زبیر بن عوام: تفاوت میان نسخه‌ها

زبیر بن عوام با [[کنیه]] ابوعبدالله، برادرزاده [[خدیجه]]<ref>المقدسى٬ البدء و التاريخ، مكتبة الثقافة الدينية٬ ج۵ ٬ ص ۸۳</ref> است. پدرش عوّام (برادر حضرت خدیجه) در [[جنگ فجار]] کشته شد.<ref>ابن قتیبه دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۲۱۹.</ref> مادرش [[صفیه بنت عبدالمطلب|صفیه]] دختر [[عبدالمطلب]] یعنی عمه [[حضرت محمد(ص)]] و [[حضرت علی(ع)]] بود.<ref>مقدسی، البدء والتاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۸۳.</ref>

زبیر با [[اسماء دختر ابوبکر]] ازدواج کرد.<ref>سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲۱۷.</ref> این ازدواج را اولین ازدواج از طریق [[متعه]] دانسته‌اند.<ref>ابن عبد ربه، العقد الفرید، ۱۴۲۰ق، ج۴، ص۱۴؛ طحاوی حنفی، شرح معانی الاثار، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۲۴.</ref> او پس از چندی اسماء را [[طلاق]] داد.<ref>نک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۸، ص۲۵۳؛ ابن قتیبه دینوری، المعارف، ۱۹۹۲م، ص۱۷۳.</ref> برخی نیز گفته‌اند زبیر وی را به شدت زد و وی به پسرش عبد الله پناه برد، زبیر تهدید کرد اگر جلو بیاید مادرش را طلاق خواهد داد لیکن عبد الله آمد و مادرش را از دست او خلاص کرد. پس اسماء تا آخر عمر پیش وی ماند.<ref> ابن اثیر٬ اسد الغابه، ۱۴۰۹ق٬ ج۶، ص۱۰</ref>

زبیر را پنجمین یا ششمین گرونده به اسلام می‌دانند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۷۵.</ref> از آنجا که نوه‌اش [[هشام بن عروة بن زبیر]]، اسلام آوردن وی را گزارش کرده است<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۴۵۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۷۵.</ref> بدین سبب احتمال اینکه درباره زمان اسلام آوردن او اغراق شده باشد، وجود دارد.<ref> فلاح زاده، «جایگاه ونقش آل زبیر در تاریخ اسلام»، ص۱۲۳.</ref>

برخی روایت کرده اند که پیامبر فرمود: «الزُّبَیْرُ ابْنُ عَمَّتِی، وَ حَوَارِییَّ مِنْ أُمَّتِی‏»<ref>شیبانی، مسند احمد، ۱۴۲۱ق٬ ج۲۲، ص ۲۷۲</ref>؛یعنی زبیر پسر عمه و یاورم از امت من است.

این روایت در منابع اولیه شیعی نقل نشده است،<ref>مدنی شیرازی، الطراز الأول و الکناز لما علیه من لغة العرب المعول‏،۱۳۸۴ش٬ ج۷، ص ۳۴۵</ref> اما با فرض پذیرش سند روایت، تشبیه زبیر به «حواری»، به جهت یاری رساندن و کمک‌های او به پیامبر(ص) بوده است.<ref>راغب أصفهانى، مفردات ألفاظ القرآن‏، ۱۴۱۲ق٬ ص۲۶۳</ref>

او از پیامبر احادیث متعددی نقل کرده است.<ref>از جمله:شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة،۱۴۰۹ق٬ ج۲ ٬ ص۸۴ ؛ محدث نورى، مستدرك الوسائل، ۱۴۰۸ق٬ ج۲ ٬ ص۳۹۸</ref>

از جمله گزارش‌هایی که در مورد زبیر نقل شده است٬ حضور او در سنگسار مردی بود که خود به زنا اقرار کرده بود. مردم به فرمان پیامبر او را برای اجرای حکم بردند٬ ولی او از حفره فرار کرد. زبیر با استخوان شتری او را زد و بر زمین افکند و مردم سنگسارش کردند. وقتی خبر به پیامبر رسید٬ فرمود چرا اجازه ندادید برود؟ او خودش اقرار کرده بود و می‌توانست از اقرارش برگردد. اگر '''علی''' در کنارتان بود هرگز گمراه نمی‌شدید.<ref>ثقة الاسلام كلينى، الكافي، ۱۳۶۵ش٬ ج۵ ٬ ص۱۸۵</ref>

نقل شده است آیه شریفه {{متن قرآن|يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوت|سوره=نساء|آیه=۶۰}} درباره زبیر است که چون با مردی یهودی بر سر باغی اختلاف پیدا کرد٬ گفت من به داوری ابن شیبه یهودی راضی هستم اما مرد یهودی گفت من به داوری محمد راضی هستم٬ پس آیه شریفه نازل گردید و رجوع به حاکم [[طاغوت]] را تقبیح کرد.<ref>قمی٬ تقسیر القمی٬ ۱۳۶۷ش٬ ج۱ ٬ ص۱۴۲</ref>

گفته شده است که زبیر در هیچ یک از غزوات غایب نبوده است.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۹ ٬ ص۴۲۰</ref> حضور او در [[جنگ بدر]]،<ref>سمعانی، الأنساب، ۱۳۸۲ق، ج۱، ص۲۱۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۷۷.</ref> [[غزوه احد|احد]] و [[فتح مکه]] گزارش شده است.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۷۷.</ref>

پس از رحلت پیامبر(ص)، زبیر جزء مخالفین [[سقیفه]] بود. عمر بر بالای منبر گفته بود علی و زبیر و چند تن دیگر از ما تخلف کرده در خانه فاطمه ماندند.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۳ ٬ ص۲۰۵</ref> هنگامی که مهاجمان برای اخذ بیعت از علی به آن خانه حمله کردند، زبیر شمیشیر کشیده و به آنان حمله کرد و گفت:

زبیر داماد ابابکر یعنی همسر [[اسماء دختر ابوبکر|اسماء]] است.<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۷۸۱.</ref> وی اسماء را [[طلاق]] داده و گویند این طلاق با اصرار فرزندش عبدالله بوده است. <ref>ابن اثیر٬ اسد الغابه، ۱۴۰۹ق٬ ج۶، ص۱۰</ref>

خلیفه دوم از زبیر چندان رضایتی نداشت. [[ابن عباس]] در گفتگویی با عمر سخن از زبیر به میان می‌آورد٬ عمر او را مردی کم حوصله و رنگ به رنگ، در زمان رضایت، همچون [[ایمان|مؤمن]] و به هنگام خشم، همچون [[کفر|کافر]] معرفی می‌کند که روزی انسان و روزی [[شیطان]] است و اگر به [[خلافت]] برسد چه بسا که روز خود را به چانه زدن درباره یک مد جو صرف کند».<ref>یعقوبی، تاریخ، دار صادر، ج۲، ص۱۵۸.</ref> یا گفت: او مردى بخيل است، او را ديدم كه با همسرش بر سر يك گلوله نخ چانه مى‏‌زد! من امور مسلمين را به بخيل نمى‏‌سپارم.<ref>طبرسى، الإحتجاج، ۱۴۰۳ق٬ ج۲ ٬ص۳۸۴</ref>

زبیر، در [[شورای شش نفره]] به عثمان رأی نداد و این حاکی از عدم همراهی وی با عثمان است. عثمان برای راضی نگه داشتن وی ۶۰۰/۰۰۰ درهم به وی داد<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۷۹.</ref> ولی طولی نکشید که زبیر مردم را به [[قتل عثمان]] تحریک نمود.<ref>ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۷؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۶.</ref>

حضرت علی تعامل زبیر با عثمان را چنین ترسیم می کند که طلحه و زبیر آسان ترین کارشان آن بود که بر او بتازند و ملایم ترین صدای شان، درشتى کردن با او بود». <ref>نهج البلاغة، شريف الرضى، ص 363</ref>

بعد از اینکه عایشه خونخواهی عثمان را دستاویز خود کرد، چون چشم عایشه به وى افتاد، گفت: اى ابو عبد اللَّه! در ریختن خون عثمان، شرکت جُستى و با على بیعت کردى، در حالى که به خدا سوگند، از او به خلافتْ سزاوارتر بودى؟! زبیر گفت: آنچه درباره عثمان انجام دادم، از آن پشیمانم و از گناه خویش، به پیشگاه خداى خود پناه مى برم و هرگز خونخواهى عثمان را رها نخواهم کرد. <ref>مفید٬ الجمل٬ ۱۳۷۱ش٬ ص۲۳۰</ref>

حاکم نیشاپوری آورده است چون طلحه و زبیر به بصره آمدند، مردم به آنها گفتند: چه چیزى شما را به اینجا آورد؟! گفتند: ما خونخواه عثمان هستیم. چون  کلام آن ها به [[حسن بصری]] رسید گفت: «سبحان الله! شگفتا ! آیا آن گروه عقل نداشتند که بگویند: سوگند به خدا عثمان را کسى غیر از شما نکشت!».<ref>الحاكم النيسابوري، المستدرک على الصحیحین، ۱۴۱۱ق٬ ج ۳، ص۱۲۸ </ref>

'''ابن عقده''' در ''کتاب الولایه'' زبیر را از جمله راویان حدیث غدیر ذکر کرده است. نیز نقل کرده چون علی در [[شورای شش نفره]] [[عمر بن خطاب|عمر]] آنان را قسم داد که آیا شنیده اند که رسول خدا درباره من فرمود [[حدیث غدیر|«{{عربی|مَنْ کُنْتُ مَولاهُ فَهذا عَلِی مَولاهُ}}» ]]؟ زبیر و نیز بقیه سخن آن حضرت را تایید کردند.<ref>ابن عقده٬ کتاب الولایه٬ ۱۴۲۴ق٬ ص ۱۵۰ و ۱۶۴</ref>

در کتاب سلیم آمده است که [[سلمان فارسی]] گفته است پس از جریان سقیفه حضرت امیر از انصار و مهاجرین خواست او را در طلب حقش یاری کنند و صبح دم با شمشیر برای قیام حاضر گردند و همگی پذیرفتند. لیکن در روز موعود جز چهار تن حاضر نشدند٬ من٬ ابوذر٬ مقداد و زبیر.<ref>طبرسى، الإحتجاج٬ ۱۴۰۳ق٬ ج۱ ٬ ص۸۰</ref>

او سپس در [[شورای شش نفره]] به حضرت علی(ع) رای داد.<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۲۹۶</ref>

نقل شده است که چون مادر زبیر دختر [[عبدالمطلب]] بود٬ خود را از بنی هاشم می‌دانست٬ حضرت علی نیز می‌فرمود: زبیر از ما بود تا این که پسرش عبدالله به عرصه رسید٬ پس از ما روی برگرداند.<ref>ابن قتيبة دينوري٬ الامامة و السياسة، ۱۳۸۰ش٬ ج۱ ٬ ص۲۸ </ref>

پس از قتل عثمان، جمعیت زیادی که [[طلحه بن عبید الله|طلحه]] و زبیر نیز در میان آنان بودند، به خانه حضرت علی(ع) هجوم برده و گفتند ما آمده‌ایم تا با شما به خلافت [[بیعت]] کنیم. پس از اصرار زیاد، حضرت علی(ع) پذیرفت.<ref> مفید، الجمل، ۱۳۷۱ش، ص۱۳۰.</ref> زبیر در این واقعه به همراهی طلحه، بیعت [[مهاجران]] را تضمین کرد<ref>یعقوبی، تاریخ، دار صادر، ج۲، ص۱۶۷.</ref> اما دیری نپایید که از نظر خود برگشت و به مخالفت با خلافت حضرت علی برخاست.<ref>یعقوبی، تاریخ، دار صادر، ج۲، ص۱۶۹.</ref>چرا که او و طلحه انتظار داشتند که '''علی''' فرمانداری کوفه و بصره را به آنها بسپارد٬ اما چنین نشد<ref>ابن قتيبة دينوري٬ الامامة و السياسة، ۱۳۸۰ش٬ ج۱ ٬ ص۷۱ </ref> پس به بهانه [[عمره]] از [[مدینه]] بیرون آمدند. وقتی قصد مسافرت خود را به '''علی''' گفتند٬ امام به آنان فرمود: ایشان برای زیارت [[خانه خدا]] نمی‌روند، بلکه به قصد مکر و حیله و خیانت مسافرت می‌کنند.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۳۲.</ref>

آن دو، در مکه [[عایشه]] را که از خلافت علی خشمگین بود و از مظلومیت [[قتل عثمان بن عفان|عثمان]] سخن می گفت<ref>ابن قتيبة دينوري٬ الامامة و السياسة، ۱۳۸۰ش٬ ج۱ ٬ ص۷۱ </ref>٬ با خود همراه کرده به قصد خروج علیه حضرت علی(ع) با تشکیل سپاهی عظیمی عازم [[بصره]] شدند. آنان پس از مصادره اموال یمنیان که توسط [[یعلی بن منبه]] برای حضرت علی(ع) فرستاده می‌شد، به طور رسمی و علنی مخالفت خود را اظهار نمودند.<ref>ابن قتیبه دینوری، الامامه و السیاسه، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۶۳.</ref>

آنان وارد بصره شده و [[عثمان بن حنیف]] استاندار حضرت علی(ع) را مورد ضرب و شتم قرار دادند.<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۶۶-۳۶۹؛ ابن اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۵۱.</ref> حضرت علی(ع) با سپاه، خود را به حوالی بصره رساند و پس از تلاش برای ختم غائله با آنان درگیر شد. بسیاری به قتل رسیدند و برخی گریختند.<ref>دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۱۵۰-۱۵۱</ref>

چون حضرت علی(ع) به نزدیک سپاه جمل رسید، اردو زد و زبیر را فرا خواند، ملاقات آن دو بین صفوف دو لشکر و بر روی مرکب‌هایشان صورت گرفت. امام به او گفت: اى ابا عبد الله ترا به خدا سوگند مى‌‏دهم آيا به خاطر دارى كه روزى دست من در دست تو بود و به حضور پيامبر (ص) رسيديم و آن حضرت به تو فرمود آيا على را دوست مى‌‏دارى؟ و تو گفتى آرى! و آن حضرت فرمود: ولى تو با او جنگ و نسبت به او ستم خواهى كرد؟ زبير گفت آرى به ياد دارم.<ref>دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۱۴۷</ref><ref>ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۴۰۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۱۲۳</ref>  اکنون آمده‌ای با من بجنگی؟<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۴۳۰.</ref>

زبیر پس از این دیدار نزدیک پسرش عبدالله رفت و بدو گفت من از میدان جنگ می‌روم چه علی(ع) امری را به یادم آورد که از آن غافل بودم.<ref>دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۱۴۸</ref> آن‌گاه على(ع) نزد لشكر خود برگشت و فرمود بر آنان حمله كنيد كه حجت بر ايشان تمام كرديم‏.<ref>دینوری، الأخبار الطوال، ۱۳۳۰ق، ص۱۴۷</ref>

گفته شده است در این زمان زبیر می‌گفت وقتى آيه {{متن قرآن|وَ اتَّقُوا فِتْنَةً لا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً|سوره=انفال|آیه=۲۵}} نازل شد، همه متعجّب شديم كه چه فتنه‏‌اى فرا خواهد رسيد و چه حادثه عجيبى رخ خواهد داد تا اين كه این فتنه را ديديم. نقل شده زبير بن عوّام مى‏‌گفت: سال‌ها این آيه را قرائت مى‏ كردم؛ امّا نمى‏‌دانستم كه من از جمله مصاديق آن هستم. <ref>حسكانى، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل‏، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۷۲</ref>

پس از کناره‌گیری زبیر، [[عمرو بن جرموز|عَمرو بن جُرموز]]، با چند تن از یارانش، به تعقیب او پرداخت و در جایی به نام [[وادی السباع|وادی السِّباع]] او را غافلگیرانه کشت.<ref>طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۹۶۷م، ج۴، ص۵۱۱.</ref> وی سپس نزد حضرت علی(ع) رفت و به دربان گفت، برای قاتل زبیر اجازه ورود بگیر. حضرت فرمود: اجازه بده وارد شود و مژده آتش جهنم به او بده.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۵۴.</ref> پیامبر(ص) نیز درباره قاتل زبیر فرموده بود: جایگاه قاتل زبیر آتش است.<ref>ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۸، ص۴۲۱.</ref>

علمای [[نسب شناسی|انساب]] فرزندان زبیر به جز عبدالله  را ۱۰ پسر و ۹ دختر گزارش کرده‌اند. اسامی دیگر فرزندان زبیر به شرح زیر می‌باشد.{{مدرک}} بر این اساس پسران او عبارتند از: عروه که فقیه بود و داماد [[حکم بن ابی العاص|حکم بن ابی العاص اموی]] شد. <ref>ابن سعد٬الطبقات الكبرى، ۱۴۱۰ق٬ ج۵ ٬ ص۳۷۴</ref> [[مصعب بن زبیر|مصعب]]، منذر، عمر، عبيدة، جعفر، عامر، عمير، حمزة<ref>ابن عبدالبر، الاستیعاب فی معرفة الأصحاب، ۱۴۱۲ق٬ ج۲ ٬ ص ۵۱۰ </ref>٬ عمرو که در سپاه [[بنی امیه]] بر علیه برادرش عبدالله بود اما با یزید بیعت نکرد. اما در خلافت او رئیس شرطه [[مدینه]] شد.<ref>زركلى٬ خير الدين٬ الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال والنساء من العرب والمستعربين والمستشرقين، ۱۹۸۹م٬ ج۵ ٬ ص۷۷</ref> مهاجر و خالد. و دختران او: خدیجه کبری، ام حسن، عایشه، حبیبه، سوده، هند، رمله٬ زینب و خدیجه صغری.<ref>ابن الجوزی، المنتظم فی تاریخ الأمم والملوک، ۱۴۱۲ق٬ ج۵ ٬ ص۱۰۷.</ref>

زبیر در دوران [[خلفای سه گانه]] دارایی زیادی جمع‌آوری کرد. گفته‌اند وی پس از خود یازده خانه در [[مدینه]]، دو خانه در [[بصره]]، یک خانه در [[کوفه]] و یک خانه در [[مصر]] به [[ارث]] گذاشت.<ref>ابن ابی شیبه، المصنف، ۱۴۰۹ق، ج۸، ص۷۱۷.</ref> نیز دارایی وی را پس از [[مرگ]]ش، هزار دینار، هزار اسب، هزار [[کنیز]] و غلام ذکر کرده‌اند.<ref>مسعودی، مروج الذهب، ۱۹۸۴م، ج۲، ص۳۳۳.</ref> برخی نیز تا پنجاه و دو میلیون [[درهم]] گزارش کرده اند.<ref>ابن سعد٬ الطبقات الكبرى، ۱۴۱۰ق٬ ج۳ ٬ص ۸۱</ref>

* ابن اثیر الجزری، علی بن محمد، أسدالغابة فی معرفة الصحابة، بیروت،‌ دار الفکر، ۱۴۰۹/۱۹۸۹ق.

* شريف الرضى، محمد بن حسين‏، نهج البلاغة، محقق/ مصحح: صالح، صبحی، قم، انتشارات هجرت‏،  چ۱، ۱۴۱۴ق.

* الحاكم النيسابوري، محمد بن عبدالله أبو عبدالله، المستدرک على الصحیحین، تحقيق: مصطفى عبد القادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، الطبعة الأولى٬ ۱۴۱۱ق.

* ابن قتیبه دینوری، عبد الله بن مسلم، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ۱۴۱۰/۱۹۹۰ق.

* عسکری،ابو هلال، الأوائل،‌ طنطا، دار البشیر، ۱۴۰۸ق.

* مفید، محمد بن محمد، الجمل، قم، مکتب الاعلام الاسلامی٬ ۱۳۷۱ش.

* جزری شافعی٬ محمد بن محمد٬ اسنی المطالب فی مناقب الامام علی بن ابیطالب٬ اصفهان٬ مکتبة الإمام أمیرالمؤمنين علي(ع) العامة٬ چ۱.

*ابن عقده، احمد بن محمد٬ کتاب الولایه٬ قم٬ دليل ما٬ ۱۴۲۴ق.

*قمی٬ علی بن ابراهیم٬ تقسیر القمی٬ تحقیق سید طیب جزائری٬ قم٬ دار الکتاب٬ چ۴ ٬ ۱۳۶۷ش.

* طبرسى، ابو منصور احمد بن على٬ الإحتجاج، مشهد مقدس، نشر مرتضى ، ۱۴۰۳ق.

*محدث نورى، میرزا حسین٬ مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل البيت عليهم السلام ، ۱۴۰۸ق.

* حر عاملى، محمد بن حسن٬ وسائل الشيعة، قم، مؤسسه آل البيت عليهم‏السلام، ۱۴۰۹ق.

* كلينى، محمد بن یعقوب٬ الكافي، تهران، دار الكتب الإسلامية ، ۱۳۶۵ش.

* حسكانى٬ عبيد الله بن احمد٬ شواهد التنزيل لقواعد التفضيل‏٬ تهران٬ سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى‏٬ چ۱ ٬ ۱۴۱۱ق.