا را بشنود».<ref>سوره توبه، آیه ۶.</ref> این نوع آیات با نظریه بسط تجربه نبوی منافات دارند.<ref>طاهری، «بسط تجربه نبوی در بوته نقد»، ص۴۲.</ref>

*خداوند در آیات بسیاری می‌فرماید که ما قرآن را نازل کردیم:

#«إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ؛ ما آن را قرآنى عربى نازل كردیم، شاید شما درك كنید».<ref>سوره یوسف، آیه ۲.</ref>

#«وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ: و ما قرآن را بحق نازل كردیم».<ref>سوره اسراء، آیه ۱۰۵.</ref>

#«إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْر؛ ما قرآن را در شب قدر نازل كردیم».<ref>سوره قدر، آیه ۱.</ref>

[[عبدالله جوادی آملی]]، [[فلسفه اسلامی|فیلسوف]] و مفسر قرآن کریم، معتقد است: هر تجربه‌‏ای حکم یقینی و مطابق با واقع را همراه ندارد؛ زیرا بسیاری از تجربه‌‏ها خطا بوده‌اند. چه‌بسا کسی تجربه‏‌ای را تجربه دینی بداند و از درون احساس کند که دینی است، ولی این تجربه با تردیدی بزرگ رو به رو باشد؛ زیرا این تجربه، از تجربیات و مشاهدات باطنی شخصِ اوست و چنین تجربه‌‏ای دست‏خوش عوامل و علل گوناگونِ غیر دینی قرار می‌‏گیرد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/29433/ جوادی آملی، «فرق وحی و تجربه دینی»، پرتال جامع علوم انسانی.‌]</ref>

همچنین هدف از ارسال انبیا، هدایت بشر به سوی سعادت و کمال است. زمانی این هدف، محقق می‌شود که احتمال خطا در گفتار و هدایتگری پیامبران موجود نباشد. در تجربه دینی انگاری وحی، هیچ دلیلی وجود ندارد تا روشن نماید که آیا [[پیامبران]]، بشر را به سوی ضلالت و شقاوت پیش می‌برند یا سعادت. در این صورت، هدف خداوند از [[نبوت|بعثت پیامبران]] محقق نگردیده، بلکه غرض او نقض می‌شود و در نتیجه، اصل بعثت انبیاء لغو خواهد بود.<ref>نبویان، «حقیقت وحی و تحربه دینی»، ص۶۱.</ref>

از نظر آیت‌الله جوادی آملی، هر تجربه دینی را نمی‏‌توان صحیح دانست و آثاری را بر آن مترتب کرد.<ref name=":6" /> تشخیص صحت و سقم تجربه عارفان و افراد غیرمعصوم، نیازمند تطبیق و هم‌خوانی با یک معیار است. میزان و معیار، کشف و شهود پیامبر(ص) و امام معصوم است؛ زیرا سخن [[عصمت|معصوم]] قطع‌‏آور و [[کشف و شهود|کشف و شهودش]] کامل است؛ ازاین‌رو، معیاری برای دیگر شهودها است.<ref name=":6">[http://ensani.ir/fa/article/29433/ جوادی آملی، «فرق وحی و تجربه دینی»، پرتال جامع علوم انسانی.]</ref>

[[آیت الله سبحانی]] از متکلمان معاصر شیعه معتقد است [[علم امام|علوم اهل بیت(ع)]] سرچشمه دیگری دارد که می‌توان از آن با عنوان الهام یاد کرد.<ref name=":9" /> ایشان معتقد است الهام اختصاص به [[پیامبران]] نداشته و در طول تاریخ گروهی از شخصیت‌ها از آن بهره‌مند بوده‌اند.<ref name=":9">[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/5211/5636/54861/ سبحانی، «خاتمیت، انقطاع وحی تشریعی; پاسخ ایت الله سبحانی به دکتر سروش»]</ref> قرآن از افرادی یاد می‌کند که پیامبر نبودند اما اسراری از غیب بر آنها الهام می‌شد.<ref name=":9" />

همچنین برخی منتقدان معتقدند سروش که در نگاه خود، برای حفظ خاتمیت و انحصار حجیت در قول پیامبر، به نقد امامت پرداخته، اما خود این انحصار را شکسته و نابود کرده است. او براساس دین حداقلی و حداکثری، گفتار پیامبر را همواره ناظر به حداقل لازم در هر چیز می‌داند. و در آن حداقل نیز ذات و جوهر پیام هرگز جدای از عرضیات نمی شود، عرضیاتی که هرگز اصالت جهانی و تاریخی ندارند. از طرف دیگر دین نیز با تجربه های تازه عارفان و دینداران همواره در حال نو شدن و فربه شدن است و گاه با تعبیر نو شدن دین از آن یاد شده است.<ref name=":15" />

*قائمی‌نیا، علی‌رضا، [http://pajoohe.ir/__a-36743.aspx «بسط‌ناپذیری تجربه نبوی»]، سایت پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۹ دی ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲۳ دی ۱۳۹۹ش.