ثواب و عقاب: تفاوت میان نسخه‌ها

این موضوع در [[کلام|کلام اسلامی]]، [[فلسفه]]، [[عرفان]] و [[اصول فقه]] نیز مباحث گسترده‌ای را به خود اختصاص داده است.

==معنای لغوی و اصطلاحی==

واژۀ ثواب از ریشۀ «‌ث و ب‌» به معنی بازگشتن به حالت قبلی آمده است<ref>کتاب العین، نیز الصحاح جوهری، ذیل ثوب</ref> و در زبان فارسی می‌توان آن را معادل پاداش در نظر گرفت. معنای اصطلاحی آن، بازگشت نتیجۀ افعال خیر به صاحب فعل است که از طرف خداوند به اعمال صالح [[مؤمن|مؤمنان]] تعلق می‌گیرد.<ref>مفردات راغب، ذیل ثوب</ref> واژۀ عقاب نیز از ریشه «‌ع ق ب‌» به معنی دنبال کردن و در پی چیزی رفتن است و در اصطلاح به عذاب و کیفر الاهی اطلاق می‌شود که در نتیجه گناه اعتقادی یا عملی شخص دامنگیر او می‌شود.<ref> مفردات راغب، نیز الصحاح جوهری، ذیل عقب</ref>

==در آیات و تفاسیر==

مفسران، به تَبَع [[:رده:متکلمان|متکلمان]]، ثواب را نفعی ناشی از شایستگی و استحقاق (در برابر تفضل) و همراه با بزرگداشت و احترام (در برابر عِوَض) و عقاب را ضرری سزاوار و همراه با خوار شمردن<ref> رجوع کنید به مجمع البیان؛ تبیان، ذیل مائده: ۹۸؛ روض الجنان، ذیل رعد: ۳۲ </ref> دانسته‌اند.

بنابرآیات متعددی از [[قرآن]] کریم<ref> از جمله اِسراء: ۱۲ـ۱۳، ۷۱؛ کهف: ۴۹؛ جاثیه: ۲۸ـ۲۹؛ حاقه: ۱۹، ۲۵ </ref> اعمال انسانها، هر چند به‌اندازۀ ذره‌ای ناچیز، در «‌کتاب‌» ثبت می‌گردد و محفوظ می‌ماند و در [[قیامت|روز رستاخیز]] به آنان نشان داده می‌شود. بر همین اساس، [[:رده:مفسران|مفسران]] درباره «‌کتاب »، که از آن به نامه یا صحیفه اعمال تعبیر شده است، و نیز درباره نشان دادن اعمال توضیحاتی داده‌اند. [[علامه طباطبایی]]<ref> المیزان ذیل اسراء: ۱۳ </ref> این نظر را مطرح کرده که آنچه در «‌کتاب‌» ثبت شده حقیقت خود اعمال است، نه از جنس نوشتن رایج در این عالَم، در حالی که عموم مفسران نامۀ اعمال را به عنوان یک حقیقت مکتوب وصف کرده‌اند. البته برخی، علاوه بر ثبت اَعمال، ذکر مقدار ثواب و عقاب آنها را نیز از محتویات نامه دانسته و برخی نیز گفته‌اند که به انسانها، بر اساس کتاب اعمالشان، عادلانه، ثواب و عقاب داده خواهد شد.<ref> رجوع کنید به التبیان، ذیل کهف: ۴۹؛ مجمع البیان، ذیل کهف: ۴۷؛ روض الجنان، ذیل کهف: ۴۹</ref>

===ایمان، شرط ثواب===

از سوی دیگر، آیاتی<ref>هود: ۱۱۴؛ عنکبوت: ۷؛ محمد: ۳؛ تغابن: ۹؛ تحریم: ۸؛ آل عمران: ۱۹۳، ۱۹۵؛ مائده: ۱۲؛ طلاق: ۵ </ref> بر این دلالت دارد که [[ایمان]] و [[توبه]] و عمل صالح (مانند نمازهای واجب، [[حج]]، [[تقوا]]، دوری از [[گناهان کبیره]]) باعث محو گناهان ([[تکفیر]] به معنای قرآنی)، از جمله [[گناهان صغیره]]، می‌شود.<ref> التبیان؛ مجمع البیان؛ المیزان، ذیل بقره: ۲۱۷ /ref>

===وعده بر کیفر سخت===

==در احادیث==

مطابق با آیات و روایات، پاداش اخروی عمل نیک، ویژۀ [[مؤمن|مؤمنان]] است و غیر مؤمنان از پاداش عمل نیکِ خود بی‌بهره‌اند. <ref>کافی، ج۲، ص۲۴ـ ۲۵، ۴۶۳؛ </ref>

از مجموع این [[حدیث|احادیث]] می‌توان دریافت که میزان ثواب عمل نیک، به عوامل گوناگونی چون میزان اهمیت عمل، میزان عقل فاعل، نیت او، و زمان و مکان عمل وابسته است. میزان عقاب نیز تابعی از عواملی همچون نسب فاعل، است؛ ازاین رو، آن گروه از فرزندان حضرت [[فاطمه (س)]] که عناد ورزند و حق [[امامان]] را نشناسند، دو برابرِ دیگر معاندان عذاب می‌شوند. <ref>کافی، ج۱، ص۳۷۷</ref>

گرچه وجود عذاب و [[فشار قبر]] مورد قبول همه [[مسلمان|مسلمانان]] است.<ref> تفسیر قمی، ج۲، ص۹۴؛ کشف المراد، ص۴۵۲ </ref> در اینکه چه کسانی در قبر از ثواب و عقاب برخوردار می‌شوند، اختلاف نظر است؛ در برخی روایات پاداش و کیفر در قبر تنها به مؤمنان و کافران خالص اختصاص دارد و دیگران در قیامت به پاداش و کیفر اعمال خود می‌رسند.<ref> کافی، ج۳، ص۲۳۵-۳۶</ref>

==ثواب و عقاب در فلسفه و عرفان==

به اعتقاد [[ابن عربی]] <ref>فصوص الحکم ج۱، ص۸۳، ۹۶ </ref>، انسانها همچون سایر ممکنات بر اساس [[اعیان ثابته|عین ثابت]] خود وجود یافته‌اند. پس، خیر و شر آنها نه از ناحیه وجودشان بلکه نشأت گرفته از عین ثابت آنهاست. به عبارت دیگر، کارهای نیک و بد انسانها از آثار تکوینی [[اعیان ثابته]] و سرچشمه گرفته از استعداد ازلی آنهاست <ref>فصوص الحکم، ج۲، علیقات عفیفی، ص۶۴ـ۶۵ </ref> و بنابراین ثواب و عقاب نیز اقتضای اعیان آنها در [[فطرت]] اولیشان است <ref>فصوص الحکم، ج۲، تعلیقات عفیفی، ص۹۹، ۰۲، ۱۶۳ـ۱۶۴؛ قیصری، ص۵۹۳، ۶۷۴</ref>. بدین ترتیب، در منظومه فکری [[ابن عربی]] هیچ مجازات کننده بیرونی وجود ندارد و ثواب و عقاب چیزی جز ظهور عین ثابت انسان نیست <ref>فصوص الحکم، ج۲، تعلیقات عفیفی، ص۱۰۲</ref>. اساساً در نظام [[وحدت وجود]]ی ابن عربی همه چیز مطیع اراده حق تعالی و ظهور آن است حتی طاعت و عصیان، و ازاین روست که وی عصیان [[فرعون]] را نیز تابع امر تکوینی خداوند دانسته است <ref>فصوص الحکم، ج۲، تعلیقات عفیفی، ص۶۵، ۱۰۳، ۲۹۹</ref>. بر این اساس، آنچه ثواب و عقاب نامیده می‌شود نیز احوالی است که در پی فعل می‌آید و چیزی جز تجلی حق تعالی نیست. در واقع، خود حق است که از طریق تجلیاتش لذت و رنج می‌برد <ref> شرح فصوص قیصری، ص۶۷۵</ref>.

==ثواب و عقاب در علم کلام==

===استحقاقی یا تفضلی===

===عوامل سقوط ثواب و عقاب===

====۱- عفو الهی====

متکلمان مفاهیم «‌ثواب و عقاب‌» و «‌مدح و ذم‌» را به هم پیوند زده‌اند و ازاین رو بحثهای ثواب و عقاب با مبحث بنیادی‌تر حُسْن و قُبْح گره خورده است.

==ثواب و عقاب در اصول فقه==

بحث درباره ثواب و عقاب واجبات کفایی، تجری، ثواب احتیاط کردن در عمل،... از دیگر بحثهای عالمان اصول در این زمینه است.

==پانویس==

{{پانویس|اندازه=ریز|4}}

==منابع==

{{ستون-شروع|2}}

* ابن ملاحمی، محمود، الفائق فی اصول الدین، به کوشش ویلفرد مادلونگ و مارتین مکدرموت، تهران، ۱۳۸۶ش

* آمدی، علی، غایة المرام فی علم الکلام، به کوشش حسن محمود عبداللطیف، قاهره، ۱۳۹۱ق/۱۹۷۱م

* سجستانی، ابویعقوب، الافتخار، به کوشش مصطفی غالب، بیروت، دارالاندلس

* سید مرتضی، علی، «‌جوابات المسائل الطبریة »، رسائل الشریف المرتضی، به کوشش مهدی رجایی و احمد حسینی، قم، ۱۴۰۵ق

* شهرستانی، محمد، الملل والنحل، به کوشش عبدالعزیز محمد وکیل، قاهره، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م

* عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قاهره ۱۳۶۴، چاپ افست تهران ۱۳۹۷

* علامۀ حلی، حسن، انوار الملکوت، به کوشش محمد نجمی زنجانی، تهران، ۱۳۶۳ش

* قمی، علی، تفسیر، به کوشش طیب موسوی جزایری، نجف، ۱۳۸۷ق

* مانکدیم، احمد، تعلیقاتی بر شرح الاصول الخمسة، به کوشش عبدالکریم عثمان، قاهره، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م

* متولی، عبدالرحمان، الغنیة فی اصول الدین، به کوشش عمادالدین احمد حیدر، بیروت، ۱۹۸۷م

* محقق حلی، جعفر، المسلک فی اصول الدین، به کوشش رضا استادی، مشهد، ۱۳۷۹ش

* نصیرالدین طوسی، «‌قواعد العقاید »، تلخیص المحصل، بیروت، ۱۹۸۵م

{{پایان}}

==پیوند به بیرون==