خمسه (نماد): تفاوت میان نسخه‌ها

'''خمسه'''، از کهن‌ترین و رایج‌ترین نمادهای حمایتی و تعویذی است که سابقۀ آن به پیش از [[اسلام]] برمی‌گردد به گونه‌ای که [[یهودیان]] هنوز از آن استفاده می‌کنند، اما رواج آن به عنوان نماد دست حضرت [[فاطمه (س)]] و حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] موجب شده است که ابداع [[شیعه]] پنداشته شود.

نماد خمسه امروزه نزد شیعیان کاربردهای گوناگونی دارد از جمله: در بالای [[توغ|توغ‌ها]] و علم‌ها در مراسم [[عزاداری]] دهۀ اول [[محرم]] از آن استفاده می‌شود.

هر چند نمادهای متنوع خمسه در جهان [[اسلام]] رواج بسیار داشته، برخلاف تصور عام، به هیچ وجه ابداع آن اسلام نبوده است و سابقۀ آن به زمان‌های بسیار دور باز می‌گردد. با توجه به شواهد باستان شناختی، نمادهای خمسه بسیار پیش از دورۀ اسلامی، در میان اقوام [[مدیترانه]]، [[بین النهرین]]، [[مصر]] و [[شمال افریقا]] و همچنین نزد [[یهودیان]] معمول بوده<ref> د. دین و اخلاق ذیل، Hand؛ دایرة المعارف دین، ذیل، Hands؛ د. جودائیکا، ذیل، Evil eye؛ د: اسلام، چاپ دوم، ذیل Khamsa </ref>و در سنّت اسلامی مفاهیم جدیدی به آن نسبت داده شده است.

*انواع دعاها از جمله شما بیرکت‌ها بییت (تبرک خانه) یا تفیلات‌هادِرِخ (دعای مسافران) را بر آنها می‌نگارند و آنها را برای حمایت، تأیید، [[تبرک]] و استفاده های تعویذی به ویژه در برابر چشم زخم، بر اشیا، ساختمان‌ها خودروها و جز آنها می‌آویزند یا به صورت تزیینی نقش می‌کنند.

*از نماد خمسه، به صورت تاج (کِتِر) در تزیین جعبه و جایگاه طومار [[تورات]] در کنیسه‌ها استفاده می‌شود.<ref> د، جودائیکا، ذیل، Torah prnaments؛ یانیو، ص۷۱ و تصاویر، ۲۱-۲۲؛ برای استفادۀ تزیینی مشابه دیگر، د. جودائیکا، ذیل Ner Tamid، تصویر</ref>

نمادهای خمسه در نزد [[اهل سنت]] بر پنج اصل اعتقادی اسلام دلالت دارد که عبارتند از:

* [[شهادتین]]

* [[نماز]]

* [[زکات]]

* [[روزه]]

* [[حج]]

اشتهار این نماد به دست حضرت [[فاطمه (س)]] و نیز رواج این باور که خمسه نماد دست بریده حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] است موجب شده است که عوام آن را ابداع [[شیعه]] بینگارند.

حتی محتواهای راجع به عدد '''5''' در اسلام (5 نوبت [[نمازهای یومیه]]، [[پنج تن آل عبا]]، پنج [[پیامبران اولوالعزم|پیامبر اولوالعزم]] و ...)، دلالت‌هایی دانسته شده‌اند که نماد خمسه بدان ناظر است.<ref>شمیل، ص۷۸، ۷۹، ۹۲؛ لوئیس، ص۲۶، تصویر؛ د اسلام، چاپ دوم ذیل Tilsam؛ د. دین و اخلاق ذیل Charm and amulets muhammadan؛ پنج تن، پنج تن در اعتقادات و ادبیات و فرهنگ عامه</ref>

در حالیکه انتساب خمسه به یک وجود مقدّس مؤنّث، سنّتی بسیار کهن است و دست‌کم در زمان حیات اقوام فنیقی کارتاژی، خمسه نماد تأنیث (الهۀ ماه) نزد ایشان بوده و در [[یهودیت]] نیز آن را به میریام، خواهر [[حضرت موسی|موسی]] و [[هارون]] علیهما السلام نسبت داده و آن را دست میریام=پنجۀ میریام خوانده است.<ref>موسکاتی، ص۱۸۰و تصویر ۶؛ د. جودائیکا، ذیل، Amult: ilnminated amulets؛ برای استفادۀ زردشتیان از نماد پنجه نک: مزار پور، ص۱۰۲</ref>

بعید نیست وجه تسمیۀ گیاه موسوم به چنگ مریم (کفّ العذّرا) که عوام آن را به باور تسهیل زایمان زائو، در آب می‌انداختند.<ref>کتیرائی، ص۴۷، ۲۹۴-۲۹۶؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل، Maryam؛ دونالدسون، ص۲۷؛ شکوزاده، ص۱۳۴</ref>

 

و نیز انتساب نماد خمسه به دست حضرت فاطمه(س) نوعی دگردیسیِ امتدادی از دست میریام یهودیان، در زمینۀ اسلامی -شیعی باشد.

*استفاده‌های حمایتی و تعویذی (دفع چشم زخم)، رایج‌ترین صورت کاربرد نمادهای خمسه در جهان اسلام نیز بوده است.<ref>حمودی، ص ۱۲۱ و تصویر ۱۲۲؛ احمد امین، ذیل خمسة و خمیسة ؛ شمیل، ص۹۲؛ هدایت و قائمیان، ص۸۴، تصویر</ref>

*استفاده از نماد خمسه در عَلَم‌های دولتی و جنگی هم نزد [[صفویان]] شیعی و هم نزد [[عثمانیان]] [[اهل سنت|سنی]] رایج بود.<ref> باسورث، ص ۲۰۳، تصویر</ref> چنانکه بر دیوار مقابل قبر [[شاه اسماعیل اول صفوی]] (حکومت: ۹۰۵-۹۳۰ق) در جنوب غربی قندیلخانه در مجموعۀ [[شیخ صفی الدین اردبیلی]]، پنجۀ بزرگی که نشان رسمی شاه اسماعیل بود روی ساروج کار شده است.<ref> رجبی اصل، ص۲۳-۲۴،۶۴</ref>

*در تهیۀ حلواها و آش‎های سفره‌های نذری، یا در سمنوپژان نوروز، زنان حاضر در مراسم از شب تا صبح منتظر می‌ماندند تا جای پنجۀ حضرت [[فاطمه(س)]] یا حضرت [[عباس بن علی|عباس (ع)]] را بر روی محتویات ظرف آش یا سمنو مشاهده کنند.<ref>هدایت، ص۶۳-۶۴؛ مستوفی، ج۱، ص۲۸۶؛ شکورزاده، ص۲۹، ۵۶؛ نوروز در ترکمنستان، ص۲۷</ref>

*دهها زیارتگاه با این عنوان که جای پنجۀ یکی از اولیا از جمله [[امام علی(ع)]] یا حضرت عباس در آنجا بر سنگی نقش بسته، مورد احترام است و [[زیارت]] می‌شود و معمولا محل یا کوچه‌ای که زیارت‌گاه پنجه در آن واقع است بدان می‌نامند.<ref> تاورنیه، ج۱، ص۲۱۱</ref>به گفتۀ ترکها، امام علی (ع) چند روز در غاری در شهر [[حلب]] منزل داشته و اثر پنجۀ دست خود را بر دیوار به یادگار نهاده است؛ تنها در یک شهر یاران آذرشهر (دهخوارقان)، سه زیارتگاه به نام علی پنجه سی وجود دارد: بر سنگی در مسجد زینیبۀ محلۀ پراپر، بر سنگی در مسجد محلۀ دیزج سفلا که در ۱۳۸۱ش به [[سرقت]] رفت، و بر سنگی در مسجد محلۀ کردان.<ref> جعفر زاده، ص۴۴</ref>

*زیارتگاه محله و خیابان گنجه شاه در [[کاشان]] به زعم برخی مردمان، مدفن دست بریدۀ حضرت عباس است و داخل حرم مجسمه ای از این دست به طول حدود یک متر، پشت شیشه نگهداری و زیارت می‌شود.<ref> نراقی، ص۱۲۸-۱۲۹؛ غروی، ص۲۵۴؛ برای نمونه های دیگر: (مسجدی در قزوین با اثر پنجۀ علی)، سرنا، ص۲۵۲-۲۵۳؛ پوچه پنجه در مشهد که نقش پنجه روی سنگی در شبهای جمعه در آنجا زیارت می شود. محقق، ص۳۶۹؛ حمام پنجه علی در یزد، هدایت، ص۱۱۳؛ زیارتگاه پنجه علی در پاطاق کرمانشاه، فرهنگ جغرافیایی آبادیها، ج۴۵، ص۴۲</ref>

*در [[شبه قاره]] نیز معتقدان پنج پیر پنجه‌هایی آهنین را با آداب و آیین، [[زیارت]] و بر آنها نذر می کنند.<ref>برای نمونه های پنجۀ امام علی و پنجۀ امام حسین در شبه قاره، مرزا سنگین بیگ، ص۴۴-۵۴</ref>

*طایفه‌ای از گدایان حیله گر، پنجه‌ای از کاغذ می‌ساختند و بر سینه می چسباندند و سپس چهل روز با بدن برهنه در آفتاب سیر می کردند. آنگاه به [[مسجد]] یا [[خانقاه|خانقاهی]] می‌رفتند و پس از چند روز خلوت نشینی ناگهان جامه برتن می دریدند که [[حضرت خضر|خضر (ع)]] را ملاقات کرده‌اند و این پنجه سفید بر سینه سوخته آنان اثر دست عنایت اوست و از این طریق مریدانی کسب می کردند.<ref>فخرالدین صفی ص ۳۶۹-۳۷۰</ref>

{{پانویس|2}}

 

* کارلا سرنا، سفر نامه مادام کارلا سرنا: آدم ها و آیین ها در ایران، ترجمۀ علی اصغر سعیدی، تهران، ۱۳۶۲ش.

* حسن نراقی، آثار تاریخی شهرستان های کاشان و نطنز، تهران، ۱۳۷۴ش.