قیام صاحب زنج: تفاوت میان نسخه‌ها

'''قیام صاحب زنج''' شورش بردگان و تهی‌دستان علیه [[بنی‌عباس|خلیفه عباسی]] از سال [[سال ۲۵۵ هجری قمری|۲۵۵ق]] تا [[سال ۲۷۰ هجری قمری|۲۷۰ق]].  

علت این قیام را اختلاف طبقاتی میان اشراف و [[برده|بردگان]] دانسته‌اند. زنگیان، بردگان سیاه آفریقایی بودند که بیشترین نقش را در این قیام داشتند و رهبر آنان با نام علی بن محمد به «صاحب زنج» معروف گردید. زنگیان بر بخش وسیعى از [[عراق|جنوب عراق]] و [[خوزستان|خوزستان ایران]] حکومت می‌کردند.  

علی بن محمد بن عبدالرحیم<ref name=":1">ابوالفداء، المختصر فی أخبار البشر، مصر، ج۲، ص۴۶.</ref> از قبیله عبدالقیس<ref name=":5">ابن‌خلدون، تاریخ ‏ابن ‏خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۷۷.</ref> که در [[ایران]]، اطراف [[ری|شهر ری]] در روستایی به نام ورزنین به دنیا آمد.<ref>مسعودی، مروج ‏الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۰۸.</ref> او را ورزنینی نیز خوانده‌اند.<ref name=":8">زرکلی،  

الأعلام‏، ۱۹۸۹ق، ج۴، ص۳۲۴.</ref> از آنجا که او رهبر قیام زنگیان (در عربی: زنج<ref name=":9" />) بود، او را «صاحب زنج» نیز خوانده‌اند.<ref name=":9">روحانی،‌ «نهضت صاحب الزنج»، ص۸۳.</ref>  

صاحب زنج خود را علوی و از نسل [[زید بن علی|زید]] فرزند [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] معرفی می‌کرد.<ref>ابن‌اثیر، الكامل، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۰۵.</ref> برخی نسب علوی او را قبول کرده‌‌اند.<ref>ابن‌عنبه حسنی، عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب، ۱۴۱۷ق، ص۲۶۸.</ref> اما بیشتر مورخان و محققان معتقدند او از نسل [[اهل البیت علیهم السلام|اهل‌بیت(ع)]] نبوده است.<ref>علی‌بیگی، «صاحب الزنج؛ چالشى دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسى»، ص۷۸.</ref> و تنها به جهت اینکه در آن زمان بیشتر قیام‌ها توسط [[زیدیه]] انجام می‌شد، او چنین ادعایی را مطرح کرد.<ref>ابن‌خلدون، تاریخ ‏ابن ‏خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۳۷۷.</ref>

زنگیان غلامان سیاهی بودند که بیشتر از مناطق شرقی آفریقا آورده می‌شدند.<ref name=":9" /> شورش زنگیان بیشتر توسط برده‌های سیاهی بود که در زمین‌های کشاورزی کار می‌کردند.<ref>جعفریان، از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، ۱۳۷۹ش، ص۵۸. </ref> غلامان سیاه در مقایسه با غلامان سفید، زندگى سخت و پر مشقتى داشتند. گفته شده همین زندگى سخت، عاملی در جذب آن‌ها توسط صاحب الزنج شد.<ref>علی‌بیگی، «صاحب الزنج؛ چالشى دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسى»، ص۷۶. </ref>

محققان معتقدند؛ منابع، با غرض در مورد قیام صاحب زنج سخن گفته‌اند<ref name=":10">علی‌بیگی، «صاحب الزنج؛ چالشى دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسى»، ص۸۳.</ref> [[جرجی زیدان]] اسلام‌پژوه مسیحی، سیاهان زنگی را مخلوقات درنده وحشتناکی معرفی کرده که گوشت آدم و [[مردار]] را با لذت می‌خوردند و هر قدر آن‌ها را کیفر می‌دادند از این کار زشت دست برنمی‌داشتند.<ref>زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۸۸۷.</ref>

صاحب زنج در [[رمضان المبارک|ماه رمضان]]<ref name=":4">ابن‌جوزی، المنتظم، ۱۴۱۲ق، ج۱۲، ص۲۳۵.</ref> سال ۲۵۵ق قیامش را شروع کرد.<ref name=":1" /> در [[نماز عید فطر]]، بیش از ۱۵ هزار نفر با او [[بیعت]] کردند.<ref name=":0">جعفریان، از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، ۱۳۷۹ش، ص۵۹.</ref> آغاز قیام در زمان خلافت «المهتدی بالله» بوده است.‏<ref name=":3">مسعودی، مروج ‏الذهب، ۱۴۰۹ق، ، ج۴، ص۱۰۸.</ref> فرمانده نیروهای نظامی او را سلیمان بن جامع بر عهده داشت.<ref> ابن‌اثیر، الكامل، ۱۳۸۵ق، ج۷، ص۲۰۶.</ref>

قیام زنگیان در سال ۲۵۵ق آغاز شد، آنان در سال ۲۵۷ق [[بصره|شهر بصره]] را تصرف کردند و آن‌را مرکز قیام خود قرار دادند.<ref>جعفریان، از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، ۱۳۷۹ش، ص۵۹.</ref> صاحب زنج ده شهر در اطراف بصره ساخت.<ref>ابن‌العمرانی، الإنباء فی تاریخ الخلفاء، ۲۰۰۱م، ج۱، ص۱۳۷.</ref> زنگیان در سال ۲۶۱ق [[اهواز]] را تصرف کردند<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۱، ص۳۲.</ref> و اهل [[آبادان]] نیز تسلیم آنان شدند.<ref>طبری، تاریخ ‏الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۹، ص۴۷۲.</ref> در سال‌های ابتدایی قیام صاحب زنج، [[خلیفه عباسی]] با قیام‌ها و شورش‌های مختلف دیگری نیز مواجه شده بود و این موجب شد که حکومت توانایی سرکوب قیام صاحب زنج را نداشته باشد.<ref>علی‌بیگی، «صاحب الزنج؛ چالشى دیگر در برابر دستگاه خلافت عباسى»، ص۸۵.</ref>

در مورد کشته‌شدگان دو طرف در این قیام، آمارهایی ذکر شده<ref name=":2">محمود مقدیش، نزهة الأنظار فی عجائب التواریخ والأخبار، ج۱، ص۲۶۰.</ref> و برخی منابع، کشته‌شدگان را دو میلیون و پانصد هزار نفر دانسته‌اند.<ref>ابن‌الطقطقی، الفخرى، ۱۴۱۸ق، ص۲۴۶.</ref> محققان در درست بودن این آمار تردید کرده‌اند.<ref>زرین کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۴۷۶.</ref>

موفق عباسی برادر خلیفه<ref>زرین کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۴۷۷.</ref> در سال ۲۶۷ق به جنگ زنگیان رفت و در [[ماه صفر]]<ref name=":6">ابن‌خلدون، تاریخ ‏ابن ‏خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۴۱۰.</ref> سال ۲۷۰ق، صاحب زنج شکست خورد و کشته شد.<ref name=":12">جعفریان، از طلوع طاهریان تا غروب خوارزمشاهیان، ۱۳۷۹ش، ص۵۰.</ref>

صاحب زنج ادعای علوی بودن داشت<ref name=":11">مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۳، ص۱۹۷.</ref> با این حال قیام وی را قیام شیعی حساب نکرده‌اند.<ref name=":0" /> بنابر روایتی که ابن‌شهر آشوب از [[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام حسن عسکری(ع)]] نقل کرده، ایشان صاحب زنج را پیرو [[اهل البیت علیهم السلام|اهل بیت]] ندانسته است.‏<ref>ابن‌شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۴۲۹.</ref> [[محمدباقر مجلسی|علامه مجلسی]] نیز صاحب زنج را در نَسَب، اعتقاد و عمل دور از اهل بیت دانسته است.<ref name=":11" /> در حکومت صاحب زنج، زنان شیعه و علوی با قیمتی اندک به عنوان کنیز فروخته می‌شدند.<ref name=":2" />

[[سید رضی]] عالم شیعی [[قرن چهارم]] معتقد است [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] تصرف بصره توسط صاحب الزنج را پیش‌بینی کرده بود: «گویا او را می‌بینم با ارتشى به راه افتاده كه نه غبار دارد و نه هیاهو، و نه صداى لجام مركب‌ها، و نه شیهه اسبان! ... پس واى بر كوچه‌‏هاى آباد و خانه‌‏هاى زینت شده بصره ... ‏».<ref>سید رضی، نهج البلاغة، ۱۴۱۴ق، ص۱۸۵.</ref>  

صاحب زنج در اعتقاد و عمل شبیه [[خوارج]] دانسته‌اند.<ref>مسعودی، مروج ‏الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۱۰۸.</ref> عملکرد او در قتل زنان، کودکان و دیگرانی که شایسته قتل نبوده‌اند شبیه عملکرد خوارج بوده است.<ref name=":3" /> او همچنین مرتکب [[گناهان کبیره|گناه کبیره]] را [[شرک|مشرک]] می‌دانست که از اعتقادات اصلی خوارج بوده است.<ref name=":3" /> پیروی صاحب زنج از خوارج سبب شد که [[قرمطیان|قرامطه]] با آنان ارتباطی برقرار نکردند در حالی که اتحاد آنان می‌توانست خطر بزرگی برای خلافت باشد.<ref>زرین کوب، تاریخ ایران بعد از اسلام، ۱۳۶۸ش، ص۴۷۸.</ref>

* ابن‌تغری بردی،‌ جمال الدین، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، مصر، دارالكتب، بی‌تا.

* ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی‏، المنتظم،‏ محقق، محمد عبدالقادر عطا، مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

*ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ ابن‌خلدون، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، دارالفکر، چاپ دوم، 1408ق.

* ابن‌عنبه حسنی، سیداحمد بن علی، عمدة الطالب فی أنساب آل أبی‌طالب‏، قم، انتشارات انصاریان، ۱۴۱۷ق.

* ابن‌کثیر دمشقی‏، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۷ق.