شیخ فضل‌الله نوری: تفاوت میان نسخه‌ها

| اندازه جعبه       =

| عنوان             =

| نام               = شیخ فضل الله نوری

| تصویر             = شیخ فضل الله نوری.jpg

| اندازه تصویر     =200

| عنوان تصویر       =

| زادروز = 2 ذی الحجه 1259ق.

| تاریخ مرگ = 13 رجب 1327ق.

| آرامگاه = [[قم]]، [[آستانه حضرت معصومه سلام الله علیها|حرم حضرت معصومه (س)]]

شیخ فضل الله کجوری معروف به نوری فرزند ملا عباس نوری طبری، در منطقه نور مازندران به تاریخ دوم ذیحجه ۱۲۵۹ق. در کجور زاده شد.<ref>فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج‏2، صص 539.</ref> وی فرزند ملاعباس نوری طبرسی است. مادر او دختر میرزا محمدتقی نوری و خواهر [[میرزا حسین نوری|میرزا حسین مجتهد نوری]] (محدث نوری) بود. شیخ فضل الله تنها یک خواهر داشت که بدون فرزند درگذشت.<ref>خاطرات نورالدین کیانوری، پانویس ویراستار، صفحه 33.</ref>

وی در آغاز جوانی به تحصیل مقدمات علوم متداول عصر خود پرداخت و برای تکمیل تحصیلات، همراه [[میرزا حسین نوری]] به [[نجف اشرف]] مهاجرت نمود و در حوزه درس [[شیخ راضی آل خضر]]، [[میرزا حبیب الله رشتی]] و [[سید محمد حسن شیرازی|سید محمد حسن میرزای شیرازی]] راه یافت و پس از نیل به مرتبه اجتهاد به اشاره میرزای شیرازی برای ارشاد و هدایت مردم تهران آمد.<ref>فرهنگ جامع تاریخ ایران، ج‏2، صص 539-540.</ref>

# [[شیخ غلامحسین مازندرانی]]<ref>اعظام الوزاره، کتاب خاطرات من، ج1، ص16.</ref>

* اقدس الزمان.<ref>کیانوری، خاطرات نورالدین کیانوری، ص33؛ وی در اینجا می افزاید دختری دیگر نیز شیخ داشته که از همه مسن تر بوده ولی من ندیده و نامش را به یاد ندارم. تنها می دانم که او با خانواده حاج شیخ عبدالنبی نبوی ازدواج کرده بود.</ref>

به روایتی دیگر، فرزندان وی به تفصیل دو همسرش چنین اند: از همسر اول (سکینه خانم، دختر محدث نوری) ۳ پسر و ۴ دختر که به ترتیب عبارتند از: شیخ میرزا مهدی، آقا ضیاء الدین کیانوری، شیخ میرزا هادی نوری، زینت الشریعه، مرضیه، احترام الشریعه، بدیع الزمان، خدیجه (بلاعقب). از همسر دوم، یک پسر و ۳ دختر به نامهای: میرزا جلال الدین کیا، منیره، اقدس الزمان، انور الزمان.<ref>محمدعلی معلم حبیب آبادی، مکارم الآثار، اصفهان: اداره فرهنگ و هنر، 1355، ج5، صص 1605-1609؛ به نقل خاطرات نورالدین کیانوری، پانویس ویراستار، صفحه 33.</ref>

{{جعبه نقل قول| عنوان = اصل‌های اول و دوم متمم قانون اساسی مشروطه| نقل‌قول = {{-}}'''اصل اول'''{{-}}مذهب رسمی [[ایران]] [[اسلام]] و طریقة حقه [[مذهب جعفری|جعفریه اثنی عشریه]] است باید پادشاه ایران دارا و مروج این مذهب باشد.{{-}}'''اصل دوم'''{{-}}مجلس مقدس شورای ملی که بتوجه و تأیید حضرت [[امام عصر|امام عصر عجل الله فرجه]] و بذل مرحمت اعلیحضرت شاهنشاه اسلام خلد الله سلطانه و مراقبت حجج اسلامیه کثر‌الله امثالهم و عامه ملت ایران تأسیس شده است باید در هیچ عصری از اعصار مواد قانونیه آن مخالفتی با قواعد مقدسة اسلام و قوانین موضوعه حضرت خیرالانام صلی‌الله علیه و آله و سلم نداشته باشد و معین است که تشخیص مخالفت قوانین موضوعه با قواعد اسلامیه بر عهدة علمای اعلام ادام‌الله برکات وجودهم بوده و هست لهذا رسماً مقرر است در هر عصری از اعصار هیئتی که کم‌تر از پنج نفر نباشد از مجتهدین و فقهای متدینین که مطلع از مقتضیات زمان هم باشند باین طریق که علمای اعلام و حجج اسلام مرجع تقلید شیعه اسلام بیست نفر از علماء که دارای صفات مذکوره باشند معرفی بمجلس شورای ملی بنمایند پنج نفر از آن‌ها را یا بیش‌تر بمقتضای عصر اعضای مجلس شورای ملی بالاتفاق یا بحکم قرعه تعیین نموده بسمت عضویت بشناسند تا موادیکه در مجلسین عنوان میشود بدقت مذاکره و غور رسی نموده هریک از آن مواد معنونه که مخالفت با قواعد مقدسه اسلام داشته باشد طرح ورد نمایند که عنوان قانونیت پیدا نکند و رأی این هیأت علماء در این باب مطاع و متبع خواهد بود و این ماده با زمان ظهور حضرت حجت‌عصر عجل‌الله فرجه تغییر پذیر نخواهد بود.|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[http://rc.majlis.ir/fa/law/show/133414 سایت مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی]</small>| تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = 15px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

در جریان دینی-اجتماعی مهم سالها پیش از جنبش مشروطه، یعنی ماجرای [[تحریم تنباکو]]، هنگامی که [[ناصرالدین شاه قاجار|ناصرالدین شاه]] به [[میرزا حسن آشتیانی]] دستور داد که یا در ملأ عام قلیان بکشید یا از شهر بیرون رود و میرزا تصمیم به بیرون رفتن گرفت، اولین کسی از علما که در حمایت از میرزا به خانه وی وارد شد، شیخ فضل الله بود.<ref>اعظام الوزاره، کتاب خاطرات من، ج1، ص41.</ref> در آغاز مشروطه نیز وی با سایر روحانیون مشروطه خواه همفکر بود و با اینکه با [[عین الدوله]] (صدراعظم وقت) دوست بود، در مهاجرت به [[حضرت عبدالعظیم]] و [[قم]] شرکت کرد و تا صدور فرمان مشروطیت و افتتاح [[مجلس شورای ملی]] کوچکترین مخالفتی از او مشاهده نشد.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1258.</ref> اما حوادثی باعث اختلاف و سرانجام جدایی وی از مشروطه خواهان شد. از سخنان اوست که:

::«ایها الناس من بهیچوجه منکر مجلس شورای ملی نیستم. بلکه من مدخلیت خود را در تأسیس این اساس بیش از همه کس می دانم. زیرا که علماء بزرگ ما که مجاور [[عتبات عالیات]] و سایر ممالک هستند هیچیک همراه نبودند. و همه را باقامه دلایل و براهین من همراه کردم. از خود آن آقایان عظام می توانید این مطلب را جویا شوید. الآن هم من همان هستم که بودم. تغییر در مقصد، و تجددی در رأی من بهم نرسیده است. صریحاً می گویم همه بشنوید، و بغائبین هم برسانید، که من آن مجلس شورای ملی را می خواهم که عموم مسلمانان آن را می خواهند. باین معنی که البته عموم مسلمانان مجلسی می خواهند که اساسش بر اسلامیت باشد. و برخلاف [[قرآن]]، و برخلاف [[اسلام|شریعت محمدی]](ص)، و برخلاف [[مذهب جعفری|مذهب مقدس جعفری]]، قانونی نگذارد. من هم چنین مجلسی می خواهم. پس من و عموم مسلمین بر یک رأی هستیم. اختلاف میانه ما، و لامذهبهاست. که منکر اسلامیت، و دشمن [[حنیف|دین حنیف]] هستند. چه [[بابیه]] مزدکی مذهب و چه [[طبیعیه]] فرنگی مشرب.»<ref>اعلامیه، روز شنبه 12 جمادی الثانی 1326؛ در ترکمان، مجموعه ای از: رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات، ... و روزنامه شیخ شهید فضل الله نوری، ج1، ص245-246.</ref>

وی پس از نخستین جشن سالگرد مشروطیت، اعلامیه‏ ای منتشر کرد و به شعارها و راه و رسم آزادی‌خواهان شدیداً اعتراض کرد و گفت:

::«آن بازار شام، آن شیپور سلام، آن آتش‌بازیها، آن ورود سفرا، آن عادیات خارجه، آن هورا کشیدنها و آنهمه کتیبه‏‌های زنده‏ باد زنده ‏باد، و زنده‏ باد مساوات و برابری و برادری، می‏ خواستید یکی را هم بنویسید: «زنده باد شریعت»، «زنده ‏باد قرآن»، «زنده‏ باد اسلام.»<ref>اعلامیه دوشنبه 18 جمادی الثانی.؛ به نقل رواندی، تاریخ اجتماعی ایران.</ref>

وی مصر بود که در نظامنامه اساسی مجلس، بعد از لفظ «مشروطه» لفظ «مشروعه» نیز نوشته شود و نیز با آزادی عقیده و دین و قلم مخالفت داشت، و می‏‌گفت که ممکن نیست بر مجلس شورای ملی یک دولت اثنی عشری، آثار پارلمنت پاریس و انگلیس مترتب گردد. همچنین گفته شده است که وی «با افتتاح مدارس، تربیت نسوان، و دبستان دوشیزگان نیز موافقت نداشت.»<ref>راهنمای کتاب، سال دوازدهم، شماره 5 و 6، ص 233؛ به نقل رواندی، تاریخ اجتماعی ایران.</ref><ref> راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، ج‏3، ص531.</ref>

چگونگی شکل‌گیری اختلاف میان عالمان دینی پشتیبان مشروطه با محوریت [[آخوند خراسانی]] و عالمان مشروعه‌خواه با محوریت شیخ‌فضل‌اللّه نوری از مهم‌ترین فصول تاریخ مشروطه است. نهضت مشروطه به لحاظ زمانی، پس از نهضتی دیگر (۱۳۲۳ـ۱۳۲۴ق.) به رهبری شماری از عالمان دینی، به‌ویژه شیخ فضل‌اللّه، رخ داد که هدف اصلی‌اش تأسیس عدالتخانه بود. با آغاز نهضت مشروطه، نوری با اینکه آرمان و مطلوب اصلی‌اش تشکیل عدالتخانه بود مبارزه خود را در قالب مشروطه‌خواهی دنبال کرد. برخی شیخ‌فضل‌اللّه را مسبب ورود آخوند خراسانی به مشروطه دانسته‌اند. این گفته مکرر خراسانی که افراد بسیاری، از جمله مخالفان بعدی مشروطه، از او خواستند که نهضت مشروطه را تأیید کند، مؤید این قول است. از سوی دیگر، پافشاری نوری بر تصویب '''اصل اول و دوم متمم قانون اساسی''' نیز بدون پشتیبانی خراسانی راه به جایی نمی‌برد، اما مناسبات آن‌دو از زمانی تیره شد که نوری از جریان کناره گرفت و آن را جریانی ضد شریعت خواند. از آن پس، میان عالمان دینی و روحانیان دو دستگی به وجود آمد. نوری پرچم‌دار مشروطه مشروعه شد و خراسانی و دیگر عالمان هم‌رأی او، به پشتیبانی خود از مشروطه و مجلس ادامه دادند و مخالفت با آن را کاری ناصواب شمردند.<ref>رئیس زاده، مدخل «خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم» در دانشنامه جهان اسلام، ج1.</ref>

درباره اینکه تقابل خراسانی و همراهان او با مخالفان مشروعه‌خواهِ مشروطه، صرفآ معارضه‌ای نظری بوده یا به اقداماتی عملی نیز انجامیده است، اختلافات شدید و گزارشهای گوناگون و گاه متعارضی وجود دارد. بنابر برخی گزارشها، خراسانی با اینکه تأیید و تقویت مشروطیت را واجب می‌دانست، اختلاف‌ نظر خود با فقهای مخالف مشروطه را به مثابه اختلاف دو فقیه در یک فرع فقهی می‌دانست و آن را مجوز اختلاف نزدیکان و پیروان خود با فقهای مخالف مشروطیت و پیروان آنها به شمار نمی‌آورد.<ref>برای نمونه رجوع کنید به عبدالرضا کفائی، 1376ش، ص 27ـ28؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref> بنابر گزارشهای دیگر، مخالفت مزبور صرفآ نظری نبوده و به اقدامات عملی بعضآ شدیدی نیز انجامیده است. از جمله، مشهور است که علمای ثلاثه نجف در پاسخ تلگرافهای [[سیدعبدالله بهبهانی]] و [[سید محمد طباطبایی|سیدمحمد طباطبایی]] که از رفتارهای شیخ‌فضل‌اللّه نوری به آنها شکوه کرده بودند، چنین حکم کردند که «چون نوری مخلّ آسایش و مفسد است تصرفش در امور حرام است».<ref>هدایت، ص 164، پانویس 1؛ عاقلی، ج 1، ص 24؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم؛ کسروی، 1363ش، ج 2، ص 528.</ref> در جلسه محاکمه نوری به استناد این حکم، برای او به اتهام «اِفساد فی الارض» درخواست اعدام شد.<ref>رجوع کنید به ملکزاده، ج 6، ص 1270ـ 1271؛ به رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref> با این حال، گفته شده که حکم یاد شده از اساس ساختگی بوده و خراسانی پس از آگاه شدن از اعدام نوری، سخت برآشفته و حتی برای وی مجلس ترحیم برپا کرده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابوالحسنی، 1382ش، ص 200ـ202؛ ثبوت، ص 594، 600ـ603؛ عبدالحسین حائری، ص 409ـ 410؛ صدوقی‌سُها، ص 476؛ عبدالرضا کفائی، 1386ش ب، ص 137؛ محسن اردبیلی، ص 232؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref> مؤید گزارشهای اخیر، این گزارش است که پس از تصرف تهران و پیروزی مشروطه‌خواهان، نخستین اقدام خراسانی مخابره تلگرافی به‌دولت موقت مشروطه بود که در آن حفظ جان و رعایت احترام نوری خواسته شده بود، هرچند به ادعای حکومت مشروطه این تلگراف پس از اعدام نوری به دست آنها رسیده بود.<ref>رجوع کنید به عبدالرضا کفائی، 1376ش، ص27، پانویس1؛ همو، 1386شب، همانجا؛ نیز رجوع کنید به عبدالهادی حائری، 1364ش، ص 158، 200، یادداشت 26؛ ثبوت، همانجاها؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref> تبعید [[ملاقربانعلی زنجانی|آخوند ملاقربانعلی زنجانی]] به [[کاظمین]] را (ذیقعده ۱۳۲۷) نیز به تلگرافی منسوب به خراسانی و [[عبدالله مازندرانی|مازندرانی]] مستند کرده‌اند.<ref>کسروی، 1355ش، ص 105؛ نیز رجوع کنید به شکوری، 1371ش، ص182ـ183؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref> کسروی <ref>1355ش، ص66، 105؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref>، موضع‌گیری آنها را در برابر نوری و ملاقربانعلی، در هموارسازی برخورد سران افراطی مشروطه با آن دو مؤثر دانسته است. به نظر شکوری <ref>1371ش، ص 42، 101، 183ـ 189؛ به نقل رئیس زاده، خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم.</ref>، از یک‌سو گزارشهای دروغی که از ایران به‌خراسانی می‌رسید سبب شد که او از اعدام نوری و تبعید زنجانی و سرکوب دیگر مشروعه‌خواهان جلوگیری نکند؛ و از سوی دیگر، با تحریف متن نامه‌ها و تلگرافهای وی این‌گونه رفتارها را به دستور او جلوه می‌دادند.<ref>رئیس زاده، مدخل «خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم» در دانشنامه جهان اسلام، ج1.</ref>

{{جعبه نقل قول| عنوان = | نقل‌قول = ناظم الاسلام: ... و نيز نگارنده روزی كه مشار اليه [یعنی شیخ فضل الله] در خانه آقای طباطبائی آمده بود در مجلس در ضمن مذاكره گفت: ملای سيصد سال قبل بكار امروز مردم نميخورد. شيخ در جواب گفت: '''«خيلی دور رفتی بلكه ملای سی سال قبل بدرد امروز نميخورد ملای امروز بايد عالم بمقتضيات وقت باشد بايد مناسبات دول را نيز عالم باشد.»'''|تاریخ بایگانی| منبع = <small>ناظم الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، ج1، ص256.</small>| تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px| اندازه خط = 15px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = چپ}}

در سال ۱۲۸۷ش. در دوره [[استبداد صغیر]]، با توجه به رفت و آمد شیخ فضل الله به دربار [[محمدعلی شاه قاجار|محمدعلی شاه]]، و همراهی با وی در مخالفت با مشروطه برخی از آزادیخواهان [مشروطه خواهان] نقشه کشتن شیخ را کشیدند و جوانی به نام [[کریم دواتگر]] مأمور انجام شد. وی در شب ۱۹ دی (۱۶ ذی الحجه) به شیخ فضل الله شلیک کرد که منجر به زخمی شدن وی شد. دواتگر پس از این عمل نافرجام به زندان رفت ولی شیخ فضل الله راضی به کشتن او نبود. او همچنان در زندان بود تا تهران به دست آزادیخواهان افتاد.<ref>کسروی، تاریخ مشروطه ایران، صص 829-830.</ref>

با توجه به فعالیتهای اجتماعی شیخ فضل الله، کارهای ناروایی به وی نسبت داده شده است که دقت در اسناد تاریخی، ناموجه بودن این اِسنادها را نشان می دهد. مثلاً نویسنده ای چنین گفته است:

:«شیخ فضل اللّه در فتوا دادن به حق و ناحق سخت دلیر و بی‌‏هراس بود، و گاه در این كار چندان گستاخی و بیباكی می‏كرد كه مایه شگفتی پیروانش می‌‏شد؛ و دشمنانش برای خوار كردنش بهانه می‌‏یافتند. از جمله زمانی كه [[مظفرالدین شاه]] به اروپا رفته بود، به دستور [[محمدعلی شاه قاجار|محمدعلی میرزای ولیعهد]] كه نیابت سلطنت داشت، و پادرمیانی سعید السلطنه رئیس نظمیه، شكوه الدوله ششمین دختر شاه را كه زن [[موقر السلطنه‏]] بود بی‌‏رضای زن و شوهر طلاق داد و چون این جدایی‏ در نظر علما موافق قانون شرع نبود شیخ فضل اللّه مورد طعن و قدح مردمان قرار گرفت. اما وی دلیرتر از آن بود كه بدین گفته‌‏ها بیندیشد و اعتنا كند؛ و هم او شكوه الدوله را به عقد حاج سید ابو القاسم امام‏‌جمعه تهران درآورد.

:كار زشت و ناروای دیگر شیخ، فروختن زمینهای مخروبه وقفی و قبرستان كهنه نزدیك مدرسه خازن الملك متصل به امامزاده سید ولی به بانك استقراضی روس بود.»<ref>شهید آزادی سید جمال واعظ اصفهانی، صص 291-290.</ref>

در ذیل، طبق برخی از سندهای دوره قاجار، تهمت بودن هر دو مورد بالا روشن می شود.

عین السلطنه (برادرزاده [[ناصرالدین شاه]]) در یادداشتهای روزانه اش می نویسد که موقر السلطنه (داماد مظفرالدین شاه) شخصی نیرنگ‌باز بوده است که در اثر کارهای ناشایستش از دربار طرد و تبعید شد و «سی هزار تومان پول نقد گرفت و زنش را طلاق داد... و باز می گفت طلاق ندادم.»<ref>روزنامه خاطرات عین السلطنه، ج4، ص3003.</ref> از این عبارت روشن می شود که یک سوی این تهمت به شیخ فضل الله خود موقر السلطنه بوده است که بخاطر محق جلوه دادن خود، می گفته است که زنم را دربار به زور طلاق گرفته است؛ در حالی که با توجه به اخذ پول، ظاهراً طلاق وی، [[طلاق#طلاق خلع|طلاق خلع]] بوده که شرعاً درست بوده است.

ماجرای بانک روس طبق نوشته [[یحیی دولت آبادی]] (از مشروطه‌خواهان معاصر شیخ فضل الله) بدین قرار است که: اداره بانک استقراضی روس در پی خرید عمارت ملکی در تهران بوده است. از این رو، قبرستانی کهنه را در وسط بازار امیر (از بازارهای معروف تهران) از دلالی ناشناخته که زمین مذکور را در زمان حیات [[میرزا حسن آشتیانی]] از وی خریده بوده است می خرد. بانک روس، زمینهای دیگری را نیز بدان می افزاید. پس از درگذشت میرزا حسن آشتیانی، نوشته زمین قبرستان را برای اینکه مجتهد زنده ای هم آن را امضا کرده باشد با دادن هفتصد تومان وجه نقد به امضای شیخ فضل الله نوری در می آورند [توضیح اینکه شیخ فضل الله، دارای دفتر ثبت اسناد بوده است و قاعدتاً در قبال کار ثبت هزینه ای دریافت می کرده است]. در سال 1322ق. که وبا فراگیر شده بوده است با اینکه از جانب حکومت دفن جنازه در شهر ممنوع بوده است، همسایگان آن قبرستان شبانه چند جنازه در آن زمین دفن می کنند بدون اینکه کسی از آن آگاه شود. هنگامی که بانک روس به ساختمان سازی در آن زمین می پردازد اتفاقاً هنگام کندن یک پی جنازه هایی که هنوز متلاشی نشده پیدا می شود و آنها را با بی اعتنایی در چاهی می ریزند. چون این خبر به مخالفان دولت می رسد می بینند که از این راه می توان به شیخ فضل الله ضربه زد که پول گرفته و قباله فروش قبرستان را امضا کرده است. بدین طریق، این مسأله دست مایه ای می شود که واعظان و مردم از شیخ فضل الله بدگویی کنند.<ref>دولت آبادی، حیات یحیی، ج2، صص 7-8. </ref>

[[مهدی ملک زاده]] که پدرش [[ملک المتکلمین]] از سران مشروطه خواهی بود که پس از به توپ بسته شدن مجلس، در باغ شاه به همراه برخی دیگر از پیشروان مشروطه کشته شد، می نویسد: به دار آویختن حاجی شیخ فضل الله یکی از وقایع مهمی بود که در انقلاب مشروطیت ایران روی داد و اگر بگوییم که یکی از حوادث و اتفاقاتی بود که در قرون اخیر نظیر نداشت و یا نظیر آن به ندرت دیده شده بود گزافگویی نکرده و راه خلاف نپیموده ایم. وی در ادامه می نویسد: اگر چه وی مرجع تقلید نبود ولی در پایتخت بالاترین مقام روحانیت را حائز بود و در ردیف [[سید عبدالله بهبهانی|بهبهانی]] و [[سید محمد طباطبایی سنگلجی|طباطبائی]] جای داشت. گفته می شود از حیث معلومات و تبحر در علوم دینی از همه همگنانش برتری داشته و بسیار فهیم و باهوش بوده و در قدرت استدلال در میان طبقه خود نظیر نداشته.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1257.</ref>

همو می نویسد: برخلاف [[محمدعلیشاه قاجار|محمدعلیشاه]] و صدر اعظمش [[سعدالدوله]] و جمعی از وزرا و درباریان و رجال مستبد که نامردانه پس از آن همه جنایت و آدم کشی راه فرار را پیش گرفتند و به سفارت اجنبی که بزرگترین دشمن استقلال ایران بود پناه بردند حاجی شیخ فضل الله استقامت و شخصیت خودش را حفظ کرد و در خانه ماند و منتظر پیش آمد و تقدیرات شد. می گویند همان روزی که محمدعلیشاه به سفارت رفت سعدالدوله برای حاجی شیخ فضل الله پیغام فرستاد که جان شما در خطر است و خوب است به یکی از سفارتخانه ها پناه ببرید ولی حاجی شیخ فضل الله از این پیشنهاد سرباز زد و زیر بار این ننگ نرفت و جواب داد مقام روحانیت من اجازه اقدام به این عمل را نمی دهد.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1259.</ref> در حالی که پناهندگی به سفارتهای بیگانه در مورد برخی از مشروطه‌خواهان نیز سابقه داشت. مثلاً [[سیدحسن تقی زاده|تقی زاده]] و [[علی اکبر دهخدا|دهخدا]] پس از ماجرای به توپ بسته شدن مجلس به سفارت انگلیس پناهنده شدند.<ref>کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ج2، ص665.</ref>

اعظام الوزاره از پدرش [ملا علی مدرس] نقل می کند که: یکی از روزهایی که گفته می شد مجاهدین [مبارزان مشروطه] از [[رشت]] تا نزدیک [[قزوین]] آمده اند و سردار اسعد بختیاری نیز با عده خود به [[قم]] وارد شده اند، من [= ملا علی مدرس] و جمعی از علما و طلاب در حوزه درس منزل حاج شیخ فضل الله بودیم که معاون سفیر روس وارد شد و با حاج شیخ مذاکره و او را دعوت به سفارتخانه نمود.

اعظام الوزاره در ادامه می نویسد: در همان موقعی که [[محمدعلی شاه]]، به سفارت روس می رود، سفیر روس با غلام خود کالسکه سفارت را می فرستد که حاج شیخ فضل الله را از خانه اش ببرند سفارتخانه، ولی شیخ حاضر نمی شود.<ref>اعظام الوزاره، کتاب خاطرات من، ج1، ص254.</ref>

سرانجام، در ۱۲ رجب جمعی از مبارزان مشروطه به خانه شیخ رفتند و او را دستگیر نمودند و به وسیله درشکه به میدان توپخانه آوردند و در یکی از اطاقهای طبقه فوقانی محبوسش نمودند.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1259.</ref>

شیخ از زمانی که حبس شد تا موقعی که اعدام گشت تمام ساعات را با بردباری و خونسردی و متانت گذراند و ضعف نفس از خود نشان نداد و راه عجز و ناله و توسل به این و آن را در پیش نگرفت و شخصیت خود را حفظ کرد.<ref name="malekzadeh 1260">ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1260.</ref>

ملک زاده می نویسد: در انقلابات ملی همین که کسی جلب به محکمه انقلابی شد مخصوصاً اشخاص مهم که گذشته آنها برای همه روشن است و به خوبی و بدی آنها همه آگاهی دارند و عهده دار و رهبری دسته مخالف را داشته اند قبلاً محکوم به اعدام بوده و تشکیل محکمه جز صورت سازی چیز دیگری نیست. حاجی شیخ فضل الله هم از این قاعده عمومی مستثنی نبود و می توان گفت که پیش از محاکمه محکوم به اعدام شده بود و همین که دستگیر و جلب به محکمه انقلابی شد محکومیت او غیر قابل اجتناب بود.<ref name="malekzadeh 1260"/> وی چنین ادامه می دهد: اعضای محکمه انقلاب بیشترشان سران مجاهدین تندرو و به قول معروف دوآتشه بودند و رؤسای معتدل و سرداران از عضویت محکمه سرباز زدند و خود را به آنچه می گذشت نمی خواستند آشنا کنند و حتی از روبرو شدن با جلب شدگان خودداری کردند.<ref name="malekzadeh 1260"/>

ظاهراً صورت جلسه ای از دادگاه شیخ فضل الله و اینکه دقیقاً وی در برابر اتهاماتش چه پاسخهایی داده است در دست نیست. [[احمد کسروی|کسروی]] می نویسد:

::'''ما از این محکمه و از داوران آن و چگونگی محاکمه هیچگونه آگاهی نداریم و این شگفت که با آن همه روزنامه ها که همین هنگام آغاز شده بود و سپس شماره آنها بسیار فزونتر گردید در این باره ها چیزی نوشته نشده است''' و چند ورقی که گویا جداگانه در این باره چاپ شده نیز ما آنها را ندیده ایم.<ref>کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، ص66.</ref>

ملک زاده نیز می گوید:

::هرچند تلاش بسیار کردم اما صورت جلسه قطعی دادگاه شیخ فضل الله را به دست نیاوردم. ظن قوی این است که صورت جلسه ای تهیه و تنظیم نشده است و یا اگر شده در همان روزها از میان رفته است. بنابراین آنچه در این موضوع می نویسم مطالبی است که از بعضی از اعضای محکمه و یا رؤسای مجاهدین که در آن جلسه حضور داشته اند شنیده ام و از طرف آنها نقل قول می کنم.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1268.</ref>

اتهام نامه در یک محیط بهت و سکوت قرائت شد. شیخ به دقت به مندرجات آن گوش می داد. پس از خاتمه قرائت لایحه مذکور چند دقیقه صحبتی به میان نیامد و همه منتظر بودند که شیخ در مقابل اتهامات مندرجه در لایحه چه عکس العملی از خود نشان خواهد داد و چگونه از خود دفاع خواهد کرد ولی شیخ صحبتی نکرد و زبان به گفتگو نگشود. مستعان (رئیس [[کمیته جهانگیر]]) که از آغاز مشروطیت در جریان امور بوده به شیخ گفت: در مقابل اتهامات وارده که قرائت شده چه جوابی می دهید؟<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1268.</ref>

از ظاهر نقلهای شفاهی از جلسه دادگاه شیخ چنین برمی‌آید که وی پاره ای از اتهامات از جمله دستور قتل برخی افراد را تکذیب کرده است؛ و پاره ای از اتهامات را پذیرفته و گفته است: طبق اجتهاد خویش عمل نموده ام.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1269.</ref>

سرانجام در پایان جلسه، [[شیخ ابراهیم زنجانی]] به پا می ایستد و می گوید: «جناب حاجی شیخ فضل الله بر طبق فتوا و حکم حجج اسلام نجف اشرف که سواد آن در همه ایران منتشر شده [[مفسد فی الارض]] است و باید بر طبق قوانین اسلام با او همان معامله ای را که خداوند راجع به مفسدین فی الارض دستور داده رفتار نمود.» سپس شیخ را به اطاقی که در آن زندانی بود می برند و اعضای دادگاه انقلابی پس از یک ساعت مشاوره به اتفاق رأی می دهند که چون حاجی شیخ فضل الله نوری قیام بر ضد حکومت ملی نموده و سبب قتل هزارها هزار نفوس و خرابی بلاد و غارت و فساد گردیده و حجج اسلام نجف اشرف هم او را مفسد فی الارض تشخیص داده اند محکوم به اعدام است.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1270-1271.</ref>

چنانکه گذشت یکی از دستاویزهای دادگاه برای اعدام شیخ فضل الله، فتوای علمای نجف به مفسد فی الارض بودن اوست و گفته اند که این فتوا در همه ایران منتشر شده است (یعنی چیز محرمانه ای نبوده است). اما چنین فتوایی از علمای نجف صادر نشده است و در حکمی که در روزنامه های سال 1325ق. (یعنی حدود دو سال قبل از جلسه دادگاه) به علمای سه گانه نجف نسبت داده شده صرفاً حکم به افساد اوست و نه مفسد فی الارض. متن حکم منسوب چنین است: «چون نوری مخل آسایش و مفسد است، تصرفش در امور حرام است.»<ref>کدیور، سیاست نامه آخوند خراسانی، ص177؛ به نقل از روزنامه های عصر مشروطه</ref> این فتوا بر فرض صحت به هیچ عنوان دال بر جواز قتل نیست. به علاوه در حکمی دیگر، [[آخوند خراسانی]] تصریح می کند که مخالفینی که مباشر در اتلاف نفوس و اموال نبوده اند، عفو عمومی داده شود و چنانچه باز هم از افساد آنان اطمینانی نباشد به محلی که اثری نداشته باشند تبعید شوند.<ref>کدیور، سیاست نامه آخوند خراسانی، صص238-239؛ به نقل از روزنامه های عصر مشروطه</ref> انتشار این حکم پس از اعدام شیخ فضل الله بوده است ولی تاریخ وصول آن به تهران مشخص نیست؛ هرچند از همان نیز دانسته می شود که مفسدان مذکور قابل عفو هستند و اگر هم بخواهند به کارشان ادامه دهند باید آنها را تبعید نمود. از این رو، این دستاویز دادگاه، باطل بوده است.

مأمورین اجرا، حکم دادگاه انقلاب را به شیخ ابلاغ کردند و بلادرنگ او را در میان گرفته و از پله های طبقه فوقانی عمارت توپخانه سرازیر شده وارد میدان شدند.

محکوم فاصله میان زندان و محل اعدام را با خونسردی و متانت پیمود و با وجود سن بالا، ضعف و ناتوانی از خود نشان نداد و در دقایق آخر عمر ثبات و استقامت خود را به ظهور رسانید. ناظرین نزدیک به محل اعدام گفته اند که جان کندن شیخ بیش از نیم دقیقه طول نکشید و پس از آنکه او را به دار کشیدند تشنجی در اعضایش ظاهر شد و سپس چراغ عمرش خاموش شد.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، ص1271.</ref>

مشهور است که شیخ مهدی پسر شیخ فضل الله که از مشروطه خواهان بود در موقع اعدام پدرش حضور داشته و کف می زده و اظهار بشاشت می کرده. ملک زاده می نویسد: این شهرت به کلی خالی از حقیقت و راستی است. میرزا محمد نجات به من گفته است که همان موقع اعدام شیخ، من به عمارت تخت مرمر رفتم و شیخ مهدی را دیدم زیر درخت چناری نشسته و گریه می کند.<ref>ملک زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران،ج 6-7، صص1271-1272.</ref>

# درر التنظیم، (منظومه ای حدود ۵۰۰ بیت درباره 25 قاعده فقهیه که آغاز سرودن آن ۱۲۷۹ق. و پایان آن ۱۲۸۰ق. در [[تهران]] بوده است.)<ref>مقدمه مصحح بر رسالة فی قاعدة ضمان الید، ص12.</ref>

# رسالة المشتق (تقریر درس استادش سید شیرازی است که در ۱۳۰۵ق. در ضمن رسائل شیخ انصاری چاپ شده است).<ref name="yad 15">مقدمه مصحح بر رسالة فی قاعدة ضمان الید، ص15.</ref>

# الصحیفة المهدویة أو القائمیة، (شامل دعاهای [[امام مهدی]] (عج) که در سال ۱۳۰۲ق در سامراء گردآوری شده است و دایی اش [[محدث نوری]] تقریظی بر آن نوشته و به نویسنده اجازه روایت داده است).<ref name="yad 15"/>

# تذکرة الغافل و ارشاد الجاهل، (در نقد مشروطیت، چاپ شده در 1326ق.)<ref name="yad 15"/>

# در م‍ح‍ض‍ر ش‍ی‍خ‌ ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری‌: اسناد ح‍ق‍وق‍ی‌ ع‍ه‍د ن‍اص‍ری‌<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/801027 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران]</ref>

# م‍ج‍م‍وع‍ه‌ای‌ از رس‍ائ‍ل‌، اع‍لام‍ی‍ه‌ه‍ا، م‍ک‍ت‍وب‍ات‌، ... و روزن‍ام‍ه‌ ش‍ی‍خ‌ ش‍ه‍ی‍د ف‍ض‍ل‌ال‍ل‍ه‌ ن‍وری‌<ref>[http://opac.nlai.ir/opac-prod/bibliographic/870056 سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران]</ref>

::در دوران مشروطه... یک عده‌ای که نمی‌خواستند که در این کشور اسلام قوه داشته باشند... جوسازی کردند به طوری که مثل مرحوم آقا شیخ فضل الله که آن وقت یک آدم شاخصی در [[ایران]] بود و مورد قبول بود همچو جوسازی کردند که در میدان علنی ایشان را به دار زدند و پای آن هم کف زدند. و این نقشه‌ای بود برای اینکه [[اسلام]] را منعزل کنند و کردند. و از آن به بعد دیگر نتوانست مشروطه یک مشروطه‌ای باشد که علمای نجف می‌خواستند، حتی قضیه مرحوم آقا شیخ فضل الله را در نجف هم یک جور بدی منعکس کردند، که آنجا هم صدائی از آن در نیامد. این جوی که ساختند در ایران و در سایر جاها، این جو اسباب این شد که آقا شیخ فضل الله را با دست بعضی از روحانیون خود ایران محکوم کردند و بعد او را آوردند در وسط میدان و به دار کشیدند و پای آن هم ایستادند کف زدند و شکست دادند اسلام را در آن وقت. و مردم غفلت داشتند از این عمل، حتی علما هم غفلت داشتند.<ref>[http://lib.eshia.ir/50080/18/181 صحیفه نور، ج18، ص181.]</ref>

::این که پیشوای روحانی طرفدار «مشروطه» در نهضت مشروطیت بالای دار رفت، خود نشانه ای از ... عقب نشینی بود. و من با دکتر تندرکیا موافقم که نوشت شیخ شهید نوری نه به عنوان مخالف «مشروطه» که خود در اوایل امر مدافعش بود، بلکه به عنوان مدافع «مشروعه» باید بالای دار برود. و من می افزایم، و به عنوان مدافع کلیت تشیع اسلامی. ... به هر صورت از آن روز بود که نقش غرب‌زدگی را همچون داغی بر پیشانی ما زدند. و من نعش آن بزرگوار را بر سردار، همچون پرچمی می‌دانم که به علامت استیلای غرب‌زدگی پس از دویست سال کشمکش بر بام سرای این مملکت افراشته شد.

::من شیخ فضل اللّه را هیچ ندیده و از اخلاق و احوال و درجه دیانت و تقوای او هیچ اطلاعی ندارم.... ولی دار زدن او، علی رؤس الاشهاد، چه لازم بود؟ از او بیم داشتند كه فتنه‏‌ای برپا كند؟ خیر! شیخ فضل اللّه مرتكب قتل عمدی هم نشده بود كه اعدام او در مقابل آن عادلانه باشد.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، ص289.</ref>

{{پانویس|2}}

{{ستون-شروع|2}}

* اعظام الوزاره (حسن اعظام قدسی)، کتاب خاطرات من یا روشن شدن تاریخ صد ساله، بیجا: چاپخانه حیدری، 1342ش.

* ترکمان، محمد (گردآورنده)، مجموعه ای از: رسائل، اعلامیه ها، مکتوبات، ... و روزنامه شیخ شهید فضل الله نوری، ج1، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، 1362ش.

* دولت آبادی، یحیی، حیات یحیی، ج‏2، تهران: عطار، 1371ش.

* راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، ج‏3، تهران: نگاه، 1378ش.

* رئیس زاده، محمد، مدخل «خراسانی، آخوند ملامحمدکاظم» در دانشنامه جهان اسلام، ج1.

* سالور، قهرمان میرزا عین السلطنه، روزنامه خاطرات عین السلطنه، مصحح: مسعود سالور، ایرج افشار، تهران: اساطیر، 1374ش.

* قدیانی‏، عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران‏، تهران: انتشارات آرون‏، 1387ش.

* کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران، 2 جلد، تهران: امیرکبیر، 1363ش.

* کسروی، احمد، تاریخ هیجده ساله آذربایجان: بازمانده تاریخ مشروطه ایران، تهران: امیرکبیر، 1384ش.

* کدیور، محسن، سیاست نامه خراسانی: قطعات سیاسی در آثار آخوند ملامحمدکاظم خراسانی، به کوشش ستاد بزرگداشت یکصدمین سالگرد مشروطیت، تهران: کویر، 1387ش.

* کیانوری، نورالدین، خاطرات نورالدین کیانوری، تهران: اطلاعات، 1371ش.

* مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من‏، تهران: زوار، 1384ش.

* ملک زاده، مهدی، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ج6-7، تهران: علمی، 1373ش.

* ناظم الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران: امیرکبیر، 1384ش.

* نوری، فضل الله، رسالة فی قاعدة ضمان الید، در ضمن کتاب «اشارة السبق الی معرفة الحق»، قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1414ق. (نسخه موجود در لوح فشرده جامع فقه اهل البیت (ع)، نسخه 2).

*یغمایی، اقبال، شهید آزادی سید جمال واعظ اصفهانی‏، تهران: توس، 1357ش.