چشم‌زخم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''چشم‌زخم''' آسیبی که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد چشم‌شور به انسان یا دیگر جانوارن و اشیاء وارد می‌شود. این واژه در قرآن نیامده اما بیشتر مفسران بر این باروند که [[آیه و ان یکاد]] در این باره نازل شده است. در روایات به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌هایی برای در امان ماندن از آن توصیه شده که خواندن [[معوذتین]]، [[سوره حمد]]، [[آیه الکرسی]] و آیه و ان یکاد از آن جمله است.

بارو به چشم‌زخم در فرهنگ عامیانه نیز رایج است. ایرانیان شکستن تخم‌مرغ، دود کردن اسپند، آویز کردن زیور و آلاتی که مشتمل بر [[حرز]]، [[تعویذ]] و [[چهارقل]] و یا مهره‌های خاصی را برای دفع آن مؤثر می‌دانند.

چشم‌زخم آسیبی است که گمان می‌رود از اثر نگریستن برخی افراد یا حیوانات شورچشم به انسان یا دیگر جانوران و اشیا وارد می‌شود.<ref>دانشنامه جهان اسلام، مدخل چشم‌زخم.</ref> شورچشمی حالتی غیر اختیاری است که از حس [[حسادت]] در مواقع بروز خوشحالی، موفقیت، زیبایی، تحسین و...دیگری نشأت می‌گیرد.  

چشم‌زخم با [[حسادت]] پیوند نزدیکی دارد<ref> بوی، ص۲۳۸</ref> در برخی روایات منشأ آن حسد معرفی شده است<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸.</ref> [[علامه مجلسی]] گفته است برخی از [[مفسران]]، آیه ۵ [[سوره فلق]] را، که در آن از حسادتِ حسودان یاد شده، در این‌باره می‌دانند.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۲۴۸.</ref>

=== قرآن===

واژه چشم‌زخم در [[قرآن]] نیامده اما برخی از مفسران آیاتی از قرآن را ناظر به آن دانسته‌اند. آنان در [[تفسیر]] آیه «وَقَالَ يَا بَنِيَّ لَا تَدْخُلُوا مِن بَابٍ وَاحِدٍ وَادْخُلُوا مِنْ أَبْوَابٍ مُّتَفَرِّ‌قَةٍ»<ref>سوره یوسف، آیه۶۷.</ref> بر این باورند پسران [[یعقوب]] زیباروی، پرشمار و برومند بودند یعقوب از ترس چشم‌خوردن آنان، به پسرانش توصیه كرد كه از دروازه‌هاى مختلف وارد [[مصر]] شوند.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۳۸۰؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۱۸، ص۴۸۱.</ref> البته [[شیخ طوسی]] به قول دیگری نیز اشاره کرده که برخی چشم‌زخم را در قرآن انکار و برای توصیه یعقوب به فرزندانش، احتمالات دیگری مطرح کرده‌اند از جمله ترس از [[حسادت]] و اینکه حکومت با مشاهده اتحاد آنان به ایشان آسیب وارد کند.<ref>طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۶، ص۱۶۷.</ref> همچنین برخی از آیه بعد که می‌گوید تدبیر یعقوب کارساز نشد، برای نفی چشم‌زخم استفاده کرده‌اند.<ref>معرفت، شبهات و ردود، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref> [[آیت الله معرفت]] با استناد به آیه «إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِّمَا عَلَّمْنَاهُ» گفته که یعقوب برای این چنین توصیه‌ای به فرزندانش کرد تا [[بنیامین]] در عدم حضور آنها نزد [[یوسف]] برود.<ref>معرفت، شبهات و ردود، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۰-۲۳۱.</ref>

همچنین بیشتر مفسران در تفسیر آیه «وَإِن یکادُ الَّذِینَ کفَرُوا لَیزْلِقُونَک بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکرَ وَیقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ»<ref>سوره قلم، آیه ۵۱.</ref> تعبیر ازلاق به ابصار را دال بر چشم‌زدن گرفته<ref>طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۶۱۹؛ نک: مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۱۲.</ref> و در [[شأن نزول]] این آیه آورده‌اند که مشرکان از مردی بسیار شورچشم خواستند تا [[پیامبر(ص)]] را چشم بزند. هنگامی که دست به کار شد [[جبرئیل]] [[آیه و ان یکاد]] را فرود آورد و به وسیله آن پیامبر را از آسیب چشم‌زخم نگاه داشت.{{مدرک}} اما گفته شده برخی از مفسران ازلاق را به معنای چشم‌زخم ندانسته و معتقدند ازلاق در لغت به معنای نگریستن با دشمنی و تندی به کسی است و در مورد پیامبر نیز به همین معنا به کار رفته است.<ref>طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲؛ رازی، مفاتیح الغیب، ۱۴۲۰ق، ج۳۰، ص۶۱۹.</ref> همچنین گفته شده برخی از عالمان [[معتزلی]] مانند ابوعلی جبائی دلالت این آیه بر چشم‌زخم را نفی کرده‌اند.<ref>طوسی، التبیان، داراحیاء التراث العربی، ج۱۰، ص۹۱؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۲.</ref> از نظر برخی تکمیل آیه با «ویقولون انه لمجنون» نیز مناسبتی با چشم‌زخم ندارد زیرا چشم‌زخم معمولا در پی شگفتی و تعجب صورت می‌گیرد نه به دنبال تنفر و انزجار.<ref>معرفت، شبهات و ردود، ۱۳۸۸ش، ص۲۳۱-۲۳۲.</ref>

بر پایه روایاتی که در منابع حدیثی فریقین نقل شده، چشم‌زخم واقعیت دارد در یکی از این احادیث گفته شده اگر چیزی می‌توانست بر [[قضا و قدر]] سبقت گیرد، چشم‌زخم بود.<ref>ابن حنبل، ج۲، ص۳۱۹: بنقل از دانشنامه جهان اسلام مدخل چشم‌زخم، مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۹، ۲۵-۲۶.</ref> در روایاتی که از [[امامان شیعه]] رسیده نیز به واقعیت داشتن آن تصریح و راه‌های برای در امان ماندن از آن توصیه شده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.</ref>

[[خواجه نصیرالدین طوسی]] در شرح اشارات گفته که [[ابن سینا]] چشم‌زخم را از امور ظنی می‌دانسته<ref>طوسی، شرح اشارات، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۴۱۷: بنقل از دانشنامه جهان اسلام مدخل چشم‌زخم.</ref> اما [[ملاصدرا]] معتقد است که برخی نفوس در قوه وهمیه به‌ حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد خارجی تأثیر بگذارند و چشم‌زخم نیز به همین مقوله تعلق دارد.<ref>ملاصدرا، شرح اصول کافی، ج۲، ص۴۴۲.</ref> همچنین برخی از دانشمندان معتقدند در چشم نیروی مغناطیسی‌ای نهفته است که می‌توان با تمرین و ممارست آن را پرورش داد.

وجود احادیثی در تأیید چشم‌زخم به ویژه حدیثی که آن را همپایه [[قضا و قدر]] تلقی کرده، یا احادیثی همچون «العين تدخل الرجل القبر و الجمل القدر؛ چشم‌زخم مرد را به گور و شتر را به دیگ می‌اندازد.»<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵-۲۶.</ref> و «لَوْ نُبِشَ لَكُمْ عَنِ الْقُبُورِ لَرَأَيْتُمْ أَنَّ أَكْثَرَ مَوْتَاهُمْ بِالْعَيْنِ؛ اگر قبرها را بشکافند خواهید دید که بیشتر مردگان به سبب چشم‌زخم مرده‌اند<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۵.</ref> پرسش‌هایی را برانگیخته و برخی از عالمان مسلمان را به پاسخ‌گویی واداشته است.<ref>برای نمونه: نک: شریف رضی، المجازات النبویه، ۱۳۸۰ش، ص۳۳۶-۳۳۴.</ref> از دیدگاه عالمان شیعه این گونه عوامل با قدرت خدا منافات ندارد زیرا آنچه که تأثیر می‌کند، قدرت اوست. همچنین گفته شده حدیثی که تأثیر چشم‌زخم را همپایه قضا و قدر معرفی کرده، از باب مبالغه بوده است.<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۹، ص۳۴-۳۵.</ref> در توصیه‌های اخلاقی نیز اعتقاد به چشم‌زخم منافی [[توکل]] دانسته شده است.<ref> سعدی، ص۱۳۹؛ نراقی، ج۳، ص۲۲۷.</ref>

درباره چشم‌زخم در کتب فقهی شیعه بحث نشده و احادیثی که در کتب روایی آمده مبنای [[استنباط]] حکم فقهی قرار نگرفته‌اند. البته گفته شده در برخی از مناطق شمال آفریقا در صورت اثبات اینکه فردی مشهور به چشم‌شوری باشد و از این راه به کسی خسارت وارد کند ضامن است. همچنین گفته شده برخی از فقهای [[اهل‌سنت]] برای کسانی که به شورچشمی مشهور می‌شدند احکامی صادر می‌کردند مثلا باید او را از اختلاط با مردم بازداشت و در خانه‌اش نگهداری کرد و برایش از [[بیت المال]] مقرری تعین نمود.<ref>شوکانی، نیل الاوطار، ۱۹۷۳م، ج۹، ص۱۱۰.</ref>  

در روایات رسیده از [[امامان شیعه]] برای محفوظ ماندن از اثر چشم‌زخم، خواندن [[معوذتین]]، [[آیه الکرسی]] و [[آیه و ان یکاد]] سفارش شده است. بر پایه روایتی که [[کلینی]] از [[امام هشتم شیعیان]] نقل کرده، آن حضرت قرائت [[سوره حمد]] و [[معوذتین]] را برای دفع چشم‌زخم توصیه کرده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۰۳. </ref> از امام رضا(ع) نقل شده برای دفع چشم‌زخم نوشته‌ای از سوره حمد، معوذتین و آیه الکرسی را در شیشه‌ای قرار دهد.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۳۸۶؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۲۶.</ref>  همچنین ائمه شیعه در دعاهایی که در کتب دعا از آنان نقل شده، از خدا خواسته‌اند تا آنان را از چشم‌زخم محفوظ بدارد. یکی از خواسته‌های [[امام سجاد]] در [[دعای بیست و سوم صحیفه سجادیه]] همین است.<ref>صحیفه سجادیه، ۱۳۷۶ق، ص۱۱۴.</ref> از [[حسن بصری]] نقل شده که [[آیه و ان یکاد]] دوای چشم‌زخم است.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۵۱۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۰، ص۱۲.</ref>

در برخی کتب دعاهایی برای دفع چشم‌زخم ذکر شده است<ref> طبرسی، مکارم اخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۴۱۴-۴۱۵.</ref> از جمله:  

در فرهنگ‌های مختلف شیوه‌های متفاوتی برای دفع چشم‌زخم مطرح است در فرهنگ عامه ایرن پندار بر این است که دودکردن اسپند و شکستن تخم‌مرغ برای دفع چشم‌زخم مؤثر است ایرانیان معمولا در مجالس شادی برای دفع چشم‌زخم دانه‌های اسپند را بو داده و دود آن در محل رفت و آمد حاضران پخش می‌کنند.<ref>مشیری تفرشی، راه‌های مختلف فع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، ۱۳۹۲ش.</ref> اما در منابع دینی چیزی بر تأیید این اعمال یافت نمی‌شود از این رو برخی آن را نوعی خرافه می‌دانند.

برخی از مردم نیز اشیاء قیمتی و نفیس خود را از کسانی که گمان می‌کنند چشمان شور دارند، پنهان می‌دارند همچنین در ادبیات عامیانه عبارت‌هایی مانند «بر چشم بد لعنت» و «الهی چشم حسود کور بشه» رایج است.<ref>مشیری تفرشی، راه‌های مختلف فع چشم‌زخم از نظر عامه مردم، ۱۳۹۲ش.</ref>

چشم‌زخم از باورهای پیروان ادیان پیش از [[اسلام]] نیز بوده است؛ گفته‌اند یهودیان ۹۹ درصد از مرگ‌ها را ناشی از چشم‌زخم می‌دانستند.<ref> واژه‌های فرهنگ یهود، ۱۹۷۷م، ص۱۹۱-۱۹۲.</ref> اعراب در [[دوران جاهلیت]] چشم‌زخم را منحصر در اثر چشم آدمی نمی‌دانستند آن را نتیجه نگاه برخی حیوانات نیز می‌پنداشتند<ref> نک: جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۲، ص۱۳۱-۱۳۲.</ref> آنان برای در امان ماندن از چشم‌زخم از تدابیر مختلفی استفاده می‌کردند. به عنوان نمونه هنگامی که تعداد شتران کسی به ۱۰۰۰ می‌رسید یک چشم بهترین شتر خود را کور می‌کرد.<ref>جاحظ، کتاب الحیوان، ۱۳۸۵-۱۳۸۹ق، ج۱، ص۱۷.</ref> البته پیش از اعراب دو سنت سامی‌ و هندو آریایی‌ این باورها را داشتند.<ref>نک: وسترمارک، ص۵۵-۵۸.</ref>