برهان فطرت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''برهان فِطرَت''' از براهین وجود [[خدا|خداوند]] که می‌گوید [[فطرت]] خداجویی انسان، نشان از وجود خداوند دارد. گفته شده ویژگی این برهان درک مفهوم فطرت (مفهوم بنیادین برهان فطرت) توسط تمام بشر است. برخی وجود فطرت را انکار نموده‌اند، به همین دلایلی بر وجود فطرت خداجویی در انسان آورده شده از جمله اینکه هر موجود مجردی، خدا را فطرتا در درون خود درک می‌کند و انسان نیز همین‌گونه است. این برهان چندگونه مختلف تقریر شده که همگی آنها فطرت را نشانه‌ای بر وجود خداوند دانسته‌اند. انتقاداتی به این برهان وارد شده که مهمترین آنها عدم گرایش همه مردم به خداوند، در صورت وجود فطرت در تمامی انسان‌هاست. گفته شده آیه ۵۳ سوره نحل و آیات ۷۴ تا ۷۶ سوره انعام به برهان فطرت اشاره دارد.

 

[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] معتقد است معنای فطرت، ایجاد از عدم محض (پیدایش از نیستی مطلق) است.<ref>علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۱ق، ج۱۰، ص۲۹۹.</ref> [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] نیز فطرت را به معنای خصوصیات خلقت،  معنا نموده‌ است؛<ref>شهید مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۶۰۲.</ref> [[عبدالله جوادی آملی|آیت‌الله جوادی آملی]] فطرت را تفاوت انسان و حیوان<ref>جوادی آملی، «فطرت در آیینه قرآن»، ص۷.</ref> و واقعیت انسان<ref>جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، ۱۳۹۰ش، ص۵۹.</ref> و [[محمدتقی مصباح یزدی|آیت‌الله مصباح یزدی]] آن را هدایت‌گری در نهاد انسان دانسته است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۲۶.</ref> شهید مطهری نیز معتقد است زمانی که مقوله‌ای فطری نامیده می‌شود، به این معنی است که بشر نسبت به آن بی‌تفاوت نیست و در نهاد انسان تقاضاهایی وجود دارد که مقوله مورد نظر، پاسخگوی آنهاست نظیر [[توحید]].<ref>شهید مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۶۰۳.</ref>

[[ملاصدرا]] معتقد است این دلیل با مراجعه انسان به نفس خود، شکل می‌گیرد؛ زیرا [[فطرت]]، تجربه‌ای درونی در انسان است و هر انسانی با مراجعه به درون خود، آن را درک می‌کند. خداجویی انسان نیز به راحتی، قابل تجربه درونی است؛ انسان زمانی که در حال شناخت خود است، فطرتا به ارتباط خود به [[خدا|خداوند]](خالق و پرورش‌دهنده خود) پی می‌برد. ملاصدرا تعلقات انسان به امور مادی را مانعی برای تحقق فطرت خداجویی در انسان دانسته است.<ref>ملاصدرا، اسفار، ۱۳۸۳، ج۹، ص۱۲۴.</ref>

[[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]] گفته است انسان به هنگامی که از امور مادی ناامید می‌شود، به [[خدا|خداوند]] پناه می‌برد؛  این پدیده حتی در افراد بی‌اعتقاد نیز روی می‌دهد، البته اگر فطرتشان سرکوب نشده باشد. امیدواری و مفاهیمی مانند آن(نظیر محبت، دشمنی و اراده)، اگر طرف دومی نداشته باشد؛ طلب امید و مفاهیمی مانند آن اتفاق نمی‌افتد؛ بنابراین [[فطرت]] انسان علتی برتر از علت‌های مادی می‌بیند که رویدادهای مادی در آن تاثیری ندارد و آن همان کمال مطلق و [[خدا|خداوند متعال]] است.<ref>علامه طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۱ق، ج۷، ص ۲۷۲.</ref>

[[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] معتقد است عشق به کمال مطلق در انسان وجود دارد و کمال مطلق بی‌تردید مبدأ هستی است و می‌بایست معشوق فطرت وجود داشته باشد تا فطرت انسان به آن متوجه شود. از طرفی غیرممکن است که فطرت انسانی در این زمینه خیال کرده باشد و خطا کرده باشد؛ چراکه اولا خیال، محدود و وجود عاشق، نامحدود است و ثانیا [[فطرت]] لازمه وجود است و در آن خطا راه ندارد.<ref>امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۸۴.</ref>

از منظر [[عبدالله جوادی آملی|آیت‌الله جوادی آملی]] دو مفهوم عاشق و معشوق مُتَضایف هستند؛ یعنی تصور یکی بدون دیگری امکان پذیر نیست و چون انسان(عاشق) وجود دارد، پس ضرورتا خداوند(معشوق) نیز موجود است.<ref>جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، ۱۳۹۰ش، ص۲۹۴-۲۹۹.</ref> جوادی آملی انسان را در این دنیا تشنه‌ای به دنبال حقیقت می‌بیند و حقیقت را در درون خود می‌یابد، سپس به اندازه هستی خود حقیقت را در می‌یابد و به حقیقت مطلق که همان [[خدا|خداوند]] است، علاقه‌مند می‌شود.<ref>جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، ۱۳۹۰ش، ص۲۹۷.</ref>

برخی از [[تفسیر قرآن|مفسران]] و [[کلام امامیه|متکلمین]] آیه ۵۳ [[سوره نحل]] و آیات ۷۴ تا ۷۶ [[سوره انعام]] مربوط به رد ماه و خورشید و ستارگان به عنوان [[خدا|خداوند]] توسط [[ابراهیم (پیامبر)|حضرت ابراهیم(ع)]] را نیز بخشی از اشاره [[قرآن]] به برهان فطرت دانسته‌اند.

به این برهان اشکالاتی وارد شده است از جمله اینکه لاک می گوید: اگر خداجویی در [[فطرت]] و ضمیر انسان ریشه داشت، همه انسان‌ها در همه شرایط به مباحث مربوط به [[الهیات]] و خداشناسی رغبت نشان می دادند در حالی که این رغبت دیده نمی‌شود.<ref>ادواردز، خدا در فلسفه،۱۳۷۱ش، ص۱۳۸.</ref> [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] نیز به پاسخ می‌دهد، اولا لازمه فطری بودن این نیست که تمامی وقت افراد مشغول به آن باشند، همچنان که هیچ علاقه طبیعی انسانی اینگونه نیست، مانند علاقه به هنر و زیبایی و ثانیا چون امور مورد علاقه بشری متعدد است، طبعا سرگرمی به برخی علایق از علایق دیگر می‌کاهد و احیانا فراموش می‌شود.<ref>علامه طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۷۹ش، ج۵، ص۴۱و۴۲.</ref>

همچنین اشکال دیگری که مطرح شده است، این است که محبت و عشق و مسایلی ازین دست همیشه وجه دومی دارند و بدون آن قابل تصور نیستند اما این نشان از وجود آن در عالم خارج از ذهن ندارد.<ref>ربانی گلپایگانی، فطرت و دین، ۱۳۸۰ش، ص۱۴۹.</ref>  [[عبدالله جوادی آملی|آیت‌الله جوادی آملی]] در پاسخ گفته است که سخن در اینجا در نسبت طرف دوم امیدوار بودن و محبت ورزیدن نیست، بلکه سخن در حقیقتی است که در نهاد فرد وجود دارد و می داند این امید به موجودی واقعی و خارجی است. جوادی آملی برای فهم بهتر عطش انسان و وجود آب را مثال می زند که عطش هرچند محل حضورش (موطنش) در درون انسان است اما رابطه ای خارج از ذهن، بین عطش و آب برقرار است و اینکه کسی به دلیل سراب اشتباه می‌کند، خطای در تطبیق دارد و رابطه بین عطش و آب را از متن خارج نخواهد کرد.<ref>جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا،۱۳۹۰ش، ص۲۸۹و۲۹۰.</ref>

گفته شده در جهان اندیشه غرب، برهانی که به برهان فطرت نزدیک است، برهان اجماع عام نام دارد.<ref>عبدلی مهرجردی و دهقانی محمودآبادی،«بررسی تطبیقی برهان فطرت و اجماع عام در اثبات وجودخدا»، ص۱۷۰.</ref> توماس آکویناس،<ref>موسوی فراز، «برهان فطرت»، ص۴۰.</ref> ویلیام جیمز، چارلز هاج، جیمز جویس، پل تیلیخ و سِنِکا از این برهان در اثبات وجود [[خدا|خداوند]] استفاده کرده‌اند.<ref>عبدلی مهرجردی و دهقانی محمودآبادی،«بررسی تطبیقی برهان فطرت و اجماع عام در اثبات وجودخدا»، ص۱۷۱.</ref> سنکا فیلسوف رومی سده اول میلادی این برهان را اینگونه تقریر می‌کند:الف. اعتقاد به«خدا وجود دارد» امری فطری و غریزی است. ب. هر اعتقادی که فطری باشد درست و مطابق با واقع است. نتیجه: باور به اینکه «خدا وجود دارد» درست و مطابق با واقع است.<ref>عبدلی مهرجردی و دهقانی محمودآبادی،«بررسی تطبیقی برهان فطرت و اجماع عام در اثبات وجودخدا»، ص۱۸۲.</ref>سنکا اولین کسی بود که برهان اجماع عام را مطرح کرد.<ref>عبدلی مهرجردی و دهقانی محمودآبادی،«بررسی تطبیقی برهان فطرت و اجماع عام در اثبات وجودخدا»، ص۱۸۱.</ref>