جزیرة العرب: تفاوت میان نسخه‌ها

همچنین، مرز شمالی جزیره ‌العرب را ـ-که بخش اصلی شبه‌جزیره را شامل می‌شود می‌توان خط فرضی دیگری دانست که از [[خلیج عقبه‌|خلیج عَقَبه]] تا مصبّ [[اروندرود]] در خلیج فارس امتداد دارد.<ref>جوادعلی، ج۱، ص۱۴۳؛ برای اطلاع بیشتر درباره حدود جزیرة ‌العرب رجوع کنید به کحّاله، ص۵ ۷؛ حمزه، ص۱۱ـ۱۳.</ref> در این قسمت بخشهایی از کشورهای [[اردن]] و عراق قرار می‌گیرد. همچنین گاهی شبه‌جزیره سینا نیز جزو جزیرة ‌العرب و در قسمت شمالی آن ذکر می‌شود.<ref>جوادعلی، ج۱، ص۱۴۴.</ref>

تنوخیان نیز از قبایل جزیرة ‌العرب به‌شمار می‌آیند که با مهاجرت به شمال، حکومت مستقلی تشکیل دادند. علاوه بر اینها، دو قبیله معروف قحطان که در یمن زندگی می‌کردند و عدنان که با مهاجرت از جزیرة ‌العرب به بین‌النهرین شمالی، حکومتهای ربیعه و مُضَر را تشکیل دادند، در میان قبایل جزیرة ‌العرب اهمیت بسیار داشتند.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۷؛ حمزه، ص۲۴۸ـ۲۴۹.</ref>

* کوچ سایر یهودیان در سده اول میلادی به جزیرة ‌العرب و سکونت آنان در کنار دیگر یهودیان.<ref>حمزه، ص۲۵۸ـ۲۵۹.</ref>

از لحاظ سیاسی، مغرب جزیرة ‌العرب و به خصوصحجاز، پس از دوره عباسیان، همچنان کانون توجه حکام و دولت‌ها به‌شمار می‌رفت‌. این قسمت تقریباً از نیمه سده هفتم تا ۷۸۴ در دست حکام مملوکی مصر و پس از آن تا ۹۲۲ در اختیار چرکسهای مصری ـ-که حکام محلی یمن نیز از آنان پیروی می‌کردند بود.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص‌۶۰ـ۶۱؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص‌۱۱۰.</ref> در ۹۱۷، پرتغالی‌ها بخشی از جنوب و مشرق جزیره ‌العرب را تصرف کردند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۰۶؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص‌۱۱۰.</ref> در ۹۲۲ و ۹۲۳ عثمانیها با نفوذ در سواحل شرقی جزیره ‌العرب از یک سو و نفوذ در سراسر سواحل غربی که تا باب‌المندب در جنوب امتداد می‌یافت از سوی دیگر، بیشتر جزیره ‌العرب، به‌ویژه مناطق مهم آن شامل [[احساء]] و یمن و حجاز، را ضمیمه قلمرو خود کردند.<ref>حمزه، ص۳۰۳؛ صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۱، مقدمه متولی و مرسی، ص۱۶، ۱۸ـ۲۰؛ ابوخلیل، ۱۴۲۳ الف، ص۱۱۵، ۱۱۸.</ref> در سده‌های بعد، قلمرو [[عثمانی|عثمانی‌ها]] در جزیره ‌العرب تا روی کار آمدن [[وهابیت|وهابیان]] گسترش یافت‌.

از اواسط سده دوازدهم به بعد، [[محمد بن عبدالوهاب]] (مؤسس مذهب وهابی، متوفی ۱۲۰۶) و پیروانش به نشر و تثبیت عقاید خود در جزیرة ‌العرب پرداختند. ابتدا، [[محمد بن سعود]]، حکمران شهر دِرعیه در مشرق جزیره ‌العرب، و اهالی درعیه و سپس مردم وادی حنیفه و اهالی نجد از محمدبن عبدالوهاب پیروی کردند و بدین‌ترتیب، وهابیان بر قسمتی از مشرق جزیره ‌العرب مسلط شدند.<ref>عثمان‌بن عبدالله، ج۱، ص۱۱ـ۱۵؛ امین، ص۳ـ۶.</ref> به‌دنبال آن، وهابیان که با تهدید و جنگ و کشتار به انتشار عقاید خود می‌پرداختند، قلمرو خود را گسترش دادند، به‌طوری که تا ۱۲۱۸، به‌جز [[مکه]] و [[مدینه]] و [[جده (شهر)|جدّه]] و بخشی از سواحل غربی، تقریباً سراسر جزیره ‌العرب را تصرف کردند.<ref>صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۲ـ۱۱۷؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص۵۴ -۵۷.</ref> هجوم وهابیها به حدی بود که به‌جز یمن، که از اوایل سده یازدهم تا اواسط سده سیزدهم در اختیار [[زیدیه]] و تقریباً در آرامش بود،<ref>حداد، تاریخ الیمن السیاسی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۱۵ـ۲۳۵.</ref> بسیاری از نواحی جزیره ‌العرب در سده سیزدهم محل درگیری‌های متعدد میان وهابیان و عثمانی‌ها یا حکام محلی شد. برای مثال، وهابیان با شرفای مکه در سالهای ۱۲۰۵ تا ۱۲۲۰ بیش از پنجاه بار جنگیدند<ref>امین، ص‌۱۰.</ref> یا محمدعلی پاشا و ابراهیم‌پاشا از سال ۱۲۲۶ تا ۱۲۳۴ بارها در قسمت‌های مختلف جزیرة ‌العرب با وهابی‌ها مقابله کردند و محمدعلی پاشا ضمن آن که در سال ۱۲۲۸ مکه و مدینه را در اختیار گرفت، مدتی بر حجاز امارت داشت‌.<ref>عثمان بن عبدالله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، ج۱، ص‌۱۶۰ـ۱۶۳؛ مختار، تاریخ المملکة العربیة السعودیة، بیروت، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۸۷؛ صبری پاشا، مرآة جزیرة العرب، ۱۴۱۹ق، ص۱۱۶.</ref>

* شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳ الف‌؛

* شوقی ابوخلیل، اطلس القرآن‌: اماکن، اقوام، اعلام، بیروت ۱۴۲۳ ب‌؛

* معمربن مثنی ابوعبیده، کتاب ایام‌العرب قبل‌الاسلام، چاپ عادل جاسم بیاتی، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛

* ابراهیم احیدب، «المناخ»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج۳، قسم ۱، ریاض، وزارة التعالیم العالی، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.