سوره: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سوره''' در اصطلاح قطعه ای از [[قرآن]] است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. [[قرآن|قرآن کریم]] ۱۱۴ سوره دارد که اول آن [[سوره فاتحه|فاتحه]] و آخر آن [[سوره ناس]] است.

سوره های قرآن - جز [[سوره توبه]]- با [[بسم الله الرحمن الرحیم]] آغاز می شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع در [[قرآن کریم|قرآن كریم]] به كار رفته است. در توقیفی بودن و یا اجتهادی بودن ترتیب سوره های قرآن کریم اختلاف نظر وجود دارد.

!ترتیب نزول<ref>معرفت، آموزش علوم قرآن، ج۱، ص۱۶۵ـ۱۶۸.</ref>

|[[ سوره نساء|نساء]]

|[[ سوره مائده|مائده]]

|[[ سوره انعام|انعام]]

|[[ سوره اعراف|اعراف]]

|[[ سوره انفال|انفال]]

'''سوره''' در لغت به معنای مرتبه و منزلت، قطعه و بخشی از شیء و هیجان همراه با ارتفاع و اعتلا است.<ref>مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴۳۰ق، ج۵، ص ۳۱۳؛ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۴۳۴.</ref> در اصطلاح قطعه ای از کلام الهی است که از انسجام محتوایی برخوردار بوده و دارای مطلع و مقطع است. سوره های [[قرآن کریم]] - جز [[سوره توبه]]- با [[بسم الله الرحمن الرحیم]] آغاز می شود. لفظ سوره هشت بار به صورت مفرد و یک بار به صیغه جمع، در قرآن به كار رفته است. قطعه های مختلف کتاب الهی نیز بدین مناسبت به سوره نام گذاری شده که مانند سور شهر یا روستا، مانع تهاجم مخالفان است و هر سوره مظهر هیجان و اعتلا و ظهور خداوند در برابر معاندان است.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۰؛ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۴۳۰ق، ج۵، ص۳۱۴.</ref> و یا از آن رو که سور و باروی شهر، خانه های شهر و همه آن چه را درون شهر است فرا می گیرد، سوره قرآن نیز همه آیات و کلمات آن سوره را در بر می گیرد.<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ۱۴۱۲ق، ص۴۳۴.</ref> برخی از لغت شناسان، سوره را مشتق از سؤر می دانند که به معنای قطعه و قسمت باقی مانده شی گفته می شود. <ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۳۶۳ش، ج۴، ص۳۸۶.</ref>

{{اصلی|سوره‌های مکی و مدنی‎‏}}

سوره های [[قرآن کریم]] با توجه به زمان نزول آن ها، به دو دسته کلی؛ مکی و مدنی تقسیم می شوند:

طبق نظر مشهور، سوره ای که پیش از [[هجرت به مدینه|هجرت]] [[رسول اکرم]] (ص) به [[مدینه]] نازل شده باشد (چه در سرزمین مکه نازل شده باشد و چه در سرزمین مدینه) [[سوره مکی]] گویند.

سوره ای که بعد از هجرت [[پیامبر(ص)]] به مدینه، نازل شده است (چه در سرزمین مدینه نازل شده باشد و چه در سرزمین مکه) [[سوره مدنی]] گویند.<ref>ابوزهره، معجزه بزرگ پژوهشی در علوم قرآنی، ۱۳۷۰ش، ص۴۱؛ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۳۹.</ref>

دو ملاک دیگر نیز برای تعیین مکی و مدنی بودن گفته شده است؛ نخست آن که، آنچه در [[مکه]] (و پیرامون آن) نازل شده، هرچند بعد از هجرت، مکی است. و آنچه در مدینه (و پیرامون آن) نازل شده، مدنی است. دیگر اینکه آنچه خطاب به اهل مکه باشد مکی است، و آنچه خطاب به اهل مدینه باشد، مدنی است.<ref>زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۳۹؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۶؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۳۰؛ خرمشاهی، قرآن پژوهی، ۱۳۸۹ش، ج ۱، ص ۲۳.</ref>

سوره های قرآن بر اساس کوتاهی و یا بلندی محتوا و تعداد آیات آن، به سوره های سبع طوال، مئون، مثانی و المفصل تقسیم شده اند.

که به جهت طولانی بودن آیات شان به این نام، نام گذاری شده اند، که شامل هفت [[سوره بقره]]، [[آل عمران]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره انعام|انعام]] و[[سوره اعراف|اعراف]] و [[سوره یونس|یونس]] است.

به سوره های گفته می شود که پس از سبع طوال قرار دارند و آیاتشان متجاوز از صد آیه است که عبارتند از: [[سوره انفال|انفال]]،[[سوره توبه|التوبه]]، [[سوره نحل|النحل]]، [[سوره هود|هود]]، [[سوره یوسف|یوسف]]، [[سوره کهف|الکهف]]، [[سوره اسراء|الاسراء]]، [[سوره انبیاء|الانبیاء]]، [[سوره طه|طه]]، [[سوره مؤمنون|المؤمنون]]، [[سوره شعراء|الشعراء]] و [[سوره صافات|الصّافات]].

به سوره هایی اطلاق می گردد که تعداد آیات آن ها کمتر از ۱۰۰ آیه است و نزدیک به بیست سوره است. مانند [[سوره قصص|قصص]]، [[سوره نمل|نمل]]، [[سوره عنکبوت|عنکبوت]]، [[سوره یس|یس]] و [[سوره ص|ص]].

سوره ‏های کوتاه را مفصل نامیده ‏اند. چون کوتاهند و با [[بسمله]] از هم فصل و جدا می ‏شوند. و یا آن که فواصل آیات در این سوره ‏ها به نسبت زیادتر است.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۸۲؛ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص ۵۹۴؛ زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۰۷.</ref>

به سوره چهلم ([[سوره غافر]]) تا چهل‌وششم ([[سوره احقاف]]) [[قرآن کریم]] (در ترتیب مصحف) گفته می‌شود. ویژگی مشترک این سوره‌ها شروع آنها با [[حروف مقطعه|حروف مقطّعه]] «حم» (حامیم) است.<ref>خرمشاهی، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۹۶۸.</ref> در تمامی این سوره‌ها، بلافاصله پس از حروف مقطّعه، از [[وحى]] و قرآن و نزول آن سخن به میان آمده است.<ref>رجوع کنید به: سیوطى، تناسق الدرر فى تناسب السور، ۱۴۰۶ق، ص۱۱۵.</ref>

==تعداد سوره های قرآن==

تعداد سوره های [[قرآن کریم]] طبق نظر اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان یکصد و چهارده سوره است. لیکن طبق روایات نقل شده از [[ائمه اهل بیت]] (ع) [[سوره ضحی]] و [[سوره شرح|شرح]] یک سوره و [[سوره فیل]] و [[سوره قریش|قریش]] نیز یک سوره شمرده شده است که بر این اساس، تعداد سوره های قرآن به یکصد و دوازده سوره کاهش می یابد.<ref>مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم، علوم القرآن عند المفسرین، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۷۳.</ref> در [[مصحف]] بعضی از [[صحابه]] که پیش از [[مصحف عثمانی|نسخه عثمان]] فراهم شده بود اندک تفاوتی با نسخه عثمان در تعداد سوره‌ها وجود داشت. برای نمونه تعداد سوره ها در [[مصحف عبد الله بن مسعود]] یکصد و یازده<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۱۳.</ref> و در [[مصحف ابی بن کعب]]، یکصد و پانزده نقل شده است.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۲۳.</ref> نسخه امروزی قرآن کریم که در میان مسلمانان موجود است، نسخه ای است که به دستور [[عثمان|عثمان بن عفان]] خلیفه سوم جمع آوری شده است و مشتمل بر ۱۱۴ سوره است. این نسخه پس از عثمان، مورد تأیید [[امیر المؤمنین]] (ع) و سایر [[ائمه اهل بیت]] (ع) نیز قرار گرفت.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۴۲-۳۴۱.</ref>

==نام گذاری سوره ها==

هر کدام از سوره های [[قرآن کریم]] به اسم خاصی نام گذاری شده است، غالبا نام سوره های قرآن کریم از واژگان آغازین هر سوره و یا از محتوا و پیام های نهفته در آن ها گرفته شده است، از این رو نام هر سوره با محتوای آن مناسبت دارد. چنانکه [[سوره بقره]] به مناسبت ذکر گاو [[بنی اسرائیل]] بدین اسم نام گذاری شده است و یا [[سوره نساء]] به مناسبت ذکر احکام مربوط به زنان چنین نام گذاری شده است.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۹۷.</ref> برخی از سوره های قرآن کریم بیش از یک نام دارند، سیوطی ۲۵ نام برای [[سوره حمد]] ذکر کرده است.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۸۷.</ref>

در این که این نام گذاری ها توقیفی و از سوی [[پیامبر اکرم]] (ص) و به رهنمود [[وحی]] انجام شده است و یا اینکه توسط [[صحابه]] و گرد آورندگان قرآن صورت گرفته است، اختلاف نظر است. سیوطی و زرکشی و گروهی از قرآن پژوهان این نام گذاری ها را توقیفی و از سوی پیامبر اکرم (ص) می دانند.<ref>زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۳۳۹؛ سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۹۷.</ref>

آیه الله [[جوادی آملی]]، توقیفی بودن اسامی سوره های قرآن را نپذیرفته و نام های مشهور سوره های قرآن را از باب علم بالغلبه و کاربرد آن ها را در احادیث [[معصومین]] از باب همراهی با اصطلاح توده مردم می داند. وی می گوید: بعید است سوره ای که معارفی والا و حکمت های عمیق و احکام فراوان در بردارد به نام حیوانی نامیده شود و یا [[سوره انعام]] که مشتمل بر چهل احتجاج توحیدی است به نام چهارپایان و یا [[سوره نمل]] که معارف عمیق و قصص بسیاری از [[:رده:پیامبران|پیامبران]] (ع) را در بردارد به نام مورچه نام گذاری شود.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج ۲، ص ۲۷.</ref>

بنا بر نظر مشهور [[قرآن کریم]] در طول بیست و سه سال، به تدریج بر [[رسول خدا]] (ص) نازل شد<ref>طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۷ق، ج ۲، ص۱۵.</ref>، طبق شواهد تاریخی [[امام علی]] (ع) اولین کسی بود که پس از رحلت [[پیامبر(ص)]]، قرآن کریم را بر اساس [[ترتیب نزول]] جمع آوری نموده و آن را بر شتری بار کرد و به میان [[صحابه]] آورد اما آنها این مصحف را از وی نپذیرفتند و گفتند ما را بدان نیازی نیست.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص ۵۲، حدیث ۱۸.</ref> حضرت نیز، آن را برگرداند و پس از آن، به هیچ کس نشان نداد. طبق اعتقاد [[شیعه]] این قرآن پس از امام علی (ع) به سایر [[ائمه اهل بیت]] (ع) به ارث رسیده است و اکنون در اختیار [[امام زمان (عج) |حضرت حجت]] (عج) است.<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص ۴۲، حدیث۱.</ref> بنا به گفته [[شیخ مفید]]، امیر المؤمنین (ع) قرآن را از اول تا آخرش بر اساس نزول جمع آوری نمود و سوره های [[سوره مکی|مکی]] را بر سوره های [[سوره مدنی|مدنی]] و [[نسخ|منسوخ]] را بر [[نسخ|ناسخ]] مقدم داشت.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۹۰ به نقل از مسائل السرویه شیخ مفید.</ref>

==ترتیب سوره ها بر اساس مصحف==

نسخه امروزی [[قرآن کریم]] که در میان [[مسلمانان]] موجود است، نسخه ای است که به دستور [[عثمان|عثمان بن عفان]] خلیفه سوم جمع آوری شده است که آغاز آن [[سوره فاتحه]] و پایان آن [[سوره ناس]] است. این نسخه پس از عثمان، مورد تأیید [[امیر المؤمنین]] (ع) و سایر [[ائمه اهل بیت]] (ع) نیز قرار گرفت.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۳۴۲-۳۴۱.</ref> در باره توقیفی بودن یا اجتهادی بودن ترتیب و توالی سوره های آن، نظریه واحدی وجود ندارد؛ برخی قرآن پژوهان از جمله سیوطی می گویند: ترتیب کنونی سوره های قرآن توقیفی بوده و این امر به دستور [[رسول خدا]] (ص) و رهنمود [[وحی]] سامان یافته است.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۹۷.</ref> برخی ترتیب سوره ها را اجتهادی دانسته و آن را به عهده سامان دهندگان [[مصحف عثمانی]] گذاشته اند. نظریه سوم؛ بر آنست که ترتیب سوره های قرآن کریم، آمیزه ای از توقیف و اجتهاد است؛ بدین معنی که ترتیب بعضی از سوره ها به دستور [[رسول خدا]] (ص) و ترتیب برخی دیگر با اجتهاد و نظر [[صحابه]] ای که از سوی [[عثمان]] مسئولیت [[جمع قرآن|جمع و تدوین قرآن]] را بر عهده داشتند، انجام گرفته است.<ref>زرکشی، البرهان فی علوم القرآن، ۱۴۰۸ق، ج ۱، ص ۳۲۴؛ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۵۹۷؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۲۸۰.</ref>

در باره نخستین سوره [[قرآن کریم]] سه نظریه وجود دارد؛ برخی می گویند اولین سوره ای که بر [[رسول اکرم]] (ص) نازل شد [[سوره علق]] است که در ابتدای [[بعثت]] [[پیامبر(ص)]] بر آن حضرت نازل شده است. گروهی نخستین سوره نازل شده را [[سوره مدثر]] می دانند و از ابن سلمه روایت شده است كه از [[جابر بن عبدالله انصاری]] سؤال كردم: كدامین سوره یا [[آیه]] قرآن برای نخستین بار نازل شده است؟ گفت: «یا ایها المدثر ». گروه سوم معتقدند که [[سوره فاتحه]] اولین سوره نازل شده قرآن است.<ref>سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۴۱؛ معرفت، تلخیص التمهید، ۱۳۸۸ش، ج ۱، ص ۸۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج ۴، ص ۷۷۵.</ref>

برخی از قرآن پژوهان میان این سه نظریه این گونه جمع می کنند که نخست سه یا پنج آیه از اول [[سوره علق]] و مقارن با [[بعثت]] پیامبر (ص) بر آن حضرت نازل شده است، سپس چند آیه از ابتدای [[سوره مدثر]]، ولی اولین سوره كامل كه بر پیامبر (ص) نازل گردیده [[سوره حمد]] است.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج ۱، ص ۱۲۷.</ref>

در مورد آخرین سوره ای نازل شده بر [[رسول خدا(ص)]] اختلاف است؛ برخی [[سوره برائت]]، عده ای [[سوره نصر]] و گروهی [[سوره مائده]] را آخرین سوره می دانند.<ref>رجوع شود، به: سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، ۱۳۶۳ش، ج ۱، ص ۱۰۱؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۷.</ref> طبق روایات [[شیعه]] آخرین سوره، سوره نصر است؛ وقتی که این سوره نازل شد، رسول خدا (ص) آن را بر [[صحابه|اصحاب]] قرائت کرد، همگی خوشحال گردیدند جز [[عباس بن عبد المطلب|عباس]] عموی [[پیامبر(ص)]]، عباس سخت غمناک گردید و گفت به گمانم این سوره از پایان کار تو خبر می دهد. پیامبر (ص) ‏فرمود:همان گونه است که گمان برده‏ ای‏. پیامبر (ص) ، پس از آن، دو سال بیش‏تر زیست‏ نکرد.<ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ۱۴۱۵ق، ج ۱۰، ص ۴۶۷.</ref> از آن رو که سوره نصر در سال فتح [[مکه]] و در سال هشتم هجرت نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح مکه و در سال نهم هجرت نازل شده است راه جمع میان این روایات، بدین گونه است که آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سـوره بـه اعـتـبـار آیـات نـخـسـتـین آن , سوره برائت است.<ref>معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۱۲۸.</ref>

{{ستون-شروع|2}}

* المجلسی،محمد باقر، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.

* راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دار القلم، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

* زرکشی، محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.

* زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، بیروت (لبنان)، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.

* سیوطی، جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.

* سیوطی، جلال الدین، تناسق الدرر فى تناسب السور، تحقیق عبدالقادر احمد عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۶ق.

* مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۳۰ق.