حلف الفضول: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حِلْفُ الْفُضول'''، پیمانی میان برخی طوایف [[قریش]] در روزگار [[جاهلیت]]، برای حمایت از ستمدیدگان در [[مکه]].

== علت شکل گیری ==

سبب این پیمان آن بود که اعضای قبیله [[قریش]]‌گاه به بیگانگان یا کسانی که خاندان و عشیره‌ای در [[مکه]] نداشتند، ستم می‌کردند.<ref>یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۷</ref> از جمله، روزی مردی از زَبیدِ [[یمن]] با کالای خود به مکه رفت. عاص بن وائل سَهْمی (پدر [[عمرو بن عاص]]) کالای وی را خرید، اما در پرداخت قیمت آن تأخیر و او را خسته کرد. مرد یمنی به قریش پناه جست و از آنان خواست تا او را در گرفتن حقّش یاری کنند، اما کسی به او یاری نکرد؛ از این رو، وی بر فراز [[کوه ابوقبیس|کوه ابوقبیس]] (نزدیک [[مسجدالحرام]])، یا در کنار [[حجر اسماعیل|حِجر]]، ایستاد و با صدای بلند اشعاری خواند و قریش را به دادخواهی خواند.<ref>ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۲ـ۵۳، ۱۸۶؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۹؛ قس یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۷</ref>

زُبیر بن عبدالمطلب، عموی [[رسول اکرم]] و از بزرگان و اشراف قریش، نخستین کسی بود که درباره حلف الفضول سخن گفت و به آن دعوت کرد.<ref>ابن سعد، ج۱، ص۱۲۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰</ref> در پی آن، برخی طوایف قریش در [[دارالنَّدوه]] (که محل حل و عقد امور بود) گرد آمدند و هم سخن شدند که داد مظلوم را از ظالم بگیرند.<ref>مسعودی، مروج، ج۳، ص۹</ref> سپس، به کوشش زبیر بن عبدالمطلب، در خانه عبداللّه بن جُدعان تَیمی، یکی از اشراف قریش، گرد آمدند. آنان دست در آب [[زمزم]] فرو کردند (و به قولی دستان خود را بر خاک مالیدند) <ref>ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳ـ۲۴؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰ و ج۱۵، ص۲۰۳</ref> و با یکدیگر پیمان بستند که اگر بر کسی از اهالی مکه یا بیگانه‌ای در این شهر ستمی رود، او را یاری کنند تا حق خود را از ظالم بگیرد، <ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱؛ ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳</ref> ظالم را از ظلم باز دارند و از هر منکری نهی کنند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰</ref> و به تهیدستان در مال و معاش کمک کنند.<ref>ابن سعد، طبقات، ج۱، ص۱۲۹؛ ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۷؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳</ref>

== طوایف شرکت کننده ==

طوایفی از قریش که در این پیمان حضور داشتند، عبارت بودند از [[بنی هاشم]] و [[بنی مطّلب]]، فرزندان [[عبدمَناف]]، بنی زُهرة بن کلاب، بنی تَیم بن مُرَّه، و بنی اسد بن عبدالعُزّی بن قُصَی.<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ج۱، ص۱۴۱؛ ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ص۱۶۷؛ همو، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۳؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref> از بنی حارث بن فِهر نیز یادکرده‌اند، <ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۹؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref> اما درباره حضور آنان در حلف الفضول اتفاق نظر وجود ندارد.<ref>ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، ص۱۶۷</ref> به هر روی، فضل و سبقت در حلف الفضول از آنِ بنی هاشم بود.<ref>ابن سعد، طبقات، ج۱، ص۱۲۹</ref>  

بنی عبدشمس و بنی نَوْفَل، از تیره‌های بنی عبدمناف، از این پیمان خارج شدند؛ <ref>رجوع کنید به ابن هشام، السیرة النبویه، ج۱، ص۱۴۳؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۲، ص۱۸۶</ref> زیرا این پیمان بر ضد [[بنی امیه]] و هم پیمان آنان، عاص بن وائل، شکل گرفت.<ref>عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ج۱، ص۹۹</ref> برخی مورخان، قبایل شرکت کننده در حلف الفضول را همان قبایلی دانسته‌اند که قبل از آن در [[حلف المطیبین]]<ref>رجوع کنید به ادامه مقاله</ref> شرکت کرده بودند.<ref>رجوع کنید به یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۷ـ ۱۸؛ مسعودی، تنبیه، ص۲۱۰ـ۲۱۱؛ ابن حِبّان، صحیح ابن حبّان، ج۱۰، ص۲۱۷</ref>

در وجه نام گذاری حلف الفضول گفته‌اند چون حلف الفضول پس از [[حلف المطیبین]] و [[حلف الاحلاف]] منعقد شد و غیر از این دو پیمان و افزون بر آنها بود، آن را چنین خواندند.<ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۳ـ۵۴، ۲۷۹؛ یعقوبی، تاریخ، ج۲، ص۱۸</ref>  

نیز گفته شده است این پیمان را به دلیل فضل و برتری آن بر دیگر پیمان هایی که تا آن روز میان عرب سابقه داشت، و نیز به دلیل شرافت و فضیلت کسانی که آن را منعقد کردند، حلف الفضول نامیدند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰ و ج۱۵، ص۲۰۳</ref>  

این نام گذاری را به زبیر بن عبدالمطلب، که از تیره بنی هاشم بود، نسبت داده<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۵، ص۲۰۳</ref> و گفته‌اند وی این پیمان را برای آنان نوشت و اشعاری در این باره گفت.<ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۱۸۷، ۱۸۹؛ مسعودی، تنبیه، ص۲۱۰</ref> برخی نیز گفته‌اند که عرب یا قریش به طور خاص، آن را چنین نامیدند.<ref>رجوع کنید به ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق فی اخبار قریش، ص۵۴، ۲۷۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۶</ref>

 

 

 

 

چون حلف الفضول برای حمایت و دادخواهی از مظلوم بر ضد ظالم بود، [[اسلام]] آن را تأیید و تثبیت کرد و حتی آن را محکم‌تر ساخت.<ref>رجوع کنید به مسعودی، تنبیه، ص۲۱۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ج۱۴، ص۱۳۰؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۶، ص۳۳</ref>

 

 

 

 

همچنین هنگامی که ولیدبن عُتبة بن ابی سُفیان، امیر اموی مدینه (دوران حکومت: ۵۷ـ۶۰ و ۶۱ـ۶۲)، درباره مال یا زمینی از آنِ امام حسین بر وی ستم کرد، امام وی را تهدید کرد که اگر حق او را ندهد، شمشیر برمی دارد و در [[مسجد النبی|مسجد رسول خدا]]، مردم را به حلف الفضول می‌خواند. در پی آن، کسانی برای حمایت از امام حسین اعلام آمادگی کردند و ولید، ناگزیر، حق امام را داد.<ref>ابن هشام، سیرة النبویه، ج۱، ص۱۴۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۲۶؛ قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ج۱۰، ص۱۶۹</ref> به نوشته جوادعلی، <ref>المفصل فی تاریخ العرب، ج۴، ص۸۹</ref> شاید مقصود امام آن بوده است که به پیمانی همچون حلف الفضول دعوت می‌کند و لذا نمی‌توان از این حکایت نتیجه گرفت که حلف الفضول تا آن زمان برقرار بوده است. هشام بن محمد بن سائب کلبی (متوفی ۲۰۴) کتابی با عنوان حلف الفضول نوشته بوده است.<ref>ابن ندیم، فهرست، ص۱۰۸؛ ابن خلّکان، وفیات الاعیان، ج۶، ص۸۲</ref>