المستدرک علی الصحیحین (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

محمد بن عبدالله مشهور به حاکم نیشابوری یا ابن البَیِّع (۳۲۱-۴۰۵ق) از محدثان اهل سنت. برخی تعداد نوشته‌های او را بیش از ۱۰۰۰ تألیف دانسته‌اند. تاریخ نیشابور، فضایل فاطمه الزهراء، مقتل الحسین، معرفة الحدیث و المستدرک علی الصحیحین از آثار حاکم است. برخی کتاب معرفة الحدیث او را نخستین متن مدون و سامان یافته در علوم حدیث می‌دانند.<ref>پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۹۱.</ref> حاکم در آثار خود بخشی از فضایل اهل بیت را نقل کرده است. برخی از عالمان اهل سنت او را رافضی خطاب و به شیعه منسوب کرده‌اند.<ref>سمعانی، الانساب، ج۲، ص۴۰۲؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، ج۲۸، ص۱۳۱-۱۳۲، بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۸۹.</ref> او نگارش المستدرک را در سال ۳۷۳ق آغاز کرده است.

مستدرک به معنای تکلمه‌زدن و کامل کردن نوشته یا کتاب است. منظور از آن در اصطلاح حدیث کتابی است که به عنوان متمم و کامل‌کننده کتاب حدیثی نوشته می‌شود و احادیثی را که بر اساس شیوه نویسنده کتاب، می‌بایست در آن آورده شود، اما در آن نیامده را، گردآوری می‌کند.<ref> نجف‌زاده، دانش حدیث، ص۲۷۳؛ پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۸۴.</ref> المستدرک علی الصحیحین به ادعای نویسنده آن، احادیثی را که بر اساس شیوه بخاری و مسلم، صحیح بوده‌ و شرط‌های آن دو را داشته، اما در این دو کتاب نیامده‌اند، را گردآورده است. البته حاکم احادیثی را که خود صحیح می‌دانست به آن افزوده است.<ref>حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۷۲.</ref>حاکم نیشابوری در متن مستدرک از کتاب خود با نام ''المستدرک علی الشیخین'' نام برده است.<ref>المستدرک ج۴ ص۴۸۸</ref> و برخی دیگر نیز از کتاب او با این نام یاد کرده‌اند.<ref> ذهبی سیر اعلام ج۱۷ ص۱۷۵؛ ابن جوزی الموضوعات ج۱ ص ۳۵، بنقل از پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۸۳.</ref>  

حاکم نیشابوری در مقدمه المستدرک، انگیزه خود را از نگارش آن، درخواست گروهی از اهل سنت مبنی جمع‌آوری احادیثی که بر اساس شیوه بخاری و مسلم، صحیح بوده اما در [[صحیحین]] نیامده‌‌اند. معرفی کرده است. او همچنین گفته است گروهی بر ما خرده می‌گیرند که تمام روایات صحیح نزد شما کمتر از ۱۰۰۰۰ حدیث است اما بخاری و مسلم در نگارش کتاب‌های صحیح خود، ادعایی مبنی بر آوردن تمام احادیث صحیح نکرده‌اند.<ref> نیشابوری، المستدرک، ج۱، ص۲-۳.</ref>

حاکم در مواردی برای یک حدیث بیش از یک سند آورده است او گاهی حدیثی را به عنوان شاهد برای حدیث اصلی ذکر کرده و در مواردی حدیثی را که با حدیث اصلی معارض است نیز آورده و به جمع بین آنها می‌پردازد. او همچنین در مواردی توضیحاتی درباره سند و متن حدیث می‌دهد و در مواردی به ویژه احادیثی را که خود صحیح الاسناد می‌داند به توثیق راویان آنها می‌پردازد. او همچنین از رمزهای سندی مثلا از ثنا برای حدثنا و از انبأ برای انبأنا استفاده کرده است.<ref>پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۹۲.</ref>

کتاب المستدرک ۸۸۰۳ حدیث، ۵۱ کتاب و ۳۶۴۷ عنوان دارد بیشتر احادیث‌ آن در موضوعات فقهی است. المستدرک با کتاب الایمان شروع<ref>المستدرک، ج۱، ص۳.</ref> و با کتاب الاهوال به پایان می‌رسد.

حاکم در المستدرک مجموعه‌ای از روایات درباره فضایل اهل بیت را گرد آورده است. او حدود ۲۶۰ روایت در فضیلت  [[امام علی (ع)]] نقل کرده است. به دلیل نقل روایاتی همچون [[حدیث طیر]] و [[حدیث غدیر]] برخی از اصحاب حدیث از حاکم و کتاب او انتقاد کرده‌اند.<ref> حاجی خلیفه، کشف الظنون، ج۲، ص۱۶۷۲؛ سمعانی، انساب، ج۲، ص۴۰۲.</ref> برخی از نویسندگان، نسبت [[رافضی]] و شیعی را به حاکم، به دلیل وجود این احادیث در المستدرک دانسته‌اند.<ref>پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۸۹. </ref>

گفته شده است برخی از صاحب نظران مانند ارموی، سیوطی، کنانی المستدرک حاکم نیشابوری را در زمره [[صحاح سته]] می‌دانند.<ref>سیوطی، جمع الجوامع، ج۱ ص۴۴؛ کتانی، الرسالة المستطرفة، ص۲۱، بنقل از پاکتچی، ج۲، ص۸۹.</ref> اما برخی از عالمان اهل سنت به وجود احادیث ضعیف در المستدرک اشاره کرده‌اند. ابن جوزی حدود ۶۰ حدیث از احادیث المستدرک را در کتاب الموضوعات خود آورده است ذهبی نیز کتابی با عنوان تلخیص المستدرک نوشته و برخی از احادیث آن را کنار گذاشته است برخی تلخیص ذهبی را ردیه‌ای بر المستدرک می‌دانند.<ref>پاکتچی، پژوهشی پیرامون جوامع حدیثی اهل سنت، ج۲، ص۹۰. </ref>   

به گفته فؤاد سزگین نخستین چاپ المستدرک در هند انجام شده است و نسخه‌های از آن در عاطف، قاهره، مدینه، بنگال، بانکی‌پور و تونس نیز منتشر شده است.