بهلول: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ابووُهَیْب بهلول‌بن‌عمر صیرفی''' یا صوفی (د ۱۹۰ق/۸۰۶م)، مشهور به دانا، عاقل یا مجنون، نام شخصیتی است که در ادبیات عامیانه [[ایران]] شهرت بسیار دارد. بهلول [[شیعه]] بود و برخی منابع از وی به عنوان شاگرد و مرید [[امام صادق(ع)]] یاد کرده‌اند.

 

نخستین گزارش هایی که از بهلول به دست رسیده، متعلق به نیمه اول قرن ۳ق است که وی را در زمان [[مهدی عباسی]] (حک‌ ۱۵۸-۱۶۹/۷۷۵-۷۸۵م) قرار می‌دهد. [[جاحظ]] (د۲۵۵ق/۸۶۹م) در نخستین روایت خود، <ref> جاحظ، ج ۱، ص ۱۸۲ </ref> او را مقابل اسحاق بن صبّاح (والی [[حجاز]] در زمان مهدی) قرارداده است و [[تشیع]] او را به روشنی اثبات می کند. در دو روایت دیگر، <ref> جاحظ، ج ۱، ص ۱۸۲ </ref> بهلول مردی گول و حتیٰ خالی از ظرافت جلوه می‌کند.

 

در آغاز سدۀ ۴ق/۱۰م، دو روایت دیگر از‌‌ همان نوع بر روایات جاحظ افزوده می‌شود که باز بر بی‌پروایی او در تشیع دلالت دارد. <ref> ابن‌عبدربه، ج۱، ص ۱۵۱ </ref> این خود نشان می‌دهد که در آن زمان حکایات متعددی دربارۀ او نقل شده است، به خصوص که در پایان همین قرن، [[حسن نیشابوری|نیشابوری]] (د۴۰۶ق/۱۰۱۵م) کتابی با عنوان عقلاءالمجانین نگاشت و در آن بابی را <ref> نیشابوری، ص۱۰۰-۱۰۹ </ref> به بهلول اختصاص داد. در این باب ۲۰ روایت ـ که‌گاه با شعر همراه‌اند ـ و نیز ۸۰ قطعه شعر مستقل آمده است:

در این روایات، وی‌گاه دیوانه سرگردانی است (ظاهراً همیشه در [[کوفه]]) که کودکان کوی و برزن به آزارش می‌پردازند؛ <ref> نیشابوری، ص۱۰۲، ۱۰۳، ۱۰۷ </ref> در ۴ روایت، با خلیفه [[هارون‌ الرشید|هارون‌]] برخورد می‌کند <ref> نیشابوری، ص۱۰۰-۱۰۲ </ref> و در عین دیوانگی (برچوبی سوار است) او را چنان پندهایی می‌دهد که بغض گلوی خلیفه را می‌گیرد. <ref> نیشابوری، ص۱۰۰-۱۰۱ </ref> در اینجا، مضمونِ تقریباً جهانی «بیزاری فیلسوف از پادشاه» دوباره تکرار شده است و یک بار نیز <ref> نیشابوری، ص۱۰۰-۱۰۱ </ref> اندرز او را حدیثی نبوی (با ذکر اسناد) کمال می‌بخشد.

اندک مدتی پس از نیشابوری، [[منصور بن حسین آبی|آبی]] (د ۴۲۱ق/۱۰۳۰م) در نثر الدرر، روایاتی دربارۀ بهلول نقل می‌کند <ref> نک‌: آبی، ص۲۵۹-۲۷۴ </ref> که ۹ تای آن‌ها ـ با اندکی اختلاف ـ در عقلاءالمجانین نیز آمده است. اما روایت آبی فضای زاهدانه و‌گاه صوفیانه را از دست داده، و به داستان های مضحک و‌ گاه مبتذل تبدیل شده است.

 

۳ نامه نیز خطاب به خلیفه، وزیر و صاحب شرطه نقل شده که حال و هوای اندرزنامه‌های کهن، یا حتیٰ [[نهج‌البلاغه]] بر آن‌ها غالب است. <ref> آبی، ۱۰۷-۱۰۸ </ref> در یک روایت نیز از [[ابوبکر]] و [[عمر]] ستایش شده است <ref> آبی، ۱۰۳ </ref> که باید در واکنش به تشیع او ساخته شده باشد. مجموعه اشعاری که در عقلاءالمجانین نیشابوری گرد آمده، ۳۹ بیت (در ۱۳قطعه کوتاه) است که مضمون بیشتر آن‌ها دربارۀ آخرت و قناعت در این جهان می‌گردد؛ اما ۳ دو بیتی نیز نقل شده <ref> نک‌: آبی، ص۱۰۸ </ref> که مضمونی ظریف و عاشقانه دارد. این اشعار بسیار ساده، بی‌تکلف و‌ گاه خالی از لطف است؛ و یکی از آن‌ها <ref> نک‌: آبی، ص۱۰۹، رائیه </ref> ظاهراً قافیه درستی هم ندارد (مگر آنکه همه را به وقف بخوانیم که پسندیده نیست).

 

از قرن ۵ق به بعد، انبوه کتاب هایی که از بهلول یاد کرده‌اند، هرکدام بریکی از جنبه‌های شخصیت او تکیه می‌کنند. [[راغب اصفهانی|راغب]]، <ref> راغب، ص۷۱۹-۷۲۱ </ref> [[عبدالرحمن ابن جوزی|ابن جوزی]] <ref> ابن جوزی، ص۵۱۶-۵۱۸ </ref> و بعد‌ها [[برهان الدین وطواط]] (د ۷۱۸ق/۱۳۱۸م) در غررالخصائص <ref> وطواط، ص۱۲۷-۱۲۸ </ref> در وجود بهلول، جز شخصیتی گول و خنده‌آور نمی‌بینند. صوفیانی چون مستملی (د ۴۳۴ق) نیز در شرح‌التعرف، <ref> مستملی، ج ۴، ص ۱۴۹۱، ۱۶۳۹ </ref> او را نماد فرزانه‌ای که مردم سخنانش را در نمی‌یابند، پنداشته‌اند. [[محی الدین ابن عربی|ابن عربی]] بابی بانام «بهالیل» گشوده، و شیوۀ آن را «بَهْلَلَة» خوانده است. <ref> ابن عربی، ج۱، ص ۲۴۷ </ref> در همین زمان، در آثار صوفیان ایرانی نیز از بهلول به عنوان شخصیتی دانا و حاضرجواب یاد شده است. <ref> مثلاً شمس تبریزی، ص ۱۳۷؛ مولوی، ص ۴۰، ۱۰۸-۱۱۰ </ref> در قرن بعد، [[عبدالله یافعی|یافعی]] <ref> یافعی، ص۶۳-۶۶، ۷۴، ۷۵، ۱۰۰-۱۰۲ </ref> داستان‌های مربوط به به او را سخت گسترش داده، و به آن‌ها رنگی کاملاً صوفیانه بخشیده است.

 

[[شیخ طوسی]] <ref> طوسی، ص۶۰ </ref> و بعد‌ها دیگران چون [[ابن حجر عسقلانی|ابن حجر]] <ref> ابن حجر، ج۲، ص ۶۸ </ref> از مردی بهلول نام و اهل [[حدیث]] که از [[امام صادق(ع)]] روایت کرده، نام برده‌اند. گویی این محدث در آثار متأخر‌تر، به خصوص در [[مجالس المؤمنین]] [[نورالله شوشتری]] با شخصیت بهلول مجنون درآمیخته، و از او مردی محدث و شاگرد و مرید امام(ع) ساخته شده است، حدیث گویی بهلول، از قرن ۴ق در ماجرای ملاقات با [[هارون الرشید|هارون]] پذیرفته شده بود؛ منابع پس از آن نیز بر این نکته تأکید کرده، و اندکی آن را گسترش نیز داده‌اند. <ref> ابن جوزی، ۵۱۷-۵۱۸؛ ابن دمیاطی، ۹۱-۹۲ </ref> [[ابن شاکر کتبی]] نیز علاوه براینکه به محدث بودن او اشاره کرده، و بسیاری از روایات کهن را آورده، ظاهراً نخستین بار تاریخ وفات او را حدود سال ۱۹۰ق/۸۰۶م قرار داده است <ref> ابن شاکر، ج۱، ۲۲۸-۲۳۱ </ref> یک قرن بعد، [[ابن تغری بردی]] <ref> ابن تغری، ج۲، ۱۱۰-۱۱۱ </ref> سال ۱۸۳ق را با اندکی تردید پیشنهاد کرده است.

در سدۀ ۱۱ق/۱۷م در ادبیات دینی ایرانی، شخصیت بهلول از نظر [[تقوا|پارسایی]]، مجاهدت در راه آیین [[تشیع]] و فضایل عرفانی شکل نهایی می‌یابد. [[قاضی نورالله شوشتری]] زیر عنوان «شیخ فاضلِ واصل» روایات تازه‌ای دربارۀ او نقل می‌کند. <ref> شوشتری، ج۲، ۱۴-۲۰ </ref> در این روایات، بهلول مردی دانشمند و فرزانه است که آثار دیوانگی در رفتار و کردارش کمتر پیداست. مؤلف روایات خود را به استناد [[حمدالله مستوفی]] <ref> نک‌: مستوفی، ص۶۳۷ </ref> با این اطلاعات آغاز می‌کند که بهلول خویشاوند هارون، و شاگرد خاص امام جعفر صادق (ع) و مردی پرهیزکار بود. سبب تظاهر او به دیوانگی نیز آن بود که به توصیه امام (ع) خواست از اجرای فرمان نابخرادانه هارون بگریزد.

 

دامنه این روایات، در آثار نویسندگان بعدی همچون [[محمد حبله رودی|حبله رودی]] (د۱۰۵۴ق/۱۶۴۴م)، باز هم گسترش می‌یابد. <ref> نک‌: ص۱۵۵-۱۵۹، که عمدتاً تکرار روایات نورالله شوشتری است؛ نیز نک‌: جزایری، ج۲، ۲۶۵ </ref>

 

در قرن ۱۴ق/۲۰م روایات مربوط به بهلول در آثار شیعی ایران بازهم فزونی می‌یابد، [[محمد باقر خوانساری|خوانساری]] (د۱۳۱۳ق) در [[روضات الجنات]] خود فصلی نسبتاً گسترده <ref> خوانساری، ج۲، ۱۴۵-۱۵۷ </ref> دارد که طی آن هم روایات نورالله شوشتری را می‌آورد و هم روایاتی دیگر.

 

انتشار داستان های سرگرم کنندۀ بهلول در زبان ترکی، به چگونگی آن در زبان فارسی شبیه است. <ref> قس: میدان لاروس، II/۲۴۴؛ نیز نک‌: ایرانیکا </ref>

  {{پانویس|4}}

* ابن جوزی، عبدالرحمان، صفةالصفوة، به کوشش محمود فاخوری و محمد رواس قلعه‌جی، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.

* ابن عربی، محی‌الدین، الفتوحات المکیة، قاهره، ۱۳۲۹ق.

* جزایری، نعمت‌الله، الانوارالنعمانیة، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.

* حبله رودی، محمد، جامع‌التمثیل، بمبئی، ۱۳۲۹ق.

* راغب اصفهانی، حسین، محاظرات‌الادباء، بیروت، ۱۹۶۱م.

* یافعی، عبدالله، روض‌الریاحین، قبرس، مؤسسه عمادالدین.

 

{{چپ‏چین}}

{{پایان چپ‏چین}}