صیحه آسمانی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''صیحه''' یا '''ندای آسمانی''' از جمله نشانه‌های ظهور [[امام مهدی(عج)]] است. این ندا که جبرئیل آن را ایجاد می‌کند از آسمان شنیده می‌شود. محتوای این ندا در احادیث به چند صورت بیان شده است: بشارت به ظهور امام زمان، ویژگی‌های ایشان و حقانیت [[شیعه]]. در پایان همان روز نیز [[ابلیس|شیطان]] تلاش می‌کند با ندایی مشابه، مردم را به تردید افکند. احادیث مربوط به ندای آسمانی در حد [[متواتر|تواتر]] بوده و موقعیت‌های متفاوتی را برای این رخداد مشخص می‌کنند.

|الغیبة للنعمانی، ص۱۸۱

این ندا را جبرئیل صادر می‌کند،<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۱۹، ح ۴۸، ص۲۹۰، ح ۳۲، ص۲۰۶، ح ۳۹</ref> و در منابع [[شیعه]] و [[اهل سنت]] با واژه‌های مختلفی مانند «نداء»، «صیحه» و «صوت» از آن یاد شده است که در این میان بیشتر احادیث از واژه «نداء» بهره برده‌اند. اگر چه در روایات فراوانی صیحه در معنای «ندا» به کار رفته اما در بعضی، صیحه و ندا دو پدیده دانسته شده‌اند.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۲۷، ح۷</ref>

مطابق نقل [[شیخ صدوق]] از [[امام صادق(ع)]]، این نشانه، در کنار چهار علامت دیگر([[خروج سفیانی]]، [[خروج یمانی]]، [[خسف بیداء|خَسفِ بَیداء]] و [[قتل نفس زکیه]]) از نشانه‌های حتمی پیش از قیام امام زمان است،<ref> شیخ صدوق، کمال الدین، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۵۰ </ref> در روایت دیگری، اولین این نشانه‌ها، ندای آسمانی در [[ماه رمضان]] معرفی شده است.<ref group="یادداشت">ابو بصیر می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: فدایت شوم! خروج قائم چه زمانی است؟ آن حضرت فرمود: إِنَّا أَهْلَ الْبَیتِ لَا نُوَقِّتُ وَ قَدْ قَالَ مُحَمَّدٌ صلی الله علیه وآله کذَبَ الْوَقَّاتُونَ یا بَا مُحَمَّدٍ إِنَّ قُدَّامَ هَذَا الْأَمْرِ خَمْسَ عَلَامَاتٍ أَوَّلُهُنَّ النِّدَاءُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ وَ… ؛ ما خاندان هرگز وقتی را معین نمی‌کنیم؛ زیرا حضرت محمّد صلی الله علیه وآله فرموده است: وقت گذاران دروغ می‌گویند.‌ای ابا محمّد! همانا پیشاپیشِ این امر پنج نشانه است: نخستین آنها آوازی است در ماه رمضان،…. غیبت نعمانی، ص۲۸۹، ح۶</ref> [[امام علی]] علیه‌السلام فرمود: «در سه مورد منتظر فرج باشید»، سؤال شد: «آن سه مورد کدامند؟»، امام فرمود: «اختلاف اهل [[شام]] در میان خود، پرچم‌های سیاه از [[خراسان]] و ندا در ماه رمضان.»<ref> بحار الانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.، ج ۵۲، ص ۲۸۵، ح ۱۴.</ref>

این ندا را که توسط [[جبرئیل]] ایجاد می‌‌شود، همه انسان‌ها می‌شنوند،<ref group="یادداشت">در باره گستره آن در روایتی از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است: … ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ علیه‌السلام فَیسْمَعُ مَنْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَنْ بِالْمَغْرِبِ…؛ندا دهنده‌ای از آسمان به نام قائم ندا می‌دهد که هر کس در شرق و غرب است، آن را می‌شنوند. الغیبة للنعمانی، ص۱۸۱ </ref> به گونه‌ای که هر کس به زبان و گویش خود آن را خواهد شنید.<ref group="یادداشت">زراره از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کند که: ینَادِی مُنَادٍ بِاسْمِ الْقَائِمِ علیه‌السلام قُلْتُ خَاصٌّ أَوْ عَامٌّ قَالَ عَامٌّ یسْمَعُ کلُّ قَوْمٍ بِلِسَانِهِمْ قُلْتُ فَمَنْ یخَالِفُ الْقَائِمَ علیه‌السلام وَ قَدْ نُودِی بِاسْمِهِ قَالَ لَا یدَعُهُمْ إِبْلِیسُ حَتَّی ینَادِی فِی آخِرِ اللَّیلِ فَیشَکک النَّاسَ؛ نداکننده‌ای قائم علیه‌السلام را به نام می‌خواند. گفتم: ندای خاصّ است یا ندای عامّ؟ فرمود: ندای عامّ است و هر ملّتی به زبان خود آن را می‌شنود. گفتم: پس چه کسی با او مخالفت می‌کند، در حالی که او را به نام می‌خوانند؟ فرمود: ابلیس آنان را رها نمی‌کند و در آخر شب ندا می‌کند و مردم را به شک می‌اندازد! شیخ صدوق، کمال الدین و اتمام النعمه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۶۵۰</ref> بیشتر روایات، بیان می‌کنند که این ندا از آسمان شنیده می‌شود.<ref group="یادداشت"> محمد بن علی حلبی از امام صادق علیه‌السلام نقل می‌کند:«… وَ النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ خُرُوجُ الْقَائِمِ مِنَ الْمَحْتُومِ قُلْتُ وَ کیفَ النِّدَاءُ قَالَ ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ…»؛… ندای آسمانی نیز از علامات حتمی است و خروج حضرت قائم نیز حتمی است، عرض کردم: ندای آسمانی چگونه است؟ فرمود: یک منادی در اول روز از آسمان ندا کند…. کافی، ج۸، ص۳۱۰</ref> از ویژگی‌های ندا یا صیحه آسمانی این است که از نزدیک و دور یکسان شنیده می‌شود،<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ج ۵۱، ص ۱۵۲، ح ۲</ref> انسان‌های خواب را بیدار کرده و همگان را به وحشت می‌اندازد،<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ج ۵۲، ص ۲۳۳، ح ۹۸، ص ۲۸۵، ح ۱۴، و ۱۵، ص ۱۱۹، ح ۴۸، ص ۲۹۰، ح ۳۲، ص ۲۳۰، ح ۹۶، ص ۴۶۴</ref> برای [[مؤمن|مؤمنان]] رحمت و برای [[کافر|کافران]] عذاب است<ref> بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۵۲، ح ۲</ref> و از آن پس نام [[امام مهدی|حضرت مهدی(عج)]] بر سر زبان‌ها می‌افتد.<ref> معجم احادیث الامام المهدی علیه‌السلام، ج۳، ص ۳۵، ح ۵۸۹</ref>

مطابق دیدگاه بیشتر عالمان، صیحه آسمانی در [[ماه رمضان]] سال قبل از ظهور اتفاق خواهد افتاد. دلیل این گروه روایتی از [[امام باقر(ع)]] است که فرمود: آن صیحه جز در ماه رمضان بر نخواهد خاست؛... نداکننده‌ای از آسمان به نام [[حضرت قائم]] علیه‌السلام ندا سر می‌دهد و هر که در مشرق و مغرب است، آن را می‌شنود.<ref group="یادداشت">الصَّیحَةُ لَا تَکونُ إِلَّا فِی شَهْرِ رَمَضَانَ، شَهْرِ اللَّهِ وَ هِی صَیحَةُ جَبْرَئِیلَ إِلَی هَذَا الْخَلْقِ ثُمَّ قَالَ ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِ الْقَائِمِ علیه‌السلام فَیسْمَعُ مَنْ بِالْمَشْرِقِ وَ مَنْ بِالْمَغْرِبِ. الغیبة نعمانی، ص۲۵۴</ref>

«… فَلَا یزَالُونَ بِتِلْک الْحَالِ حَتَّی ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ فَإِذَا نَادَی فَالنَّفیرَ النَّفیرَ فَوَ اللَّهِ لَکأَنِّی أَنْظُرُ إِلَیهِ بَینَ الرُّکنِ وَ الْمَقَامِ یبَایعُ النَّاسَ بِأَمْرٍ جَدِیدٍ وَ کتَابٍ جَدِیدٍ وَ سُلْطَانٍ جَدِیدٍ مِنَ السَّمَاءِ…»؛… پس پیوسته بدان حال خواهند بود تا اینکه نداکننده‌ای از آسمان، آواز برآورد و چون ندا برآمد: «پس کوچ کنید! کوچ کنید»؛ به خدا سوگند! گویی به او می‌نگرم که در میان رکن و مقام از مردم، به امری نوین و فرمانی جدید و نظامی تازه از آسمان ]نظامی الهی[ بیعت گیرد. الغیبة نعمانی، ص۲۶۳، ح۲۲</ref><ref group="یادداشت">صدوق از محمد بن مسلم از امام باقر علیه‌السلام نقل کرده است: «… وَ جَاءَتْ صَیحَةٌ مِنَ السَّمَاءِ بِأَنَّ الْحَقَّ فِیهِ وَ فِی شِیعَتِهِ فَعِنْدَ ذَلِک خُرُوجُ قَائِمِنَا…»؛صیحه‌ای از آسمان بیاید و بگوید: حقّ با او و شیعیان اوست؛ در این هنگام است که قائم ما خروج می‌کند. شیخ صدوق، کمال الدین و اتمام النعمه، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۳۰، ح۱۶</ref> در این روایات نوعی همزمانی بین ندای آسمانی و خروج حضرت دیده می‌شود. [[شیخ مفید]] این همزمانی را در روایتی از [[پیامبر اکرم(ص)]] این گونه نقل کرده است: هنگامی که نزدیک خروج قائم شد، ندا دهنده‌ای از آسمان آواز می‌دهد:‌ای مردم! زمان ستمگران به سر رسیده و مسؤول این امر بهترینِ امت محمد است؛ پس خود را به [[مکه]] برسانید.<ref group="یادداشت"> إِذَا کانَ عِنْدَ خُرُوجِ الْقَائِمِ ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَیهَا النَّاسُ قُطِعَ عَنْکمْ مُدَّةُ الْجَبَّارِینَ وَ وَلِی الْأَمْرَ خَیرُ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ فَالْحَقُوا بِمَکةَ…؛الاختصاص شیخ مفید، ص۲۰۸</ref>

بر اساس حدیثی دیگر، به هنگام ظهور در [[شب جمعه]]، بیست و سوم ماه رمضان،<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ص ۲۰۴، ح ۳۳</ref> [[جبرئیل]] (فرشته وحی) از آسمان نام و نام پدر [[حضرت مهدی(ع)]] را بانگ می‌زند: آگاه باشید که حجت خدا در کنار [[خانه خدا]] ظهور کرد. از او پیروی کنید که حق با او و در اوست.<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ص ۳۲۲، ح ۲۹</ref> او [[قائم آل محمد]]، بهترینِ امت و امیر و حاکم شماست. این مهدی است که به شیوه [[حضرت داوود|داود]] و [[حضرت سلیمان|سلیمان]] قضاوت می‌کند و درخواست شاهد و [[بینه|بَیّنه]] نمی‌کند. پس جنگ و خونریزی برای چیست؟ به او گوش سپارید و از دستوراتش پیروی کنید. بدانید که حق با [[امام علی|علی]] و [[آل محمد]] و پیروان آنهاست، علی و [[شیعه|شیعیانش]] رستگارند.‌ای مردم جهان! عمر جباران و ستمگران به پایان رسیده است.<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ص ۳۶۹، ح ۱۵۵، ص ۳۰۵، ح ۷۳ و ۷۵، ص ۲۹۴، ح ۴۶، ص ۲۰۶، ح ۴۰، ص ۲۸۹، ح ۲۷، ص ۲۹۶، ح ۵۱ و ۵۲، ص ۲۹۲، ح ۴۰</ref>

بر اساس روایات دیگری، امام زمان(عج) در بیست و سوم [[ماه رمضان]] ظهور می‌کند و آن‌گاه پس از آن که یارانش به ده هزار نفر رسید، در [[روز عاشورا]] قیام کرده و از [[مکه]] به سوی [[مدینه]] حرکت می‌نماید. مقارن قیام آن حضرت، [[جبرئیل]] مردم جهان را به بیعت و پیروی از وی فرامی‌خواند.<ref group="یادداشت">از امام صادق علیه‌السلام روایت شده است که: در شب بیست و سوم ماه رمضان، نام مبارک حضرت مهدی ندا داده می‌شود و در روز عاشورا (روز شهادت امام حسین علیه‌السلام) قیام می‌کند. گویا آن حضرت را در روز دوشنبه دهم محرم می‌بینم که میان رکن و مقام ایستاده است و جبرئیل در سمت راست او ندا می‌دهد: برای خدا بیعت کنید! در آن روز زمین برای شیعیان در هم پیچیده می‌شود و از سراسر زمین به سوی آن حضرت می‌آیند تا با امام خود بیعت کنند. پس خداوند زمین را به وسیله او از عدالت پر می‌کند، همانگونه که از ظلم و ستم پر شده است. علامه مجلسی، ج۵۲، ص ۲۹۷، ح ۵۶; معجم احادیث الامام المهدی علیه‌السلام، ج۳، ج ۳، ص ۴۸۹، ح ۱۰۶۰</ref>

امام مهدی(عج) مدتی پیش از قیام، به طور آشکار و شناخته شده در [[مدینه]] اقدام به تبلیغ می‌نماید. در این میان در [[ماه رجب]]، مقارن [[خروج سفیانی]]، که فتنه و آشوب و جنگ و خونریزی سراسر جهان را فرا گرفته و مردم جهان در اضطراب و ترس و وحشت به سر می‌برند، ندایی از آسمان ظهور حضرت مهدی(عج) و فرا رسیدن پایان عمر ستمگران را نوید می‌دهد.<ref group="یادداشت"> در حدیثی نبی اکرم اسلام صلی الله علیه وآله به علی علیه‌السلام فرمود: «یا علی! تو از من و من از تو هستم. تو برادر و وزیر من هستی. ولی وقتی من از این جهان چشم فرو بندم، کینه‌ها و دشمنی‌ها علیه تو در سینه‌های گروهی شعله ور می‌گردد. پس از من فتنه بسیار شدیدی واقع می‌شود که مردم در آن فتنه سرگردان و حیران می‌شوند و هیچ راه نجاتی نمی‌یابند. در آن فتنه دوست صمیمی و مورد اعتماد پیدا نمی‌شود و آن در هنگامی است که پنجمین فرزند از هفتمین فرزند تو از چشم شیعیان ناپدید شود. در غیبت او اهل زمین و آسمان غمگین و محزون هستند. چه بسیار مرد و زن مؤمنی که در غیبت او سرگردان، ناراحت و اندوهگین هستند. در اینجا پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله لختی سکوت کرد، آن گاه سر برداشت و فرمود: «پدر و مادرم فدای هم نامم و شبیهم و شبیه موسی بن عمران، بر قامت او لباس‌هایی از نور است که از شعاع قدسی بر افروخته می‌شود. گویا شیعیان را می‌نگرم که از هر زمان ناامیدترند که (ناگهان) ندایی داده می‌شود. آن ندا از دور شنیده می‌شود، همانگونه که از نزدیک شنیده می‌شود. آن ندا برای مؤمنان رحمت و بر منافقان عذاب است.» علی علیه‌السلام پرسید: آن ندا چیست؟» پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «سه ندا در ماه رجب، نخست: «همانا لعنت خدا بر ستمگران»، دوم: «نزدیک شد نزدیک شونده»، سوم، بدن آشکاری در شاخ خورشید دیده می‌شود که ندا می‌دهد: «بدانید خداوند فلان بن فلان (نام حضرت مهدی علیه‌السلام و پدرانش را تا علی علیه‌السلام به ترتیب ذکر می‌کند) را بر انگیخت، که نابودی ستمگران به دست اوست.» در این هنگام فرج فرا می‌رسد و خداوند سینه‌های مؤمنان را شفا می‌دهد و ناراحتی را از دل هایشان می‌زداید.» علی علیه‌السلام پرسید: «ای رسول خدا! پس از من پیشوایان چه تعداد هستند؟» پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «پس از حسین علیه‌السلام نه تا و نهمین آنها قائم علیه‌السلام است.» بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۱۰۸، ح ۴۲; معجم احادیث الامام المهدی علیه‌السلام، ج ۱، ص ۴۴۱، ح ۳۰۲</ref>

برخی با متفاوت دانستن زمان ظهور با قیام، زمان نداهای آسمانی را پس از ظهور و پیش از قیام دانسته و معتقدند نداهای آسمانی از بدو ظهور تا هنگام قیام متعدد هستند و در مراحل مختلف ظهور و قیام امام زمان تا استقرار کامل حکومت ایشان بر جهان، نداهای گوناگونی شنیده خواهد شد.<ref> مهدی منتظر، ص۲۹۷</ref> وجود زمان‌های متفاوت در روایات برای ندای آسمانی به نوعی مؤید این احتمال است.<ref group="یادداشت"> نعمانی در روایتی از حسن بن محبوب نقل کرده که: امام رضا علیه‌السلام به من فرمود: … ینَادِی أَلَا إِنَّ اللَّهَ قَدْ بَعَثَ فُلَاناً علی هلاک الظالمین فعند ذلک یأتی المؤمنین الفرج…؛ صدایی شنیده می‌شود که می‌گوید: خداوند به منظور برانداختن ستمگران، فلانی را برانگیخت. در این هنگام گشایشی برای مؤمنان دست می‌دهد و خداوند سینه‌های آنان را شفا می‌بخشد. الغیبة نعمانی، ص۱۸۰، ح۲۸</ref><ref group="یادداشت"> صدوق از امام رضا علیه‌السلام آورده است: الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِی ابْنُ سَیدَةِ الْإِمَاءِ… وَ هُوَ الَّذِی ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ یسْمَعُهُ جَمِیعُ أَهْلِ الْأَرْضِ بِالدُّعَاءِ إِلَیهِ یقُولُ أَلَا إِنَّ حُجَّةَ اللَّهِ قَدْ ظَهَرَ عِنْدَ بَیتِ اللَّهِ فَاتَّبِعُوهُ…؛ چهارمین از فرزندان من، فرزند سرور کنیزان… و او کسی است که از آسمان نداکننده‌ای او را به نام ندا می‌کند و به وی دعوت می‌نماید؛ به گونه‌ای که همه اهل زمین آن ندا را می‌شنوند. می‌گوید: آگاه باشید! همانا حجت الهی در خانه خداوند آشکار شده است، پس از او پیروی کنید. شیخ صدوق، کمال الدین و اتمام النعمه، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۷۱، ح۵</ref>

در بیشتر روایات، محتوای این ندا معرفی [[امام زمان(عج)]] با نام و ویژگی‌های اوست.<ref group="یادداشت">صدوق از امام رضا علیه‌السلام نقل کرده است: «… وَ هُوَ الَّذِی ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ بِاسْمِهِ…»؛ و او کسی است که ندا دهنده به نام او ندا می‌دهد. شیخ صدوق، کمال الدین و اتمام النعمه، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۳۷۱، ح۵</ref> در برخی روایات نیز محتوای ندای آسمانی حقانیت [[امام علی|علی علیه‌السلام]] و رستگاری شیعیان او دانسته شده است.<ref group="یادداشت"> محمد بن علی حلبی می‌گوید: شنیدم از امام صادق علیه‌السلام که فرمود: ینَادِی مُنَادٍ مِنَ السَّمَاءِ أَوَّلَ النَّهَارِ أَلَا إِنَّ عَلِیاً وَ شِیعَتَهُ هُمُ الْفَائِزُونَ؛ منادی در اول روز از آسمان ندا می‌کند: بدانید علی و شیعیانش رستگارانند. الکافی، کلینی، ج۸، ص۳۱۰</ref>

در کنار روایات مربوط به ندای آسمانی، برخی روایات از ندایی که [[ابلیس|شیطان]] در پایان همان روز سر می‌دهد حکایت می‌کند و مهم‌ترین هدف او را از ایجاد این صدا، ایجاد تردید در انسان‌ها در پیروی از امام زمان می‌داند:<ref group="یادداشت">زرارة بن أعین می‌گوید: به امام صادق علیه‌السلام عرض کردم: «در شگفتم، خداوند حال شما را به سلامت دارد و من در عجبم از قائم که چگونه با او جنگ می‌کنند با وجود آنچه از شگفتی‌ها که می‌بینند: از فرو بردن زمین صحرا سپاهیان را، و آن صدا که از آسمان است؟» امام فرمود: إِنَّ الشَّیطَانَ لَا یدَعُهُمْ حَتَّی ینَادِی کمَا نَادَی بِرَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه وآله یوْمَ الْعَقَبَةِ؛ همانا شیطان آنان را رها نمی‌کند تا جایی که ندا می‌کند؛ همچنان که برای رسول خدا در روز عقبه ندا کرد. الغیبة نعمانی، ص۲۶۵، ح۲۹</ref> «بدانید حق با [[عثمان بن عفان]] و پیروان اوست. او مظلوم کشته شد، پس به خونخواهی‌اش قیام کنید و بدانید حق با [[سفیانی]] و پیروان اوست و عثمان و پیروانش رستگارند.»<ref> بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۲۹۲، ح ۴۰</ref> با این ندا گروهی به شک می‌افتند.<ref> بحارالانوار، ج۵۲، ص ۳۰۵، ح ۷۵، ص ۲۹۲، ح ۴۰، ص ۲۹۵، ح ۴۶، ص ۲۳۰، ح ۹۶، ص ۲۹۴، ح ۴۵، ص ۲۰۶، ۳۹ و۴۰، ص ۲۸۹، ح ۲۷، ص ۲۹۰، ح ۳۱، ص ۲۰۵، ح ۳۵</ref>

در روایات دیگری، محتوای ندای شیطان، دعوت مردم به [[مسیحیت]] دانسته شده است.<ref group="یادداشت">از حضرت علی علیه‌السلام روایت شده که فرمود: پس از فرو رفتن سپاه سفیانی در زمین در آغاز روز، منادی از آسمان ندا می‌دهد: به راستی حق با آل محمدصلی الله علیه وآله است. سپس در پایان همان روز منادی ندا می‌دهد: به راستی حق با آل عیسی (مسیحیان) است و این از روی نخوت و تکبر از جانب شیطان است. بحارالانوار، ج۵۲، ص ۳۷، ح ۵۹۱</ref> برخی معتقدند شیطان نیز چندین بار ندا کرده و هربار به گونه‌ای در پی انحراف مردمان است و احتمال داده‌اند ایجادکنندگان این نداها انسانهایی باشند که به تحریک شیطان این کار را می‌کنند.<ref> [http://www.hawzah.net/fa/Article/View/82137/?SearchText=%u0646%u062f%u0627%u06cc سایت حوزه]</ref>

برخی از نویسندگان با وجود انبوه روایات، تلاش کرده‌اند این نشانه را متناسب با فن‌آوری‌های نوین و پیشرفت دانش‌های روز به ماهواره تفسیر کنند.<ref> بررسی نشانه‌های ظهور، اسماعیلی، ص۲۸۷</ref> این توجیه به دلیل کافی نبودن دلایل آن، مورد پذیرش عالمان دینی قرار نگرفته است.

* اسماعلیلی، اسماعیل، بررسی نشانه‌های ظهور، اسماعیل اسماعیلی، انتشارات نشریه حوزه.

* کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، سوم، بیروت،‌ دار التعارف، ۱۴۰۱ق.

* نعمانی، ابن أبی زینب محمد بن ابراهیم، الغیبة للنعمانی، مصحح: غفاری، علی اکبر، تهران، نشر صدوق، ۱۳۹۷ق.

  | رعایت شیوه‌نامه ارجاع = <!--ندارد، دارد-->ندارد