معتزله: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مُعتَزِلَه'''، عنوان گروهی از [[علم کلام|متکلمان]] مسلمانِ اهل سنّت است که به اصالت عقل در برابر نقل، شهرت دارند. در میان متکلمان اهل سنت، معتزله به [[کلام امامیه|متکلمان امامیه]] نزدیکترند. معتزله معتقد بودند که عقل نظری باید بر آنچه از طریق وحی به دست ما می‌رسد، حاکم باشد. این اصل، ثمراتی در کلّیت نظام فکری و عقاید دینی آنان به همراه داشت و برداشتی ویژه از توحید و عدل الهی به آنان بخشید و بدین رو، به تاویل آن دسته از متون دینی که به ظاهر، با عقل ناسازگار بودند، پرداختند. برای مثال، رؤیت الهی را که در برخی متون به آن تصریح شده انکار کردند و آن را به تاویل بردند؛ زیرا به لحاظ عقلی، رؤیت بدون مکان و جهت ممکن نیست و چون خداوند از مکان و جهت منزه است، رؤیت او در این جهان و در آخرت ممکن نیست. برخی عقاید معتزله با آرای مورد اتفاق اهل سنت تضاد آشکار داشتند.<br />

کلمه معتزله، اسم فاعل از ماده «ع ز ل»(= کناره گرفتن و دوری گزیدن)<ref>راغب، مفردات القرآن، ص۵۶۴ و ۵۶۵.</ref>، به معنای گروه کناره‌گیرنده است. در وجه نامگذاری این گروه به «معتزله» گفته‌اند روزی شخصی در جلسه درس [[حسن بصری]] در مسجد برخاست و از او پرسید که حکم مسلمانی که گناه کبیره انجام دهد چیست؟ آیا مؤمن است یا کافر؟ پیش از آن که حسن بصری پاسخ دهد، شاگردش [[واصل بن عطا]] برخاست و پاسخی خلاف نظر حسن بصری ارائه کرد و سپس برای توضیح نظر خویش به گوشه مسجد رفت. حسن بصری چون رفتن او را دید، گفت: «اعتزل عنّا؛ او از ما کناره گرفت» و بدین ترتیب، این لقب بر واصل بن عطا و مکتب او مصطلح و رایج گشت.<ref>م.م. شریف، تاریخ فلسفه در اسلام، ج۱، ص۲۸۴.</ref><br />

عموم مسلمانان این گروه را معتزله خطاب می‌کنند؛ اما آنان خود، عنوان «اهل التوحید و العدل» را بر خود نهاده‌اند؛ زیرا توحید و عدل، اصول اساسی اعتقادات معتزله است.<ref>م.م. شریف، تاریخ فلسفه در اسلام، ج۱، ص۲۸۴.</ref>

پیش از ظهور معتزله، بحثهای عقیدتی و کلامی میان مسلمانان درگرفته بود. گروه [[اهل حدیث]] مسلمانان را از هر گونه اندیشه‌گری و تعمق عقلی و فلسفی در معارف دینی نهی می‌کردند. برخی مسلمانان درباره مسائل ماوراء طبیعی مطرح در قرآن کریم، پرسشهایی داشتند. برای نمونه، ظاهر برخی آیات قرآن مانند «الرحمن علی العرش استوی...» بر جسمانی بودن خدا دلالت داشت و برای مسلمانان درباره این گونه نصوص دینی، مسئله‌هایی مطرح بود. اهل حدیث تأکید می‌کردند که سؤال از معنای حقیقی این گونه نصوص و توضیح و تفسیر این گونه موضوعات [[بدعت]] است و باید علم به معنای آنها را به خدا واگذار کرد. معتزله در برابر این جریان، معتقد بودند که باید به این گونه موضوعات وارد شد و درباره آنها اجتهاد، تعمق و تحلیل عقلی کرد.<ref>طباطبایی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج۵، ص۱۷.</ref>

گفته‌اند بنیانگذار معتزله، [[واصل بن عطا]] از شاگردان [[حسن بصری]] شخصیت برجسته [[اهل حدیث]] بوده است. ماجرای موجودیت رسمی معتزله را به جدایی واصل بن عطا از استادش حسن بصری در یکی از جلسات درس او نسبت داده‌اند.<ref>نک: ذیل عنوان «وجه نامگذاری» در همین مدخل.</ref><ref>م.م. شریف، تاریخ فلسفه در اسلام، ج۱، ص۲۸۴.</ref>