کاربر ناشناس
حرز: تفاوت میان نسخه‌ها
جز
بدون خلاصۀ ویرایش
imported>Mahboobi جزبدون خلاصۀ ویرایش |
imported>Pourrezaei جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''حِرز'''، به | '''حِرز'''، به پاره‌ای از آیات، اذکار، اوراد و ادعیه مأثوری که برای حفظ جان و مال از آسیب‌ها می‌خوانده یا به صورت مکتوب با خود حمل می‌کرده‌اند، گفته می‌شود. | ||
واژه حرز و مشتقات آن در [[قرآن |قرآن | واژه حرز و مشتقات آن در [[قرآن|قرآن کریم]] نیامده، اما در احادیث [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]] و ادعیه مأثور این واژه فراوان به‌کار رفته است. شماری از این حدیث ها، از جمله حدیث [[انس بن مالک]] و حدیث منقول از [[حضرت علی|علی‌بن ابی‌طالب]](ع)، حاکی از کاربرد حرز، به معنای مصطلح، در صدر [[اسلام]] است. | ||
حرز در فرهنگ | حرز در فرهنگ شیعی از فرهنگ سایر مسلمانان متداول‌تر بوده است. وجود انبوهی از حرزها و عوذه‌ها و دعاهای حفظ، که در کتب ادعیه و حدیث امامیه ثبت شده، شاهد این مدعاست. | ||
==در لغت و اصطلاح== | ==در لغت و اصطلاح== | ||
حِرز (جمع آن اَحْراز) در لغت به | حِرز (جمع آن اَحْراز) در لغت به جایی می‌گویند که چنان محصور و محکم باشد که اگر کسی بدان وارد شود از گزندها و خطرها مصون بماند<ref>خلیل‌بن احمد؛ جوهری؛ ابن‌منظور؛ زبیدی، ذیل واژه</ref> و در اصطلاح، مشابه با [[تعویذ]] و عُوذَه<ref>رجوع کنید به جوهری؛ ابن‌منظور؛ زبیدی، همانجاها</ref> یا قسمی از آن است که با آداب [[شرع]] موافق باشد. بنابه گفته [[زمخشری]]<ref>ذیل واژه</ref> کاربرد حرز در معنای اصطلاحی از باب مَجاز است.<ref>نیز رجوع کنید به زبیدی، همانجا</ref> | ||
==تفاوت حرز با تعویذ== | ==تفاوت حرز با تعویذ== | ||
درباره تفاوت حرز و [[تعویذ]] و [[دعا]] باید گفت اینها | درباره تفاوت حرز و [[تعویذ]] و [[دعا]] باید گفت اینها مفاهیمی متداخل‌اند و مرز آنها با یکدیگر چندان مشخص نیست. در برخی از کتاب‌های [[حدیث]] حرزها و تعویذها در یک باب و یک ردیف جمع شده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص۵۶۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۳ـ۴۰۶</ref> شماری از حرزها نیز ذیل عنوان «عوذات الائمة علیهم‌السلام للحفظ» (تعویذهای [[امامان]] برای حفظ خود از آسیب ها) فراهم آمده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۲</ref> | ||
[[ابن طاووس|ابن‌طاووس]] | [[ابن طاووس|ابن‌طاووس]] دعای منسوب به [[امام جواد|امام جواد علیه‌السلام]] را که گویند برای مصون ماندن از آسیب‌ها برای [[مأمون]] نوشت، در [[مهج الدعوات و منهج العبادات (کتاب)|مُهَج‌الدعوات]]<ref>مُهَج‌الدعوات، ص۵۲ـ۵۹</ref> «حرز» و در [[الامان من اخطار الاسفار و الازمان|الامان]]<ref>الامان،ص ۷۴</ref> «عوذه» نامیده است. از مقایسه متون حرزها و تعویذها نیز به تفاوتی نمی‌توان دست یافت. به همین سبب، در ادبیات محدّثان و اهل دعا، حرز و تعویذ و تحرّز و تعوّذ غالباً در یک سیاق و به یک معنا به‌کار رفته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به برقی، ج ۲، ص۳۶۷؛ ابن‌طاووس، ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶، ج ۲، ص۲۷۵</ref> شاید بتوان گفت تعویذ تنها خواندنی‌ها و نوشتنی‌ها (از قبیل [[اسم اعظم]] یا اذکار و ادعیه) است، اما حرز افزون بر اینها شامل اشیا هم می‌گردد. | ||
==در احادیث== | ==در احادیث== | ||
واژه حرز و مشتقات آن در [[قرآن |قرآن | واژه حرز و مشتقات آن در [[قرآن|قرآن کریم]] نیامده، اما در احادیث [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنّی]] و ادعیه مأثور این واژه فراوان به‌کار رفته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص۲۸۱، ج ۲، ص۲۲۱، ۵۱۹؛ ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ج ۱، ص۱۵۲؛ طوسی، ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲، ج ۳، ص۹۷؛ همو، ۱۴۱۱، ص۱۵۱، ۵۷۴؛ ابن‌حنبل، ج ۴، ص۶۰؛ ابن‌ماجه، ج ۲، ص۱۲۷۲</ref> شماری از این حدیث ها، از جمله حدیث [[انس بن مالک]]<ref>رجوع کنید به متقی، ج ۲، ص۶۶۶ـ۶۶۷</ref> و حدیث منقول از [[حضرت علی|علی‌بن ابی‌طالب]](ع)،<ref>سیوطی، ذیل اسراء: ۴۵؛ متقی، ج ۲، ص۶۶۶</ref> حاکی از کاربرد حرز، به معنای مصطلح، در صدر [[اسلام]] است به این معنا که [[پیامبر(ص)]]، [[امامان]] و برخی از [[صحابه]] و تابعان و اتباع ایشان برای حفظ خود یا دیگران از گزندها و آسیب‌ها حرز به‌کار می‌برده و نتیجه مطلوب را نیز به دست می‌آورده‌اند. | ||
==نزد صوفیان== | ==نزد صوفیان== | ||
استعمال حرز | استعمال حرز برای مصونیت از آزار [[شیطان|شیاطین]] و [[جن|جنّیان]] و نوشتن یا املا کردن حرز برای شفای بیماران، نزد [[صوفیان]] نیز متداول بوده است، چنان‌که [[ابوسعید ابوالخیر]] یک رباعی سروده و بر آن شرحهایی به نام «حورائیه» نوشته شده است.<ref>محمدبن منوّر، بخش ۱، مقدمه شفیعی کدکنی، صصدونوزده</ref> این رباعی حرزی بوده که ابوسعید برای شفای استاد خود، که در بستر افتاده بوده، املا کرده است.<ref>رجوع کنید به محمدبن منوّر، بخش ۱، ص۲۷۴</ref> [[ابن عربی]]<ref>ص ۲۶۴</ref> نیز حرزی را به [[حضرت سلیمان|سلیمان‌بن داود نبی]] نسبت داده است. | ||
==نزد شیعیان== | ==نزد شیعیان== | ||
حرز در فرهنگ | حرز در فرهنگ شیعی از فرهنگ سایر مسلمانان متداول‌تر بوده است. وجود انبوهی از حرزها و عوذه‌ها و دعاهای حفظ، که در کتب ادعیه و [[حدیث]] [[امامیه]] ثبت شده، شاهد این مدعاست.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۱۴ـ۶۴، ۱۳۷ـ۱۵۳، ۲۰۶ـ۲۰۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۰۸ـ۴۰۶، ج ۹۲، ص۲۰۹ـ۲۷۹</ref> از واژه حرز در شعر فارسی هم استفاده شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به انوری، ج ۱، ص۲۳۵؛ خاقانی، ص۱۷</ref> | ||
==حجم حرزها== | ==حجم حرزها== | ||
حرزها از نظر | حرزها از نظر کوتاهی و بلندی باهم تفاوت دارند. برخی، مانند حرزی به‌نام «حرز خدیجه»، از چند کلمه تجاوز نمی‌کنند،<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۱۷؛ مجلسی، ۱۴۰۴، ج ۹۱، ص۲۱۰، ۲۲۴</ref> اما برخی مرکب از چند سطر و بعضی نیز چون حرز منسوب به [[امام سجاد علیه‌السلام]]<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۳ـ۲۸</ref> و حرز منسوب به [[امام صادق علیه‌السلام]]<ref>رجوع کنید به همان، ص۳۴ـ۳۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۷۳ـ۲۷۹</ref> مفصّل و طولانی‌اند. | ||
==درون‌مایه== | ==درون‌مایه== | ||
درون‌مایه حرزها نیز باهم متفاوت‌اند. | درون‌مایه حرزها نیز باهم متفاوت‌اند. برخی حرزها آیاتی از [[قرآن]]اند، مانند [[آیة الکرسی]] و آیه «وَ اِنْ یکاد». این آیات را «آیات الحرز» خوانده‌اند،<ref>رجوع کنید به ابن‌نجار، ج ۱۸، ص۱۷۰ـ۱۷۱؛ نیز رجوع کنید به الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، ص۴۰۰؛ ابن‌طاووس، ۱۴۰۹، ص۱۲۵</ref> زیرا از [[رسول خدا(ص)]] منقول است که هرکس ۳۳ آیه از قرآن را در شبی بخواند، در آن شب دزد یا درنده‌ای به وی آسیب نمی‌رساند و خود و خانواده‌اش و اموالش تا صبح در امان و عافیت خواهند بود.<ref>رجوع کنید به سیوطی، ذیل بقره: ۳</ref> امام جعفرصادق نیز آیاتی از قرآن را حرزِ فرزندش [[امام کاظم|موسی علیه‌السلام]] قرار داده بود و آن حضرت نیز آنها را می‌خواند و خود را بدان تعویذ می‌کرد.<ref>ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۴۵ـ۴۹؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۳۹</ref> | ||
شماری از حرزها نیز اذکار متداول در میان مسلمانان‌اند، از قبیل [[تهلیل]] و [[تسبیح]] و [[تحمید]].<ref>برای نمونه رجوع کنید به برقی، ج ۱، ص۳۱؛ ترمذی، ج ۵، ص۱۷۵؛ کلینی، ج ۲، ص۵۱۹</ref> حرزهایی هم که مستقیماً از قرآن اقتباس نشده‌اند، غالباً دارای مدلولی روشن و همسو با قرآن و حاوی مضامین بلند توحیدی و مشتمل بر [[توکل]] بر خدا و تکیه بر قدرت لایزال الهی و پرهیز از پناه جستن به [[شیطان|شیاطین]] و [[جن|جنّیان]] و ارواح‌اند. شمار اندکی از حرزها مشتمل بر حروف و کلمات و عبارات مرموز و نامأنوس‌اند و در نتیجه مدلول آنها ناشناخته است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۰؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۳، ۲۲۸</ref> | |||
افزون بر آنچه گفته شد، در احادیث | افزون بر آنچه گفته شد، در احادیث کارهایی نیز حرز معرفی شده است، از جمله همراه داشتن [[تربت]] [[امام حسین علیه‌السلام]] به‌ویژه در سفر،<ref>ابن‌قولویه، ص۴۷۳ـ۴۷۴؛ طوسی، ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲، ج ۶، ص۷۴ـ ۷۵؛ حرّعاملی، ج ۱۱، ص۴۲۷ـ۴۲۸</ref> تدهین با روغن درخت‌بان،<ref>ابن‌بسطام، ص۹۴</ref> همراه داشتن عصایی از درخت بادام تلخ در سفر،<ref>ابن‌بابویه، ۱۴۰۴، ج ۲، ص۲۷۰</ref> حک کردن برخی اذکار بر نگین انگشتری،<ref>همو، ۱۳۶۸ش، ص۱۸۰</ref> در دست کردن خاتم عقیق<ref>کلینی، ج ۶، ص۴۷۰؛ ابن‌بابویه، ۱۳۶۲ش، ج ۱، ص۱۹۹</ref> و به همراه داشتن انگشتری با نگین عقیق زرد.<ref>ابن‌طاووس، ۱۴۰۹، ص۴۸</ref> | ||
==حرزهای منسوب به ائمه(ع) و صحابه== | ==حرزهای منسوب به ائمه(ع) و صحابه== | ||
کثرت حرزها نیز چشمگیر است. به [[پیامبر(ص)]] و همسرش [[خدیجه]] و دخترش [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه زهرا(س)]] و هریک از امامان معصوم حرزهایی منسوب است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۱۴ـ۶۴؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۰۸ـ۳۷۱</ref> نامدارترین حرزها عبارت‌اند از: | |||
# حرز [[ابی دجانه انصاری|ابی دَجانَه | # حرز [[ابی دجانه انصاری|ابی دَجانَه انصاری]] برای دفع جن و سحر. این حرز که راویان [[اهل سنّت]] آن را نقل کرده‌اند<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌جوزی، ج ۳، ص۱۶۸؛ فتنی، ص۲۱۱</ref> در سده‌های اخیر به مجموعه‌های حدیثی [[شیعه]] نیز راه یافته است،<ref>رجوع کنید به مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۲۲۰ـ۲۲۴</ref> اما حدیث‌شناسان اهل سنّت متفقآ این حدیث را برساخته ارزیابی کرده و موسی انصاری، راوی حدیث مزبور، را صحابی ساختگی معرفی کرده‌اند.<ref>رجوع کنید به ابن‌جوزی، همانجا؛ ذهبی، ج ۴، ص۴۲۹؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج ۶، ص۳۰۵</ref> | ||
# [[دعای سیفی|حرز | # [[دعای سیفی|حرز یمانی]]، مشهور به دعای سَیفی، یکی از حرزهای منسوب به [[امام علی|علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام]] است. این حرز، که از آن با عنوان «دعای یمانی» هم یاد شده،<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۱۳۷</ref> با اسانید و متون متفاوت روایت شده است.<ref>رجوع کنید به همان، ص۱۳۷ـ۱۵۳؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۲، ص۲۴۰ـ۲۵۹</ref> بر این حرز، که نام آن همواره بر زبان ایرانیان به ویژه شاعران فارسی‌گو جاری بوده است،<ref>برای نمونه رجوع کنید به حافظ، ص۵۹</ref> شرحهایی هم نگاشته‌اند. در این شرحها شارحان درباره مقدمات و آداب به‌کار بستن دعای مزبور و سند و متن آن سخن گفته‌اند.<ref>رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج ۶، ص۱۹۰، ج ۱۲، ص۲۳۵، ج ۱۶، ص۳۰۳</ref> | ||
# «[[رقعة الجیب|رُقْعَةُ الجَیب]]» نیز | # «[[رقعة الجیب|رُقْعَةُ الجَیب]]» نیز حرزی منسوب به امام [[امام رضا|علی‌بن موسی‌الرضا علیه‌السلام]] است، که چون کنیزک [[حمید بن قحطبه طائی|حُمَیدبن قحطبه]] به هنگام شستن جامه امام آن را در جیب وی یافته، به این‌نام خوانده شده است.<ref>ابن‌بابویه، ۱۳۶۳ش، ج ۲، ص۱۳۸؛ ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۴۹</ref> | ||
# حرز | # حرز دیگری هم با همین عنوان به امام رضا علیه‌السلام منسوب است.<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۵۱؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۱۹۴</ref> به‌همراه داشتن حرز جواد، منسوب به [[امام جواد|امام محمدتقی علیه‌السلام]]، نیز در میان شیعیان و ایرانیان چندان متداول بوده که «حرز جواد کسی بودن» و «حرز جواد خود کردن»، به معنای «پیوسته با او بودن» و «همیشه کسی را همراه خود کردن»، مَثَل شده است.<ref>رجوع کنید به دهخدا، ذیل «حرز جواد»</ref> در کتب ادعیه و حدیث درباره این حرز، که گویند نخستین بار امام علیه‌السلام آن را برای [[مأمون|مأمون عباسی]] نوشته، حکایت شگفت‌انگیزی نقل شده است<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۵۲ـ۶۰؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۵۴ـ ۳۶۱</ref> [[محمدبن حسنعلی شوشتری]]، یکی از عالمان سده دوازدهم و نواده عبداللّه‌بن حسین تستری، نیز رساله‌ای به نام آداب حرز الجواد برای [[حسین صفوی|شاه‌سلطان حسین صفوی]] نوشته است.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۱، ص۱۷</ref> | ||
==انتساب یا عدم انتساب حرزها به ائمه(ع)== | ==انتساب یا عدم انتساب حرزها به ائمه(ع)== | ||
داوری درباره حرزها و درستی و نادرستی انتساب آنها به [[معصومان|معصومان علیهم‌السلام]]، به بررسی دقیق حدیث‌شناختی یک‌یک آنها از حیث اتصال و انقطاع اسانید و وثاقت و عدم وثاقت راویان نیاز دارد. از پاره‌ای از احادیث متضمن حرزها، از نظر سند، انتقاد شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به مجلسی، ۱۳۶۳ش، ج ۱۲، ص۴۳۶ـ۴۴۳؛ همو، ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷، ج ۹، ص۱۱۷</ref> گفتنی است که گاهی یک حرز و سبب ورود آن، به دو امام نسبت داده شده است. مثلاً، حرزی از [[امام موسی کاظم علیه‌السلام|امام موسی‌بن جعفر علیه‌السلام]] نقل شده و گفته شده است که امام وقتی آن را خواند که او را در گودالی پیش درندگان انداخته بودند،<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۹۱؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۲۷ـ۳۳۱</ref> اما همان حرز و سبب ورود آن، به [[امام رضا|امام علی‌بن موسی‌الرضا علیه‌السلام]] هم نسبت داده شده است<ref>رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۹۸؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۴۹ـ۳۵۴</ref> | |||
حرزهایی هم وجود دارد که نه تنها فاقد اِسنادند، بلکه به هیچ‌یک از پیشوایان معصوم علیهم‌السلام منسوب نیستند. این قبیل حرزها صرفاً به خط یکی از عالمان دینی‌اند و در بخش ادعیه جوامع حدیثی چون [[بحارالانوار]]<ref>برای نمونه رجوع کنید به ج ۹۱، ص۳۶۶ـ۳۷۱</ref> و احیاناً در دیگر کتاب‌های ادعیه به ثبت رسیده‌اند؛ بنابراین، اعتماد بر اغلب این حرزها از باب عمل به قاعده «[[تسامح در ادله سنن]]» و عمل به مضمون «[[اخبار من بلغ|اخبارُ مَنْ بَلغَ]]» خواهد بود.<ref>رجوع کنید به مجلسی، ۱۳۶۳ش، ج ۸، ص۱۱۲ـ ۱۱۹</ref> | |||
==جواز و عدم جواز آویختن حرز== | ==جواز و عدم جواز آویختن حرز== | ||
درباره جواز و عدم جواز آویختن حرز، از روایات منقول از پیشوایان معصوم مستفاد می‌شود | درباره جواز و عدم جواز آویختن حرز، از روایات منقول از پیشوایان معصوم مستفاد می‌شود که آویختن چیزهایی که در آن [[قرآن]] یا ذکر خدا باشد و از آنها بوی [[شرک]] به مشام نرسد [[مباح]] است؛<ref>حمیری، ص۱۱۰ـ۱۱۱؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج۹۲، ص۴ـ۶؛ قس جوهری، ذیل «تمم»</ref> بنابراین، اینکه سنّت آویختن حرز از رسوم [[جاهلیت]] و درنتیجه [[حرام]] دانسته شده،<ref>رجوع کنید به مبارکفوری، ج ۹، ص۳۵۶</ref> قاعدتاً ناظر به رفتارهایی شبیه به آویختن تَمیمه و امثال آن است. | ||
==ادعیه حُجُب== | ==ادعیه حُجُب== | ||
به جز حرزها، آیات و ادعیه و | به جز حرزها، آیات و ادعیه و اذکاری نیز در کتاب‌های [[حدیث]] و ادعیه آمده است که آنها را «حُجُب» (جمعِ حجاب) یا «ادعیه حُجُب» یا «اَحْجِبه» و «احتجابات» خوانده‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۳۵۴ـ۳۶۲؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۷۲ـ۴۰۶</ref> این عناوین از آیات ۴۵ و ۴۶ [[سوره اسراء]] و نیز از متون برخی از همین ادعیه گرفته شده‌اند. این حجابها دقیقاً کارکرد حرز را دارند و از این‌رو، به خواندن آنها، هنگامی که بیم خطری برود، سفارش شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به ابن‌طاووس، ۱۴۱۴، ص۲۶۱، ۳۵۴ـ۳۶۲؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۹۱، ص۳۷۲ـ ۴۰۶</ref> | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||
| خط ۶۷: | خط ۶۷: | ||
{{ستون-شروع}} | {{ستون-شروع}} | ||
* آقابزرگ | * آقابزرگ طهرانی. | ||
* ابن‌بابویه، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، قم | * ابن‌بابویه، ثواب‌الاعمال و عقاب‌الاعمال، قم ۱۳۶۸ش. | ||
* | * ابن‌بابویه ، عیون‌الاخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش. | ||
* | * ابن‌بابویه ، کتاب الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش. | ||
* | * ابن‌بابویه ، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم ۱۴۰۴. | ||
* ابن‌بسطام (حسین‌بن بسطام) و ابن‌بسطام (عبداللّه‌بن بسطام)، طب الائمة علیهم‌السلام، نجف، | * ابن‌بسطام (حسین‌بن بسطام) و ابن‌بسطام (عبداللّه‌بن بسطام)، طب الائمة علیهم‌السلام، نجف، ۱۳۸۵، چاپ افست بیروت، بی‌تا. | ||
* | * ابن‌جوزی، کتاب الموضوعات، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، مدینه ۱۳۸۶ـ ۱۳۸۸/ ۱۹۶۶ـ۱۹۶۸. | ||
* ابن‌حجر | * ابن‌حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی‌محمد معوض، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵. | ||
* ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا. | * ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، بی‌تا. | ||
* ابن‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد | * ابن‌طاووس، اقبال‌الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶. | ||
* | * ابن‌طاووس ، الامان من اخطار الاسفار و الازمان، قم ۱۴۰۹. | ||
* | * ابن‌طاووس ، مهج‌الدعوات و منهج‌العبادات، قدم‌له و علق‌علیه حسین اعلمی، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴. | ||
* | * ابن‌عربی، العبادلة، ویلیه ساعة الخبر، چاپ عاصم ابراهیم کیالی، بیروت ۱۴۲۵/۲۰۰۴. | ||
* ابن‌قولویه، | * ابن‌قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. | ||
* ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمد فؤاد | * ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴، چاپ افست بیروت، بی‌تا. | ||
* ابن‌منظور. | * ابن‌منظور. | ||
* ابن‌نجار، ذیل تاریخ بغداد، در احمدبن | * ابن‌نجار، ذیل تاریخ بغداد، در احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، او، مدینةالسلام، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، ج ۱۶ـ۲۰، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷. | ||
* محمدبن محمد ( | * محمدبن محمد (علی) انوری، دیوان، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران ۱۳۶۴ش. | ||
* احمدبن محمد | * احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، قم، ۱۳۳۱ش. | ||
* محمدبن | * محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۵، چاپ عبدالرحمان محمدعثمان، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
* اسماعیل‌بن حماد | * اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت، بی‌تا، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش. | ||
* شمس‌الدین محمدحافظ، دیوان، چاپ محمد | * شمس‌الدین محمدحافظ، دیوان، چاپ محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران ۱۳۶۲ش. | ||
* حرّ | * حرّ عاملی؛ عبداللّه‌بن جعفر حمیری، قرب‌الاسناد، قم ۱۴۱۳. | ||
* بدیل‌بن | * بدیل‌بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران ۱۳۷۸ش. | ||
* خلیل‌بن احمد، | * خلیل‌بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۵. | ||
* دهخدا. | * دهخدا. | ||
* محمدبن احمد | * محمدبن احمد ذهبی، میزان الاعتدال فی نقدالرجال، چاپ علی محمد بجاوی، قاهره ۱۹۶۳ـ۱۹۶۴، چاپ افست بیروت، بی‌تا. | ||
* محمدبن محمد | * محمدبن محمد زبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/ ۱۹۹۴؛ | ||
* محمودبن عمر | * محمودبن عمر زمخشری، اساس البلاغة، بیروت ۱۳۸۵/۱۹۶۵. | ||
* | * سیوطی. | ||
* محمدبن حسن | * محمدبن حسن طوسی، تهذیب‌الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲. | ||
* | * محمدبن حسن طوسی ، مصباح المتهجد، بیروت ۱۴۱۱/ ۱۹۹۱. | ||
* محمدطاهربن | * محمدطاهربن علی فتنی، تذکرةالموضوعات، قاهره ۱۳۴۳/ ۱۹۲۴. | ||
* الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه‌الرضا، مشهد: موسسة آل‌البیت، | * الفقه المنسوب للامام الرضا علیه‌السلام، و المشتهر ب فقه‌الرضا، مشهد: موسسة آل‌البیت، ۱۴۰۶. | ||
* | * کلینی. | ||
* محمد عبدالرحمان | * محمد عبدالرحمان مبارکفوری، تحفة الاحوذی بشرح جامع الترمذی، بیروت ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰. | ||
* علی‌بن حسام‌الدین | * علی‌بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹. | ||
* محمدباقربن | * محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. | ||
* | * محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، مرآةالعقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، ج ۸، چاپ هاشم رسولی، ج ۱۲، چاپ جعفر حسینی، تهران ۱۳۶۳ش. | ||
* | * محمدباقربن محمدتقی مجلسی ، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷. | ||
* محمدبن منور، اسرارالتوحید | * محمدبن منور، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید، چاپ محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران ۱۳۶۶ش. | ||
{{پایان}} | {{پایان}} | ||