محکم و متشابه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مُحْكَم و مُتَشابه''' از اصطلاحات علوم قرآنی است. بر اساس آیۀ ۷ [[سوره آل عمران]]، آیات قرآن به دو دستۀ محکم و متشابه تقسیم می‌شوند. «محكم» به آیاتی از قرآن گفته می‌شود که معنای آنها به قدری روشن است كه نمی‌توان معنای دیگری برای آن در نظر گرفت و «متشابه» آیه‌ای است که احتمالات مختلفی برای معنای ظاهری آن وجود دارد. گروهی از [[اهل سنت]] علم به متشابهات را مختص خداوند می‌دانند ولی بیشتر [[شیعه|شیعیان]] معتقدند آیات مُتشابه را می‌توان با ارجاع به آیات محکم فهمید.  

برای چرایی وجود آیات متشابه در قرآن دلایل مختلفی ذکر شده است.

بیشتر دانشمندان علوم قرآن معتقدند «محكم» به آیاتی از قرآن گفته می‌شود که معنای آنها به قدری روشن است كه نمی‌توان معنای دیگری برای آن در نظر گرفت و «متشابه» آیه‌ای است که احتمالات مختلفی برای معنای ظاهری آن وجود دارد. این وضوح یا ابهام می‌تواند در یک کلمه یا جمله باشد.<ref>[http://www.maarefquran.org/index.php/page,viewArticle/LinkID,5261/Pattern,%D9%85%D8%AD%D9%83%D9%85 قرآن در آینه پژوهش، مقاله محکم و متشابه]</ref>

در مورد معنای اصطلاحی محكم نظریه‌های دیگری هم وجود دارد:<ref>زركشی: البرهان فی علوم القران، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه، ج۲ ص۷۹</ref>

* آیات محكم آیاتی است كه مورد [[نسخ]] قرار نگرفته است و متشابه همان آیات منسوخ هستند.

* محكم امری است كه بر آن وعده [[ثواب]] یا [[عقاب]] داده شده است.

* محكمات آیاتی است كه الفاظ آن تكرار نشده است.

در معنای اصطلاحی «متشابه» نیز اقوال دیگری وجود دارد:<ref>زركشی: البرهان فی علوم القران، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه، ج۲ ص۸۰</ref>

* متشابه آن است معنای واقعی آن را به [[خدا]] می‌گذاریم و به معنای ظاهری آن [[ایمان]] داریم.

* متشابه همان فواتح سور و حروف مقطعه است.

* متشابه آن است كه جز با [[تأویل]] و انصراف از معنای ظاهری فهمیده نمی‌شود.

* متشابه آن است كه متضمن امور غیبی است و علم آن منحصراً نزد خدا است نظیر وقت [[قیامت]]، زمان نزول باران، زمان [[مرگ]] و مانند آن.

* متشابه آن است كه جز با عرضۀ آن به غیر فهمیده نمی‌شود یعنی وابسته به غیر است.

* دستۀ از متكلمان بر این عقیده‌اند كه وجود متشابهات، زمینه‌ساز معرفت عمیق‌تر و دقت بیش‌تر در قرآن می‌باشد، چه این‌كه، زمانی ضرورت به كارگیری عقل و مراجعه به عالمان احساس می‌شود كه تشابهی در مطلب وجود داشته باشد.<ref>قاضی عبدالجبار: المغنی فی ابواب التوحید و العدل، الجمهوریه العربیه المتحده، وزاره الثقافه،ج۱۶ ص۳۷۱ و ۳۷۲</ref>

* برخی عارفان نیز معتقدند چون مراتب، درجات و احوال سالكان الی الله متفاوت است، برخی از مقام طبع گذشته به مقام نفس رسیده‌اند و عده‌ای از مقام نفس به مرتبۀ عقل و امثال آن نایل آمده‌اند. آیات قرآن نیز متناسب با درجات معرفت و مراحل نفس بندگان نازل گردیده است.<ref>به نقل از سید جلال الدین آشتیانی: متشابهات القرآن، دانشگاه فردوسی، بی‌تا، ص۱۶۰ ـ ۱۶۱</ref>

* گروهی از فلاسفه گفته‌اند چون در بین مخاطبین قرآن مردمی هم هستند که از درک حقیقیت عوالم غیر مادی عاجزند در ابتدا آیاتی اوصاف و اعراض جسمانی را به خداوند نسبت می‌دهد و از الفاظی كه متناسب با عالم وهم و خیال است استفاده می‌کند، اما در كنار این آیات، آیاتی نیز به عنوان محكمات، واقعیت امر را بیان كند. در این صورت عامۀ مردم،‌به تدریج از موجودی با مختصات اولی به موجود مجرد تامی كه مبرا از صفات امكانی است منتقل می‌شوند.<ref>به نقل از سید جلال الدین آشتیانی: متشابهات القرآن، دانشگاه فردوسی، بی‌تا، ص۱۴۵</ref>

شیوۀ برخورد [[:رده:مفسران|مفسران]] با آیات متشابه متفاوت است. [[ملاصدرا]] در رساله متشابهات القرآن چهار شیوه رایج تفسیری را برشمرده است:<ref>ملاصدرا: متشابهات القرآن،تصحیح آشتیانی،‌مشهد، دانشگاه فردوسی، ص۷۶، ۷۷، ۷۹، ۹۰ و ۹۱</ref>

# مسلك اهل لغت، [[اصحاب حدیث]] و [[حنابله]]: این گروه معتقدند الفاظ متشابه را باید بر معنا و مفهوم ظاهری آنها حمل كرد. تخلف از معنای ظاهری آیه حتی اگر مخالف قواعد عقلی باشد جایز نیست. در این بینش، هر نوع تأویلی نامقبول و ناپسند است.

# مسلك محققان و بیش‌تر متكلمان [[معتزله]]: این گروه، الفاظ متشابهات را تأویل نموده، بر معانی موافق قواعد عقل حمل می‌كنند. مبنای ایشان [[تنزیه صفات|تنزیه]] حق تعالی از صفات امكانی و نقص است.

# مسلك اكثر [[اشاعره]] و برخی از معتزله: این گروه قایل به تفصیل شده، نسبت به برخی آیات و اخبار، روش تنزیه و نسبت به برخی دیگر، روش تشبیه و تنزیل را در پیش گرفته‌اند. آنچه مربوط به [[معاد]] است، بر ظواهر خود باقی گذارده، قایل به تشبیه شده‌اند.

# مسلك راسخان در علم. ملاصدرا این مسلك را چنین توضیح می‌دهد: راسخان، از راه كشف و شهود و اشراق باطن، مراد واقعی متشابهات را درك می‌كنند و از تنزیه صرف و تشبیه محض و خلط میان آن دو در امان‌اند. كشف معانی متشابهات از طریق نورانیت باطن و چراغ [[نبوت]] امکان‌پذیر است و انسان را نه به سوی ظاهرگرایی و [[تشبیه صفات|تشبیه]] و [[تعطیل صفات|تعطیل]] می‌كشاند و نه به دام [[تأویل]] می‌اندازد.

==راسخون فی العلم==

یکی از مباحثی که قرآن پژوهان در مسأله محکم و متشابه مطرح نموده‌اند آیه ۷ سوره آل عمران است: {{عربی|وَمَا یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّـهُ وَ الرَّ‌اسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَ‌بِّنَا|ترجمه= با آنكه تأویلش را جز خدا و ریشه‌داران در دانش كسی نمی‌داند. [آنان كه‌] می‌گویند: «ما بدان ایمان آوردیم، همه [چه محكم و چه متشابه‌] از جانب پروردگار ماست.}} اگر در این آیه «وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ» عطف به «وَ ما یعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلاَّ اللَّهُ» باشد، راسخان در علم از تأویل متشابهات قرآن آگاه هستند، و اگر استیناف بوده و عطف به قبل از خود نشده باشد راسخان در علم تأویل متشابهات را ندانسته و صرفا به آن ایمان می‌آورند و می‌گویند: آمَنّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِندِ رَبِّنا.

بیشتر علمای [[اهل سنت]] قایلند که متشابه را تنها خدا می‌داند و باید در [[آیه|آیات]] متشابه توقف کرد و راسخان در علم، تنها علمشان به تأویل قرآن به این جا منتهی می‌شود که بگویند ما [[ایمان]] آوردیم.<ref>صبحی صالح، مباحث فی علوم القران، ص۲۸۲</ref>

اکثر عالمان شیعه و برخی عالمان اهل سنت<ref group="یادداشت"> مانند مجاهد (م ۱۰۳) (قطان، مناع، مباحث فی علوم القرآن، ص۲۱۷) ابوالحسن اشعری (م ۳۶۰)، ابواسحاق شیرازی (م ۴۷۶) و امام الحرمین جوینی (م ۴۷۸). در قرون اخیر بسیاری از معاصران اهل سنت این نظریه را پذیرفته‌اند، (صبحی صالح، مباحث فی علوم القرآن، ص۲۸۲)</ref> «الراسخون فی العلم» را عطف به «الله» دانسته و آنها را عالم به تأویل متشابهات می‌دانند و استدلال کرده‌اند که اگر راسخان در علم مانند سایر مردم علم به تأویل نداشتند چرا قرآن آنها را تمجید کرده است. شیعیان بر اساس برخی روایات منظور از راسخان در علم را اهل بیت می‌دانند.<ref>نک: بحرانی، البرهان، ج۱، ص۵۹۷-۵۹۹</ref>

* زركشی: البرهان فی علوم القران، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دارالمعرفه

* سید محمدعلی ایازی، قرآن اثری جاودان، مؤسسه پژوهشهای قرآنی، ۱۳۸۱ش