اسباب نزول

علم تفسیر

تفسیرهای مهم
شیعی	تفسیر ابو الجارود • تفسیر قمی • کتاب التفسیر (عیاشی) • تفسیر التبیان • تفسیر مجمع البیان • تفسیر الصافی • تفسیر المیزان
سنی	تفسیر جامع البيان (طبری) • المحرر الوجیز (ابن عطیه) • تفسیر الجامع لأحكام القرآن (قرطبی) • تفسير القرآن العظيم (ابن كثير) • تفسیر جلالین (سیوطی)
گرایش‌های تفسیری
تفسیر تطبیقی • تفسیر علمی • تفسیر عصری • تفسیر تاریخی • تفسیر فلسفی • تفسیر کلامی • تفسیر عرفانی • تفسیر ادبی • تفسیر فقهی
روش‌های تفسیری
تفسیر قرآن به قرآن • تفسیر روایی • تفسیر عقلی • تفسیر اجتهادی
شیوه‌های نگارش تفسیر
تفسیر ترتیبی • تفسیر موضوعی
اصطلاحات علم تفسیر
اسباب نزول • ناسخ و منسوخ • محکم و متشابه • اعجاز قرآن • جری و انطباق • مکی و مدنی

اَسْبابِ نُزول یا شَأن نزول حوادث یا موقعیت‌هایی که در پی آن‌ها آیه یا آیاتی از قرآن نازل شده است. اسباب نزول نقش مهمی در تفسیر آیات قرآن دارند و در کتاب‌های علوم قرآن و تفاسیر به آنها توجه می‌شود. عالمان مسلمان کتاب‌های مستقلی درباره اسباب نزول نوشته‌اند. همه آیات قرآن شان نزول ندارند. برخی از قرآن‌شناسان مجموع اسباب نزول را حدود ۴۶۰ مورد دانسته‌اند.

مفهوم

اسباب، جمع سبب و به معنای هر چیزی است که برای رسیدن به هدف می‌توان از آن کمک گرفت؛ این کلمه و مشتقات آن در معانی پیوند، افزار، باعث، دستاویز و خویشاوند به کار رفته‌اند. نزول، یعنی فرودآمدن آیات قرآن کریم. این کلمه همراه با مشتقاتش بارها در قرآن به کار رفته است.

منظور از اسباب نزول، حوادث و رخدادهایی است که در پی آنها برخی از آیات یا سوره‌های قرآن نازل شده است.

تفاوت شأن نزول و اسباب نزول

بر اساس دیدگاه برخی از مفسران نزول با شأن نزول متفاوت است. آنان شأن نزول را شامل همه اشخاص و حوادثی می‌دانند که قبل از نزول قرآن یا همزمان با نزول آن آیه یا آیاتی از قرآن درباره آنها نازل شده و هچنین اشخاص یا حوادثی که پس از نزول قرآن ، آیه یا آیاتی از قرآن بر آنها تطبیق شده است. سبب نزول را تنها پیش‌آمدهایی می‌دانند که در پی آن آیه یا آیاتی نازل شده است. البته در برخی از کتاب‌های تفسیری و علوم قرآنی شأن نزول با سبب نزول مرداف دانسته شده است. منشأ مرداف دانستن شأن نزول و سبب نزول برخی از تفاسیر فارسی مانند کشف الاسرار میبدی و روض الجنان ابوالفتوح رازی و نیز کاربرد «فنزلت...» در بسیاری از روایات اسباب نزول، معرفی شده است.

آیات و سور دارای اسباب نزول

برخی از آیات و سوره‌های قرآن سبب نزول خاص دارند. این آیات و سوره‌ها در پی حادثه‌ای مهم یا پرسش‌های صحابه از پیامبر و یا اوضاع و شرایط مسلمانان نازل می‌شد. تعداد اسباب نزول را حدود ۴۶۰ حادثه دانسته‌اند.

آیات و سور فاقد اسباب نزول خاص

بسیاری از آیات و سورهای قرآن شأن نزول ندارند و به هیچ حادثه و پرسشی که همزمان با نزول وحی روی داده باشند مربوط نیستند، البته نیاز انسانها به رهنمودهای الهی انگیزه کلی برای نزول آنها بیان شده است. آیات و سورهایی که اسباب نزول ندارند در دو دسته کلی‌اند:

• آیات و سوره‌هایی که رویدادهای مربوط امّت‌های گذشته در آنها مطرح است (البته بخشی از قصص و تاریخ زندگانی امتهای گذشته احیاناً دارای سبب خاصی از لحاظ نزول است، از قبیل تاریخ زندگانی «ذو القرنین» که از پی سؤال مردم در قرآن کریم بازگو شده است.).
• آیات و سوره‌هایی که شامل بسیاری از اخبار غیبی و ترسیم دورنمای عالم برزخ، و بهشت و دوزخ، و حالات روز قیامت، و گزارش احوال بهشتیان و دوزخیان و امثال آنها است.

فواید اسباب نزول

1. شناخت حکمت نزول آیه یا آیات
2. فهم درست آیات قرآنی و کشف غموض و ابهام
3. تعیین فرد یا افرادی که آیه در مورد آنها نازل شده است.
4. شناخت خاص و یا عام بودن سبب یا لفظ آیات

واحدی، شناخت اسباب نزول و مسایل مربوط به آن را برای تفسیر دقیق قرآن کریم، ضروری می‌داند.

کتابشناسی

ابن ندیم نخستین مجموعه‌های تدوین یافته درباره اسباب نزول را از ابن عباس دانسته است. گفته شده ابن مدینی (۲۳۴ق)را نخستین دانشمندی دانسته اند که درباره اسباب نزول کتاب نوشته، اما برخی به دلیل عدم نابردن واحدی از کتاب او و عدم دیدن سیوطی کتاب او را، در اصل وجود وی تردید کرده اند. القصص و الاسباب التی نزل من اجلها القرآن؛ ابومطرف اندلسی(۴۰۲ق)

• اسباب النزول؛ محمد بن سعد قرافی
• اسباب النزول القرآن یا اسباب النزول؛ علی بن احمد واحدی(۴۶۲ق) حاجی خلیفه، ج۱، ص۷۶
• اسباب النزول ؛ قطب الدین راوندی(۵۷۳ق)
• بیان التنزیل؛ ابن شهر آشوب(۵۸۸ق)
• اسباب النزول؛ ابن جوزی (۵۹۷م)
• لباب النقول فی اسباب النزول؛ سیوطی (۹۱۱ق)

توجه به فضائل اهل بیت در کتاب‌های اسباب نزول

مفسران شیعی و برخی از مفسران اهل سنت در بحث از اسباب نزول به ثبت و ضبط مجموعه‌هایی از شأن نزول آیات در فضایل اهل بیت(ع) توجه ویژه داشته اند. برخی از این آثار عبارتند از:

• ما نزل فی اهل البیت(ع) من القرآن؛ ابن حجام محمد بن عباس عالم امامی قرن ۳ق
• ما نزل من القرآن فی امیرالمومنین(ع)؛ ابونعیم اصفهانی(۴۳۰ق)
• ما نزل من القرآن فی علی بن ابی طالب(ع)؛ ابوعبیدالله محمد بن عمران مرزبانی
• الآیات المنزله فی اهل البیت؛ ابن فحام
• مختصر ما نزل من القرآن فی صاحب الزمان؛ احمد بن محمد جوهری
• منارالحق؛ احمد بن حسن بنعلی فلکی طوسی
• شواهد التنزیل فی قواعد التفصیل عبیدالله بن عبدالله حاکم حسکانی

پانویس

الگوی پانویس غیرفعال شده است. لطفا از الگوی پانوشت استفاده شود

منابع

• حجتی، سیدمحمدباقر، اسباب نزول، تهران: وزارت ارشاد اسلامی اداره کل، انتشارات و تبلیغات، زمستان ۱۳۶۵ش.
• دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران: دوستان-ناهید، ۱۳۷۷ش.