احساء: تفاوت میان نسخه‌ها

#هفوف؛ از مهم‌ترین شهرهای احساء و مرکز آن است که در بخش جنوب شرقی آن واقع شده و ساکنان آن به ۳۰ هزار تن می‌رسد. عرب ها، ایرانی ها، ترک‌ها و کرد ها، اقوام مختلف در این شهر ساکن هستند. سه چهارم از کل جمعیت آن، پیرو مذهب تسنن و یک چهارم، شیعه اثناعشری هستند.<ref>همو، ۲۴۳-۲۴۴</ref>

#عیون؛ در ۲۷ کیلومتری شمال هفوف قرار دارد. عیونی‌ها در سالهای ۴۷۰-۶۳۰ ق [[قرامطه]] را ساقط کردند و حکومت منطقه را به دست گرفتند. <ref>همو، ۱/۵۰</ref>

احساء دارای گذشته کهنی است که به دوره مس باز می‌گردد.<ref>جوادعلی، ۱/۱۷۵</ref> و به رغم فاصله جغرافیایی که میان قلمور دو دولت معین و سبا از یکسو و احساء از سوی دیگر وجود داشت، دانشمندان به آثاری در حنائه، جاوان، تاروت و قطیف دست یافتند که به زبان حمیری است.<ref>غریب، منطقة الاحساء عبر اطوار التاریخ، ص۷۴-۷۵</ref>

دوره فینیقی‌ها از مهم‌ترین دوره‌های مهاجرت قبایل به سوی احساء بوده است. فینیقی‌ها (کنعانی ها) حدود ۲۵۰۰ق م و پس از اقامت در سواحل احساء و جزیره‌های [[بحرین]]، از آنجا کوچ کردند. مقبره‌هایی با قدمت ۵۰۰۰ سال از آن‌ها به جا مانده است.<ref>همو، ۳۷</ref>

استرابون به نقل از پلینیوس در بیان ویژگیهای هجر می‌نویسد: از آنجا که این شهر مرکز تجارت و گذرگاه [[شام]]، [[حجاز]]، [[عراق]] و [[هند]] بود، اهمیت ویژه‌ای داشت و به جهت برخورداری ساکنان آن از ذخایر طلا، موجب آزمندی آنتیوخوس سوم پادشاه سلوکی شد، تا آنجا که وی در ۲۵۰ ق م از [[دجله]] گذشت و برای پادشاه سلوکی خواستند تا در قبال دریافت هدایا به موطن خویش بازگردد. احتمالاً وجود صحرای سوزان عامل اصلی بازگشت پادشاه سلوکی بوده است.<ref>غریب، منطقة الاحساء عبر اطوار التاریخ، ص۳۷-۳۸</ref> پس از جرهایی ها، قبایل طسم، جدیس و بنی عبدالقیس در آنجا ساکن شدند.<ref>همانجا</ref> اردشیر بابکان (۲۲۶-۲۴۱م)نیز شهر الخط را بنا نهاد. <ref>حمدالله، ۱۳۷؛ نولدکه، ۴۸، ۷۰</ref> پس از اردشیر، شاپور دوم، بر عراق مستولی شد و از آنجا بحرین را به تصرف آورد و بسیاری از اعراب را کشت.<ref>ابن اثیر، ۱/۳۹۳</ref> و گروهی از بنی تغلب را در بحرین و نیز مردم عبدالقیس و طوایفی از [[بنی تمیم]] را در هجر سکنی داد.<ref>نولدکه، ۱۱۱</ref> انوشیروان پادشاه ساسانی سَبَک را که از سواران خود بود، مأمور ساختن دژ مُشَقّر کرد. این دژ که در نزدیکی هجر ساخته شد، از پایگاه‌های مهم جنگی [[ایران|ایرانیان]] به شمار می‌رفت. <ref>ابن مثرب، ۶۳۵؛ نولدکه، ۳۸۰، ۴۱۲</ref>

پس از آنکه پیام اسلام به اهالی [[بحرین]] رسید، [[پیامبر (ص)]] نامه‌ای خطاب به مردم هجر فرستاد و آنان را به [[اسلام]] دعوت کرد. <ref>بلاذری، ۹۰</ref> برخی چون عمرو بن عبدالقیس و منذر بن عائد عبدی که از مردم هجر بودند به اسلام گرویدند. همینان زمینه پذیرش اسلام را در بحرین فراهم ساختند.<ref>شخص، اعلام هجر من الماضین و المعاصرین، ۱/۶۸</ref> با رحلت پیامبر (ص) مردم هجر و بحرین از اسلام روی گردانیدند، اما جارود آنان را به اسلام بازگردانید.<ref>غریب، منطقة الاحساء عبر اطوار التاریخ، ص۹۳</ref> در ۱۱ق حطم بن ضبیعه از بنی قیس بن ثعلبه، از غرور بن سوید بن منذر، برادر نعمان پادشاه [[حیره]]، خواست تا به یاری وی شتابد و به او وعده داد که پس از پیروزی، پادشاه بحرین خواهد شد. به دنیال آن، شهر جواثا به محاصره درآمد و مردم آنجا نامه‌ای خطاب به [[ابوبکر]] نوشتند و از وی یاری طلبیدند. ابوبکر نیز [[علاء بن حضرمی]] را به همراه سپاهی برای ستیز با مرتدان بحرین روانۀ آن نقطه کرد و با پیروزی علاء شهر جواثا آزاد شد. <ref>طبری، ۳/۳۰۴-۳۱۱</ref> از دیگر فتوحات علاء شهر دارین در نزدیکی هجر بود. هنگامی که [[مسلمانان]] هجر را فتح کردند، آزاد افروز کاردار خسرو در بحرین که اعراب او را مکعبر می‌نامیدند، به زاره (رماده فعلی) که از شهرهای ساحلی گریخت و زرتشتیان هجر و [[قطیف]] که از پرداخت جزیه به علاء سر باز زده بودند، به او پیوستند. گفته شده در نزاعی که میان سپاه مسلمانان و مکعبر در ۱۳ ق روی داد، شهر زاره توسط مسلمانان فتح و مکعبر کشته شد.<ref>انصاری، ۱/۶۹</ref> در ۶۷ ق/۶۸۶م نجدة بن عامر خارجی به همراه گروهی به بحرین رفت، اما از سوی عبدالقیس مورد استقبال واقع نشد و میان آنان جنگ درگرفت. به دنبال آن نجدة ابن عامر، [[قطیف]] را مورد تهاجم قرار داد و بسیاری از بنی عبدالقیس را کشت، تا آنکه وارد قطیف شد.

در ۶۹ق [[مصعب بن زبیر]] که بر [[بصره]] مستولی شده بود، به همراه سپاهی برای نبرد با نجدة بن عامر قطیف را مورد تهاجم قرار داد، اما به سختی شکست خورد و غنایم بسیاری بر جای گذاشت. پس از چندی اختلاف میان نجده و دیگر بزرگان [[خوارج]] به حدی رسید که گروه بسیاری از او جدا شدند. نجده در ۷۲ق در یکی از روستاهای هجر به قتل رسید.<ref>ابن اثیر، ۴/۲۰۱-۲۰۶</ref>

منابع از [[صدر اسلام]] به بعد به رویداد قابل توجهی در احساء اشاره‌ای نمی‌کنند؛ تا آنکه در ۲۴۹ق فردی از [[سامرا]] به بحرین آمد و مدعی شد که از [[آل ابی طالب]] است و برخی او را از قبیلۀ عبدالقیس می‌گفتند. مردم بحرین نیز به جهت دلبستگی به [[علویان]] به وی گرویدند و از پرداخت خراج به خلیفه سر باز زدند، اما با روشن شدن ادعای نادرست او، مردم از وی دوری گزیدند.<ref>همو، ۷، ۲۰۶-۲۰۷</ref>

در ۴۶۶ ق عبدالله بن علی عیونی بنیانگذار دولت عیونی، بر آن شد که احساء را از تصرف قرمطیان به در آورد. در پی آن نامه‌ای به القائم بامرالله خلیفه عباسی نوشت و از ضعفی که بر قرمطیان چیره شده بود، سخن گفت. به دنبال آن خلیفه سالار بک حبوان را به همراه ۷ هزار مرد کار آزمودۀ جنگی به احساء گسیل داشت. در ناحیۀ الرحلین سپاه سالار بک و قرمطیان به ستیز پرداختند، تا آنکه قرمطیان متواری شدند -انصاری، ۱/۹۸-۱۰۰- پس از فوت عبدالله بن علی در ۵۰۰ ق فرزندش فضل بن عبدالله زمام امور را به دست گرفت و ۷ سال حکم راند، تا آنکه در جزیرۀ تاروت به قتل رسید. پس از وی ابوسنان محمد بن فضل تا ۵۲۵ ق و ابوالحسن احمد بن عبدالله تا ۵۳۲ ق بر احساء حکومت کردند، آنگاه سپاهیان با عزیز بن محمد فرزن محمد بن فضل پیمان بستند، اما مردم احساء با ابومنصور علی بن عبدالله عموی وی بیعت کردند. به دنبال آن جنگی میان عزیز و ابومنصور روی داد که با پیروزی عزیز و اشغال قطیف خاتمه یافت. سپس مردم با شکر بن علی پیمان بستند و پس از شکر، هجرس بن محمد بن عبدالله در مدتی کمتر از یک سال حکومت را در دست داشت. سرانجام در ۶۴۲ق دورۀ حاکمیت سلسلۀ عیونی رو به افول گذاشت.<ref>ابن مقرب، ۲۶، ۵۷، ۸۴</ref> علت فروپاشی عیونی‌ها گسترش دامنه نفوذ اتابکی‌ها بر سواحل خلیج فارس، به ویژه در دوره حاکمیت ابوبکر بن سعد بن زنگی در سالهای ۶۲۹ تا ۶۳۲ ق بود.<ref>غریب، منطقة الاحساء عبر اطوار التاریخ، ص۱۴۶</ref>

در نیمه‌های سده ۱۶ م با نزاعی که میان پرتغالی‌ها و ترکان [[عثمانی]] روی داد، مردم [[قطیف]] که در ۹۵۷ به یاری عثمانی‌ها شتافته بودند با انتقام جویی پرتغالی‌ها روبرو شدند. حاکمیت عثمانی بر احساء تا ۱۰۸۰ ادامه یافت، تا آنکه براک بن غریر خالدی به آن خاتمه بخشید.<ref>ابوحاکمه، ۲۰</ref>

در ۱۱۰۳ ق سعدون فرزند محمد، حاکم احساء شد و قبایل ظفیر و فضول را در ناحیه برا سرکوب نمود و در نیمه دوم سده ۱۲ ق محمد بن عبدالوهاب، بنیانگذار فرقه وهابی ظهور کرد. سپس عریعر بن دجین بن سعدون که از ۱۱۶۶ ق به حکومت رسیده بود، در ۱۱۷۲ ق به درعیه مرکز اقتدار محمد بن سعود و خاستگاه دعوت محمد بن عبدالوهاب حمله برد، ولی به رغم محاصره طولانی نتوانست آنجا را فتح کند.<ref>حسین، حیات، ۲۵۶-۲۵۹</ref> سعودی‌ها در ۱۱۷۶ ق بار‌ها به احساء هجوم بردند و احساء در این دوره شاهد نابسامنی و آشوب بود و عبدالعزیز با استفاده از اختلافات داخلی خانوادۀ عریعر، به احساء تاخت. و برخی از افراد خاندان عریعر به او پیوستند و گروهی جانب توینی بن سعدون را گرفتند و در نتیجه احساء دو پاره شد و بخش جنوبی آن به تصرف عبدالعزیز درآمد. <ref>حمزه، ۳۳۷؛ انصاری ۱/ ۱۲۳؛ غریب، منطقة الاحساء عبر اطوار التاریخ، ص۱۶۶</ref> عبدالعزیز در خلال این مدت از کوششهای خود برای تسخیر احساء دست برنداشت و سرانجام در ۱۲۰۷ ق مردم آن دیار خواستار صلح شدند و به فرمان وهابیان گردن نهادند و زید بن عریعر امیر آنجا به [[کویت]] گریخت، اما چیزی نگذشت که مردم احساء سر به طغیان برداشتند و ابن عریعر بازگشت. در نبردهایی که رخ نمود، احساء دوباره به تصرف عبدالعزیز درآمد. و وی ناجم را به عنوان نخستین حاکم غیرخالدی بر احساء گماشت.<ref>ابوحاکمه، ۱۴۱</ref>

در ۱۲۴۱ ق عبدالله بن احمد آل خلیفه حاکم جزیره [[بحرین]] برای تصرف قطیف و انضمام آن به بحرین، دارین را فتح کرد. به دنبال آن عبدالله بن غانم که از بزرگان قطیف بود، به مقابله با سپاه آل خلیفه پرداخت.<ref>انصاری، ۱/۱۴۲</ref> در فاصله ۱۸۳۸-۱۸۴۰ م دومین تاخت و تاز نیروهای مصری بر وهابیان به فتح احساء انجامید و حاکم وهابی به بحرین گریخت.<ref>رمیحی، ۱۱</ref>