خلیل بن غازی قزوینی: تفاوت میان نسخه‌ها

| تاریخ تولد =[[۳ رمضان]] ۱۰۰۱ ق،

| تاریخ وفات =۱۰۸۹ ق.

'''مُلا خَلیل بن غازی قَزوینی'''، از عالمان [[شیعه]] در قرن یازدهم قمری. از اساتید او می‌توان به [[میرداماد]] و [[شیخ بهایی]] اشاره کرد. او به [[اخباریان]] گرایش داشت و با [[فلسفه]] و [[اجتهاد]] مخالف بود. قزوینی دارای تألیفات متعددی است که از مشهورترین آن‎ها دو شرح کتاب [[کافی]] به نام‌های [[الشافی فی شرح الکافی (کتاب)|الشافی]] و [[صافی در شرح کافی (کتاب)|صافی در شرح کافی]] است.

* ملّا خلیل بن محمّد زمان قزوینی،(نگارنده رساله اثبات حُدوث الإراده) در سال ۱۱۴۸ ق.

* آقا خلیل بن محمّد اشرف قاینی اصفهانی، (متوفای ۱۱۳۶ ق) ساکن قزوین.

* سید خلیل قزوینی، (زنده در ۱۲۳۹ ق) صاحب تفسیر سید خلیل.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۸.</ref>

خلیل بن غازی قزوینی، مکنّی به ابوحامد، معروف به «ملّا خلیلا» و «خلیلای قزوینی» و «ملّا خلیل قزوینی» و ملقّب به «بُرهان العُلَماء» است. نقش مهر او را «الْعِلْمُ خَلِیلُ الْمُؤْمِن» گزارش کرده و برخی نام وی را «خلیل اللَّه» نیز ذکر کرده‌اند.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۸.</ref> ملّا خلیل، در شهر [[قزوین]]، در [[۳ رمضان]] سال ۱۰۰۱ق زاده شد. او در سال ۱۰۸۹ ق، در سنّ ۸۸ سالگی‌ در همانجا درگذشت.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۸.</ref>

* ''احمد بن خلیل بن غازی قزوینی'' (پسر ملّا خلیل) که در زمان پدرش در سال ۱۰۸۳ ق، در گذشته است. او حاشیه‌ای بر حاشیه پدرش بر [[عدة الاصول|عدّة الاصول]] نگاشته است.

* ''ابوذر بن ملّا خلیل قزوینی'' (پسر ملّا خلیل) که در زمان پدرش در سال ۱۰۸۴ ق، در گذشته است.

* ''محمّد نصیر بن حاجی افضل بیک'' (برادر زاده ملّا خلیل قزوینی)، که نسخه‌ای از [[فروع کافی]] را (شامل کتاب [[صلاة]] و [[جهاد]]) از سال ۱۰۷۰ تا ۱۰۷۳ ق، استنساخ نموده است.

== اساتید ==

* [[شیخ بهایی]] (متوفای ۱۰۳۰ ق)

* [[میر داماد]] (متوفای ۱۰۴۱ ق)،

آنچه در مصادر، از اساتید ملّا خلیل یاد شده همین چهار عالم بودند و از دیگر اساتید وی در مصادر یادی نشده است. خصوصاً استادی که ملّا خلیل تحت تأثیر تعالیم وی بوده و طبق آن حتی با مجتهدان مخالفت می‌کرده، شناسایی نشده است.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۹.</ref>

* مولی رفیع الدین محمّد بن فتح اللَّه واعظ قزوینی.

ملّا خلیل در سنّ ۲۷ سالگی به سِمَت مدرّسی [[آستانه حضرت عبدالعظیم حسنی]] و تولیت [[وقف|اوقاف]] آن آستانه، از سوی هم‌درس خود خلیفه سلطان- که به وزارت [[شاه عباس صفوی]] نائل شده بود- منصوب گردید. ولی پس از مدتی از آن سمت بر کنار شد و مولی [[نظام‌الدین قرشی ساوجی]] (حدود ۱۰۴۰ ق) به جای وی منصوب گردید. برخی از شرح‌حال‌نویسان، تحریم [[نماز جمعه]] از سوی ملّا خلیل را علت عزل او از تولیت دانسته‌اند.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰.</ref>

ملّا خلیل پس از عزل از تولیت آستانه [[حضرت عبدالعظیم]] راهی [[مکه]] می‌شود ولی زندگیش در آنجا نیز متلاطم بوده است. در کتاب تذکره، مناظرات گوناگونی نقل شده که بین ملّا خلیل و عالمان [[شیعه]] و [[سنی]] در مسائل مختلف رخ داده است. [[شیخ حر عاملی]] نقل می‌کند اولین بار که به مکه مشرف شده ملّا خلیل را ملاقات نموده که مشغول حاشیه نوشتن بر [[مجمع البیان]] بوده است.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۱.</ref>

ملّا خلیل پس از اقامت چند ساله در [[مکه]] به [[قزوین]] بازگشت و تا آخر عمر در این شهر مشغول تدریس و تصنیف بوده است. وی در آخر عمر نابینا می‌گردد. از آثار باقی مانده از ملّا خلیل در قزوین مدرسه‌ای در محلّه آخوند قزوین، معروف به مدرسه آخوند یا مدرسه خلیلا است.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۲.</ref>

 

 

این مدرسه در آن روزگار، محلّ حضور دانشمندانی همچون [[فیض کاشانی]]، شیخ حرّ عاملی، ملّا رفیعای واعظ، آقا رضی و دیگران بوده و هم اکنون در اختیار بنیاد ایرانشناسی استان قزوین، قرار دارد. در سال اخیر، این مدرسه و آرامگاه، تعمیر مختصری شده و پابرجاست.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۲و۱۳.</ref>

معاصران ملّا خلیل، وی را ستوده‌اند و در شرح حال وی او را با القابی «''رأس و رئیس فقهاء امامیه و اسوه و قدوه علماء اثنا عشریه''» و «''فاضل عالم، حکیم متکلم محقّق مدقّق، [[فقیه]] محدّث، ثقة ثقة، جامع للفضائل ماهر معاصر''» و «''المولی الکبیر الجلیل مولانا خلیل بن الغازی القزوینی، فاضل عالم، متکلّم اصولی، جامع دقیق النظر قوی الفکر، من أجلّة مشاهیر علماء عصرنا و أکمل أکابر فضلاء دهرنا''» و مانند آن یاد کرده‌اند که نشانگر علوّ مقام علمی او و توجه‌اندیشمندان به آرا و اندیشه وی است.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۴.</ref>

ولی قلی شاملو، ملا [[شمس الدین محمد شیرازی]]، شیخ حر عاملی، [[میرزا عبدالله افندی]]، میرزا [[محمد بن علی اردبیلی]]، [[علی اصغر قزوینی]]، [[شیخ عبدالله سماهیجی]] از معاصران ملا خلیل قزوینی هستند.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۱-۲۶.</ref>

بسیاری از صاحبان تراجم، ملّا خلیل را از علمای [[اخباری]] شمرده‌اند. او با [[اجتهاد]] مخالفت می‌ورزید. او  در آثارش، به صراحت این عقیده را اظهار می‌دارد و برای اثبات آن، دست به دامن برخی از احادیث می‌شود. با این حال اغلب شاگردان وی مانند [[آقا رضی قزوینی]] و شیخ محمّد کاظم طالقانی قزوینی و [[میر محمد معصوم قزوینی]]، از زمره مجتهدان و طرفداران اجتهاد بودند.

اما اینکه در [[طبقات اعلام الشیعة|طبقات أعلام الشیعة]] در شرح حال ملّا خلیل عنوان شده که احتمالًا ملّا خلیل تظاهر به اخباری‌گری میکرد- و علّت آن هم مماشات با حاکمیت بود که با [[فلسفه]] و اجتهاد به شدّت مخالف بود- با توجّه به مطالبی که از معاصران ملّا خلیل نقل خواهد شد و همچنین با مطالعه آثار برجای مانده از وی، همچون صافی و شافی، هیچ وجهی ندارد و گویا این مطالب از افزده‌هایی است که بعد از مؤلّف به طبقات اضافه شده است. او تنها در دو شرح خود بر کافی، با بسیاری از نظریه‌های مشهور فلسفی و حتّی با برخی از مسائل مسلّم تجربی، با تمسّک به مدلول دریافته از برخی احادیث، مخالفت کرده و به صاحبان آن به تندی سخن می‌گوید.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۶و۱۷.</ref>

ملّا خلیل با آنکه اخباری تند بود، ولی با اقامه نماز جمعه مخالفت می‌کرد و عقیده داشت که در عصر [[غیبت امام زمان|غیبت]]، نخواندنِ آن اولی است. او رساله‌ای مفصّل در تحریم نماز جمعه نگاشت که مورد نقد و ردّ معاصران خود قرار گرفت. برادر وی محمّد باقر بن غازی و همچنین پسرش ملّا سلمان بن خلیل قزوینی نیز قائل به تحریم نماز جمعه در زمان غیبت بوده و رساله‌هایی در این زمینه نگاشته‌اند.

آراء مطرح شده در آثار ملّا خلیل موجب گشت تا آثار او مورد نقد و ایراد عالمان اندیشمند قرار گیرد و بر کتاب‌های وی ردّیه‌هایی نوشته شود.<ref>قزوینی، صافی در شرح کافی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۳۶.</ref>