اباضیه: تفاوت میان نسخه‌ها

==زمینهٔ تاریخی==

*'''انشعاب ابوبلال مرداس از خوارج'''{{سخ}}

*'''عقاید ابوبلال مرداس'''{{سخ}}

عقاید ابوبلال معرف نخستین مراحل شکل‌گیری آراء خوارج است <ref>معروف، ۱۹۷</ref>. وی [[تقیه]] را جایز می‌دانست<ref>مبرد، الکامل، ۲/۱۸۲</ref>. کسی را که نماز بگزارد مسلمان، و تجاوز به حقوق او را ممنوع می‌دانست، شمشیر کشدن بر مسلمانان را نهی می‌کرد، از ستم می‌گریخت و فقط به قصد دفاع به جنگ می‌کرد و از کردار خوارج تبرّی می‌جست و خروج زنان را هم حرام می‌دانست <ref>مبرد، الکامل، ۲/۱۸۲-۱۸۵؛ ابن عبدربه، العقد الفرید،۱/۱۸۴؛ ابن اثیر، الکامل، ۳/۵۱۸</ref>. وی همچنانکه تقیه را مجاز می‌دانست، قعود را هم برخلاف خوارج تندرو به کلی نفی نمی‌کرد.<ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۲/۲۱۵</ref>

==پیدایش مذهب اباضی==

*'''همراهی خوارج با ابن زبیر'''

*'''رویگردانی از ابن زبیر و انشعاب'''

::او در دفاع خوارج از مکه به همراه ابن زبیر شرکت داشته <ref>۶۴ق</ref> و بنابه روایت درگذشت او در جبل نفوسهٔ مغرب، می‌بایست بعد از این تاریخ، از بصره به آنجا رفته باشد <ref>نک: لویکی، «اباضیان... »، ۴</ref>. منابع اباضی می‌گویند که ابن اباض در کلیهٔ امور به فتاوی جابربن زید اتکا داشت و در کارها با او مشورت و از آراء او متابعت می‌کرد <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۲۹؛ معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۱/۱۵۱</ref>.

::اباضیه جابربن زید را نخستین امام خود دانسته‌اند <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۲۸-۲۹؛ معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۱/۵۹، ۶۰؛ نیز نک: اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱/۱۷۵</ref>. درجینی در حالی که جابر، ابوبلال مرداس، عبداللـه بن اباض و بعضی دیگر از خوارج را با عنوان مشایخ اباضی نیمه دوم قرن اول هجری ذکر می‌کند <ref> درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۷</ref>، او را نخستین شیخ از طیقهٔ دوم مشایخ اباضی می‌شمارد <ref> درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۲/۲۰۵-۲۱۴</ref>. شاهد دیگرِ مقبولیتِ وی نزد اباضیان این است که نّفاث بن نصر از میان تمامی کتب کتابخانهٔ خلیفهٔ عباسی (شاید [[مأمون]]) فقط طالب دیوانِ (مجموعهٔ احادیثِ) جابربن زید شد و از آن کتاب که در اختیار اباضیان نبود، نسخه‌ای برداشت <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۸۰-۸۲؛ بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۴۳</ref>. به‌علاوه نقل احادیث از جابربن زید در میان علمای اباضی امری معمول بوده است <ref>مثلاً نک: جیطالی</ref>.

وی خطبه‌ای برای اهل مدینه ایراد کرد که در تاریخ اباضیه اهمیت خاص دارد. در این خطبه از اعمال اباضیان دفاع کرد، حقانیت آنان را متذکر شد و از مردم خواست که دست از حمایت آل مروان بردارند و اعلام کرد که قیامش برای اقامهٔ حق و عدل بوده و از سه شخص یا گروه برائت جست: حاکمی که خلاف فرمان خدا عمل کند. کسانی که از چنین حاکمی پیروی کنند و کسانی که راضی به عمل او باشند. آنگاه از خلافت عثمان و حضرت علی (ع) انتقاد کرد، [[معاویه]] را ملعون خواند و از [[یزید بن معاویه|یزید]] با زشت‌ترین صفات یاده کرد. به قولی فقط [[عمر بن عبدالعزیز|عمربن عبدالعزیز]] را مستثنی کرد و به قولی حتی بر او هم لعنت فرستاد. <ref>جاحظ،البیان و التبیین،  ۲/۹۹-۱۰۳؛ طبری، تاریخ، ۷/۳۹۵-۳۹۷؛ ابن عبدربه، العقد الفرید،۴/۲۲۸-۲۳۱؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، ۲۳/۲۳۷-۲۴۴؛ درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۲/۲۶۴</ref>

*'''شکست در مکه و مدینه و صنعا'''{{سخ}}

از تمامی قلمرو عبداللـه بن یحیی تنها حضرموت به عقاید اباضی وفادار ماند. مسعودی گوید که در زمان او (سال ۳۳۲ق/۹۴۴م) بیش‌تر مردم آنجا اباضی مذهب بودند و از لحاظ عقاید میان آنان و اباضیان عمان اختلافی نبود <ref>مسعودی، مروج الذهب، ۳/۲۴۲</ref>. ظاهراً اغلب اباضیان جنوب عربستان پیرو شاخهٔ وَهْبیه بوده‌اند که مهم‌ترین فرقهٔ اباضی شمرده می‌شد. از پیروان شاخهٔ طَریفیه و احتمالاً گروهی از فرقه نُکّاری نیز در میان آنان بوده‌اند <ref>لویکی، «اباضیان... »، ۱۵</ref>.اباضیان حضرموت پس از چندی گرفتار اختلافات داخلی شدند و به تدریج به امامت اباضی عمان پیوستند <ref>لویکی، «اباضیان... »،، ۹-۱۲</ref>.

*'''دوره نخستین امامت اباضیان در عمان''' (۱۳۰ق-۲۸۰ق)

# '''جلندی بن مسعود''': پس از شکست وادی القری و اضمحلال امامت در حضرموت در ۱۳۰ق، اباضیان پراکنده به عمان پناه بردند و هستهٔ قدرتمندی تشکیل دادند <ref>نک: لویکی، «اباضیان... »، ص ۱۰</ref>. در هنگامه انتقال حکومت از [[امویان]] به عباسیان در ۱۳۲ق، اباضیان با استفاده از این فرصت، جُلَنْدی (یا جُلُنْدی) بن مسعودبن جَیْفربن جلندی ازدی را از میان خود به امامت برگزیدند <ref>ابن اثیر،الکامل، ۵/۳۵۵</ref>. بیعت با او به عنوان امام، محققاً در ثلث اول قرن ۲ق صورت گرفت. <ref>نک: دروزه، ۹/۱۶۲</ref>{{سخ}}جلندی،  رهبری پرهیزگار و محبوب مردم بود و می‌گفت که قدرت باید در دست جامعه باشد <ref>دروزه، ۹/۱۶۲؛ والیری، ۲۵۷</ref>. وی بر تمامی عمان <ref>دروزه، ۹/۱۶۱</ref> و بر بخشی از حضرموت حکومت می‌کرد <ref>لویکی، «اباضیان... »، ص ۱۰</ref>. به همین سبب پس از آن نیز همواره حضرموت روابط دوستانه خود را با عمان حفظ کرد <ref>لویکی، «اباضیان... »، ۱۱</ref>.{{سخ}}یاران شیبیان حروری که صفری مذهب بود، پس از شکست از [[سفاح عباسی]] به عمان گریختند. جلندی با آن جنگید و شیبان و یارانش کشته شدند. در ۱۳۴ق سفاح لشکری برای سرکوب اباضیان عمان فرستاد. نخست سپاه عباسی موفقیتی نداشت، اما با آتش زدن خانه‏‎های اباضیان و حمله بسیاری از آنان را کشتند. شمار کشتگان را ده هزار تن گفته اند. سر جلندی را نزد سفاح فرستادند. <ref>طبری، تاریخ، ۷/۴۶۲-۴۶۳؛ ابن اثیر،الکامل، ۵/۴۵۲</ref> و حاکمی غیراباضی بر حکومت عمان گماشته شد.<ref>دروزه، ۹/۱۶۲؛ والیری، ۲۵۸</ref>

# '''صلت بن مالک خروصی''': تا ۲۷۲ق بر مسند امامت بود. به دلیل ناتوانی و رفتار ناشایست، به پیشنهاد علما استعفا کرد. <ref>دروزه، ۹/۱۶۴-۱۶۵</ref>

# '''راشد بن نظر''': بر سر امامت او اختلاف بود. در ۲۷۷ق خلع شد.

در این دوره اباضیان در کوه‌ها پناه گرفته بودند و از خود در دفاع می‌کردند و مترصد فرصتی برای کسب استقلال خود بودند و هرگاه که می‌توانستند شورشی برپا می‌کردند <ref>والیری، ۲۶۳, ۲۶۵</ref>. از جمله قیام‎های ایشان قیام حفض راشد بن ولید بود. که در سالهای ۳۲۸-۴۰۰ق بر اباضیان حکومت کرد. <ref>والیری، ۲۶۶</ref> قیام او شکست خورد.<ref>والیری، ۲۶۷-۲۶۸؛ نک: بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۶۰</ref>.

قیام دیگر، قیام ابن راشد در در ۴۴۲ق است. در حمله نخست به پایتخت شکست خوردند. اما در هجوم دوم پیروز شدند. آنگاه ابن راشد خود را الراشد باللـه لقب داد، خطبه را به نام خویش کرد، لباس پشمین پوشید، دارالاماره را ویران ساخت و جای چون مسجد بنیاد نهاد، عدل و داد پیشه کرد، عوارض و مالیات را لغو نمود و تنها برای کالاهای وارداتی عشریه مقرر کرد، ولی این حرکت دیری نپایید و به زودی با شکست روبه‌رو شد <ref>ابن اثیر، الکامل،۹/۵۶۵-۵۶۶؛ والیری، ۲۶۶</ref>.

جنب و جوش مجدد اباضیان از اواخر سدهٔ ۹ق/۱۵م شدت گرفت <ref>والیری، ۲۷۱</ref>. آنان در ۸۸۵ق/۱۴۸۰م با عمربن خطاب خروصی به امامت بیعت کردند <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۶۰؛ نک: والیری، ۲۷۱</ref>، اما بار دیگر بنی نبهان بر عمان مسلط شدند.

*'''ورود پرتغال به خلیج فارس و بازگشت اباضیان به قدرت'''

*'''امامت یعربیان''' (۱۰۳۴-۱۱۵۴ق)

#'''ناصر بن مرشد بن مالک یعربی''':اباضیان از آشوب و خلأ قدرت این دوره استفاده کرده مجتمع شدند و در ۱۰۳۴ق با ناصربن مرشداز [[خاندان یعربی|یعربیان]] ازدی بیعت کردند  که اولین امام یعربی عمان بود؛ ناصر ملوک الطوایفی را برانداخت و بر همه نواحی داخلی و شرقی حکومت کرد.<ref>در آن زمان نواحی ساحلی در اختیار پرتغال و نواحی داخلی بین پنج حاکم تقسیم شده بود</ref> او نخست شهر مقری را به پایتختی برگزید، اما پس از فتح نزوی بدانجا منتقل شد. بر پرتغالیان پیروز شد و از عمان ـنه [[مسقط]] ـ بیرونشان راند. پرتغالیان ناچار به مصالحه شدند و سالانه مبالغی به اومی‎پرداختند. بخشی از عمان که در دست ایرانیان بود، پس گرفت. لقب «المعتصم باللـه، المتوکل علی اللـه، امام المسلمین» گرفت و با قدرت تمام حکومت کرد.<ref>دروزه، ۹/۱۶۹؛ والیری، ۲۷۳, ۲۷۵؛ بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۶۱؛ لوند، ۵-۶</ref>.دورهٔ ناصر همراه با پیشرفت فرهنگی و اقتصادی چشمگیری در عمان بود. در زمان جانشینان ناصر عمان روی به رشد و ترقی نهاد و شبکهٔ اداری و تمرکز قدرت به بسط نفوذ و اقتدار دولت کمک کرد <ref>والیری، ۲۷۴, ۲۷۵</ref>. اما اصل انتخاب امام که در مذهب اباضی اهمیت بسیار داشت، دیگر بی‌رنگ شده و به جای آن روش حکومت موروثی در کشور برقرار گشته بود.<ref>والیری، ۲۷۴</ref>.ناصر در ۱۰۵۰ق/۱۶۴۰م درگذشت.

#'''بلعرب بن سلطان بن سیف''': تا زمان مرگش در ۱۱۰۴ق با اقتدار حکومت کرد.

#'''سیف بن سلطان بن سیف''': او مومباسا و جزیره‌الخضراء در ساحل افریقا را تصرف کرد و به سواحل [[ایران]] و [[هند]] نیز دست‌اندازی نمود، ظاهراً [[ریاض]] پایتخت کنونی [[آل سعود]] را هم تصرف کرد <ref>دروزه، ۹/۱۷۰؛ بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۶۱</ref>. در همین دوران بود که جزیرهٔ زنگبار نیز ضمیمهٔ عمان شد <ref>بریتانیکا، X/۸۶۳</ref>. در ۱۱۲۳ق درگذشت.

===شمال آفریقا===

هرگاه بنده‌ای این چهار شهادت را به زبان آورد، ایمان او از نظر مردم کامل است، ولی در اینکه ایمان او پیش خدا نیز کامل است یا نه اختلاف نظر وجود دارد <ref>جیطالی، قناطر الخیرات،، ۱/۲۴۲-۲۴۳؛ قس: ۳/۵۵۲</ref>.{{سخ}}

در میان اباضیه از کاهش و افزایش ایمان نیز سخن می‌رود. بعضی از آنان می‌گویند که ایمان با طاعت زیاد  و با غفلت و معصیت کم می‌شود<ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۱۱۴-۱۱۵؛ جیطالی، قناطر الخیرات، ۱/۲۶۸</ref> و گروهی فقط به افزایش ایمان قائل‌اند و معتقدند که اگر بخشی از ایمان زایل شود، همهٔ آن از میان خواهد رفت. از دیدگاه گروه دوم نقصان در ایمان به شک بدل می‌گردد و شک منافی ایمان است و به کفر شرک یا کفر نعمت، منجر می‌شود.<ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۱۱۶-۱۱۷</ref>{{سخ}}

اباضیه برخلاف بیش‌تر فرق اسلامی باب [[اجتهاد]] را بسته نمی‌دانند <ref>نک: معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۱/۷۱-۷۲</ref>

'''بعضی احکام فقهی''':

در بسیاری از احکام فقهی با مذاهب چهارگانهٔ [[اهل سنت]] چندان تفاوتی ندارد. <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۷۸</ref>

*[[قنوت]]، بالا بردن دست‌ها و حرکت سبابه را در نماز منع می‌کنند.

*«[[بسم الله الرحمن الرحیم|بِسْمِ اللـهِ الَّرحْمنِ الرَّحیم]]» را آیه‌ای از آیات هر سوره و ذکر آن را در نماز واجب می‌دانند <ref>بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۷۷</ref>

*'''حارثیه''': اصحاب حارث بن یزید <ref>بغدادی، الفرق، ۶۲؛ یا حارث بن مزید: اسفراینی، التبصیر فی‌الدین، ۵۹</ref>. رأی اصحاب طاعة لایراد بها الله را پذیرفتند. <ref>شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۸</ref> برخلاف دیگر اباضیان، قائل به اختیار و قَدَر شدند. بدین سبب تکفیر شدند.<ref>اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱/۱۷۱؛ بغدادی، الفرق، ص ۶۲؛ بغدادی، الملل، ۷۸؛ اسفراینی، التبصیر فی‌الدین، ص ۵۹؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۷</ref>. نیز به وجود استطاعت قبل از فعل معتقد بودند.<ref>اشعری ۱/۱۷۱؛ بغدادی، الفرق، ص ۶۲؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱/۲۴۸</ref>

*'''خَلَفیّه''': خلفیه تنها وجهه سیاسی داشت. و منسوب به خَلَف بن سَمْح بن ابی‌الخطاب عبدالاعلی هستند که در زمان امامت عبدالوهاب قیام کرد.<ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۶۷-۸۷؛ معمر، الاباضیه فی موکب التاریخ، ۲(۱)/۹۷- ۹۸؛ بارونی، مختصر تاریخ الاباضیه، ۴۰، ۵۴؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۹</ref><ref>لویکی، «صحرای شرقی...»، ۵۸, ۶۱-۶۲</ref>.

*'''فَرْثیه''': اینان پیروان ابوسلیمان بن یعقوب بن افلح، پسر یعقوب بن افلح امام بودند. ابوسلیمان به تتبع در آراء و مذاهب گوناگون اباضی پرداخت و سرانجام خود نظراتی جدید آورد.<ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۱۰۵-۱۰۸، ۱۱۹؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۶۶</ref>.

*'''نُکّار''': پیروان یزید بن فندین بودند و باور داشتند در میانشان افرادی عالم‎تر از عبدلوهاب است. عبدالوهاب پس از پدرش عبدالرحمن رستمی، امام اباضیه شده بود. ابن فندین با پیروان بسیار خروج کرد. عالمان اباضی از او حمایت نکردند. تنها فقیهی مصری <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲: لیبیایی</ref> به نام شعیب به نفع ابن فندین فتوا داد و خود به تاهرت رفت. ابن فندین به یاری او علم طغیان برافراشت. در جنگی که روی داد، امام عبدالوهاب پیروز و ابن فندین کشته شد. شعیب هم به مصر یا طرابلس گریخت. <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۴۹-۵۱، ۵۴؛ بارونی. ۳۸-۳۹؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۰-۵۲</ref>{{سخ}}پایه و اساس عقیدهٔ نکار دو رأی بود: یکی آنکه با وجود افضل امامت مفضول صحیح نیست و مفضول باید خلع گردد؛ دیگر اینکه امامت با حفظ شروطی که در موقع بیعت با امام قرار داده شده، صحیح است <ref>شرط امامت عبدالوهاب مشاورت و تأیید جماعتی از مشاوران بوده است</ref><ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۴۸؛ طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲؛ اشتروتمان، ۲۶۵</ref>. {{سخ}}از جمله عقاید نکّار که آن‌ها را از سایر اباضیه جدا می‌کرد <ref>بجز دو اصل بنیادی مذکور</ref>، می‌توان این‌ها را برشمرد: امامت امری واجب و حتمی نیست؛ پشت سر امام جائر نمی‌توان نماز جمعه گزارد؛ گرفتن عطایای شاهان مجاز نیست؛ اسماء خداوند به نوافل امر نکرده است؛ حرام مجهول حرام است؛ نوشیدن شراب به تقیه مجاز است <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲-۵۴</ref> و عذاب قبر صحیح نیست <ref>جیطالی، قناطر الخیرات،  ۳/۵۲۶</ref>.{{سخ}}فرقه نکار با سرکوب شدن به دست امام عبدالوهاب ریشه‌کن نشد و پیروان آن دست کم تا یک قرن بعد باقی بودند. کسانی همچون عبداللـه ابن یزید فزاری <ref>از علمای قرن ۳ق/۹م</ref> و ابویزید مخلدبن کیداد یفرنی (معاصر [[دولت فاطمیان]]) از مشاهیر و برجستگان فرقه نکّارند <ref>طعیمه، الاباضیه عقیده و مذهباً، ۵۲</ref>.  شغبیه، مستاوه، نجویه و نکات از دیگر نام‎های نکار است. <ref>درجینی، کتاب طبقات المشایخ بالمغرب، ۱/۵۱</ref>

==پانویس==