جزیرة العرب: تفاوت میان نسخه‌ها
اصلاح منابع و پانویس‌ها و حذف برخی اضافات
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Hasanejraei (بحث | مشارکتها) (اصلاح منابع و پانویس‌ها و حذف برخی اضافات) |
||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
== مکان == | == مکان == | ||
جزیرة العرب میان آب‌های [[خلیج فارس]]، دریاهای عمان و عرب در مشرق، اقیانوس هند و خلیج عدن در جنوب و دریای سرخ در مغرب قرار دارد. به‌سبب جریان رودها، از جمله فرات در قسمت شمالی این سرزمین، که شبه‌جزیره را تقریباً به‌صورت جزیره در آورده است، اکثر جغرافیانویسان و مورخان قدیم و جدید آن را جزیرة العرب نامیده‌اند.<ref> | جزیرة العرب میان آب‌های [[خلیج فارس]]، دریاهای عمان و عرب در مشرق، اقیانوس هند و خلیج عدن در جنوب و دریای سرخ در مغرب قرار دارد. به‌سبب جریان رودها، از جمله فرات در قسمت شمالی این سرزمین، که شبه‌جزیره را تقریباً به‌صورت جزیره در آورده است، اکثر جغرافیانویسان و مورخان قدیم و جدید آن را جزیرة العرب نامیده‌اند.<ref>ابن‌حائک، ۱۴۰۳؛ حمزه، ۱۳۸۸؛ وهبه، ۱۳۷۵؛ کحّاله، ۱۳۸۴.</ref> | ||
[[پرونده:جزیرة العرب.jpg|بندانگشتی|جزیرة العرب در عصر نبوت؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۱]] | [[پرونده:جزیرة العرب.jpg|بندانگشتی|جزیرة العرب در عصر نبوت؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۱]] | ||
=== اختلاف درباره حد شمالی === | === اختلاف درباره حد شمالی === | ||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
==== فرات ==== | ==== فرات ==== | ||
به‌نظر ابن‌حائک و [[یاقوت حموی|یاقوت]]، این سرزمین از شمال هم با آب محصور است و به همین دلیل آنجا را جزیره نامیده‌اند. آنها [[فرات]] را مرز شمالی جزیره العرب ذکر کرده و نوشته‌اند فرات از سرزمین روم سرچشمه می‌گیرد و در منطقه [[قنسرین|قِنَّسرین]] جریان می‌یابد و به جزیره و [[سواد عراق]] می‌رسد و سپس در ناحیه [[بصره]] و اُبُلَّه به دریا می‌پیوندد و تا آبادان ادامه می‌یابد و بدین‌ترتیب مرز شمالی جزیرة العرب را تشکیل می‌دهد.<ref> | به‌نظر ابن‌حائک و [[یاقوت حموی|یاقوت]]، این سرزمین از شمال هم با آب محصور است و به همین دلیل آنجا را جزیره نامیده‌اند. آنها [[فرات]] را مرز شمالی جزیره العرب ذکر کرده و نوشته‌اند فرات از سرزمین روم سرچشمه می‌گیرد و در منطقه [[قنسرین|قِنَّسرین]] جریان می‌یابد و به جزیره و [[سواد عراق]] می‌رسد و سپس در ناحیه [[بصره]] و اُبُلَّه به دریا می‌پیوندد و تا آبادان ادامه می‌یابد و بدین‌ترتیب مرز شمالی جزیرة العرب را تشکیل می‌دهد.<ref>ابن حائک، صفة جزیرة العرب، ۱۴۰۳ق، ص۸۴؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل مادّه.</ref> | ||
==== خطی فرضی از غزه تا خلیج فارس ==== | ==== خطی فرضی از غزه تا خلیج فارس ==== | ||
در گزارش‌هایی، شمال جزیرة العرب به صورت خطی فرضی ذکر شده که از شهر [[غزه|غَزّه]] در [[فلسطین]] آغاز می‌شود و پس از عبور از [[دمشق]] و فرات، به خلیج فارس منتهی می‌گردد<ref>اصمعی، مقدمه آل‌یاسین، صک.</ref> یا به صورت خطی فرضی در شمال [[سوریه]] و [[عراق]] است که با امتداد آن، هلال خصیب بخشی از جزیرة العرب می‌شود.<ref>قدوره، ص۱۱.</ref> کحّاله نیز حدشمالی جزیرة العرب را شهر رَقّه در سوریه دانسته است.<ref> | در گزارش‌هایی، شمال جزیرة العرب به صورت خطی فرضی ذکر شده که از شهر [[غزه|غَزّه]] در [[فلسطین]] آغاز می‌شود و پس از عبور از [[دمشق]] و فرات، به خلیج فارس منتهی می‌گردد<ref>اصمعی، مقدمه آل‌یاسین، صک.</ref> یا به صورت خطی فرضی در شمال [[سوریه]] و [[عراق]] است که با امتداد آن، هلال خصیب بخشی از جزیرة العرب می‌شود.<ref>قدوره، شبه الجزیرة العربیة، بیروت، ص۱۱.</ref> کحّاله نیز حدشمالی جزیرة العرب را شهر رَقّه در سوریه دانسته است.<ref>کحالة، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ۱۳۸۴ق، ص۶؛ کحالة، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ۱۳۸۴ق، ص۵، پانویس ۱.</ref> | ||
==== خطی فرضی از خلیج عَقَبه تا مصبّ اروندرود ==== | ==== خطی فرضی از خلیج عَقَبه تا مصبّ اروندرود ==== | ||
همچنین، مرز شمالی جزیره العرب را ـ-که بخش اصلی شبه‌جزیره را شامل می‌شود می‌توان خط فرضی دیگری دانست که از [[خلیج عقبه|خلیج عَقَبه]] تا مصبّ [[اروندرود]] در خلیج فارس امتداد دارد.<ref> | همچنین، مرز شمالی جزیره العرب را ـ-که بخش اصلی شبه‌جزیره را شامل می‌شود می‌توان خط فرضی دیگری دانست که از [[خلیج عقبه|خلیج عَقَبه]] تا مصبّ [[اروندرود]] در خلیج فارس امتداد دارد.<ref>جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ج۱، ص۱۴۳؛ کحالة، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ۱۳۸۴ق، ص۵-۷؛ حمزه، قلب جزیرة العرب، ۱۳۸۸ق، ص۱۱ـ۱۳.</ref> در این قسمت بخشهایی از کشورهای [[اردن]] و عراق قرار می‌گیرد. همچنین گاهی شبه‌جزیره سینا نیز جزو جزیرة العرب و در قسمت شمالی آن ذکر می‌شود.<ref>جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ج۱، ص۱۴۴.</ref> | ||
== کشورهای جزیرة العرب == | == کشورهای جزیرة العرب == | ||
جزیرة العرب مشتمل است بر این كشورها: [[عربستان سعودی]] و [[یمن]] در جنوب، [[عمان]] و [[امارات متحده عربی]] در مشرق، [[کویت]] در شمال و [[قطر]] در ساحل جنوبی خلیج‌فارس.<ref>گیتاشناسی نوین کشورها، ص۱۱۹، ۲۹۹، ۳۰۱، ۳۲۸، ۳۵۹، ۴۷۳.</ref> | جزیرة العرب مشتمل است بر این كشورها: [[عربستان سعودی]] و [[یمن]] در جنوب، [[عمان]] و [[امارات متحده عربی]] در مشرق، [[کویت]] در شمال و [[قطر]] در ساحل جنوبی خلیج‌فارس.<ref>گیتاشناسی نوین کشورها، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۹، ۲۹۹، ۳۰۱، ۳۲۸، ۳۵۹، ۴۷۳.</ref> | ||
کشور فعلی [[بحرین]] از نظر طبیعی جزو جزیره العرب نیست؛ با این‌حال، در منابع گاهی جایی به نام بحرین بخشی از آن معرفی شده است<ref>یاقوت حموی، ذیل | کشور فعلی [[بحرین]] از نظر طبیعی جزو جزیره العرب نیست؛ با این‌حال، در منابع گاهی جایی به نام بحرین بخشی از آن معرفی شده است<ref>یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل ماده؛ قدوره، شبه الجزیرة العربیة، بیروت، ص۱۳.</ref> که با بحرین کنونی متفاوت است. | ||
=== مساحت === | === مساحت === | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۲: | ||
[[ریاض]]، [[مکه]]، [[مدینه]]، [[جده (شهر)|جدّه]]، [[طائف]]، ظهران، [[صنعا]]، [[عدن]]، مسقط، دبی، ابوظبی، کویت و دوحه مهم‌ترین شهرهای کنونی جزیرة العرب‌اند. راه‌هایی که این شهرها را به‌هم مرتبط می‌کنند، مهم‌ترین جاده‌های جزیرة العرب به‌شمار می‌روند. | [[ریاض]]، [[مکه]]، [[مدینه]]، [[جده (شهر)|جدّه]]، [[طائف]]، ظهران، [[صنعا]]، [[عدن]]، مسقط، دبی، ابوظبی، کویت و دوحه مهم‌ترین شهرهای کنونی جزیرة العرب‌اند. راه‌هایی که این شهرها را به‌هم مرتبط می‌کنند، مهم‌ترین جاده‌های جزیرة العرب به‌شمار می‌روند. | ||
[[پرونده:جزیرة العرب2.jpg|بندانگشتی|راههای مهم تجارتی در جزیرةالعرب پیش از اسلام؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۵]] | [[پرونده:جزیرة العرب2.jpg|بندانگشتی|راههای مهم تجارتی در جزیرةالعرب پیش از اسلام؛ منبع تصویر: اطلس تاریخ اسلام، ص۶۵]] | ||
== آب و هوا == | == آب و هوا == | ||
آب و هوای جزیرة العرب خشک و صحرایی (با تبخیر زیاد) است و به‌جز قسمت کوهستانی مشرق و جنوب‌غربی (به‌ویژه مغرب یمن)، که بارش سالانه آنجا گاهی به بیش از ۴۰۰ میلیمتر می‌رسد، در بقیه قسمت‌های جزیرة العرب، میانگین بارش سالانه عمدتاً کمتر از ۱۰۰ میلیمتر است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص۴۸.</ref> عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، ناهمواریها، دوری از دریا یا نزدیکی به آن و بادها، در اختلاف آب و هوای مناطق مختلف آن در طول سال تأثیر گذاشته است. | آب و هوای جزیرة العرب خشک و صحرایی (با تبخیر زیاد) است و به‌جز قسمت کوهستانی مشرق و جنوب‌غربی (به‌ویژه مغرب یمن)، که بارش سالانه آنجا گاهی به بیش از ۴۰۰ میلیمتر می‌رسد، در بقیه قسمت‌های جزیرة العرب، میانگین بارش سالانه عمدتاً کمتر از ۱۰۰ میلیمتر است.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیة، ۱۴۲۰ق، ص۴۸.</ref> عواملی مانند موقعیت جغرافیایی، ناهمواریها، دوری از دریا یا نزدیکی به آن و بادها، در اختلاف آب و هوای مناطق مختلف آن در طول سال تأثیر گذاشته است. | ||
دما و تبخیر زیاد و رطوبت و بارش اندک در جزیرة العرب سبب کم‌آبی، پوشش گیاهی ضعیف و زراعتِ اندک شده که برای مقابله با آن و تأمین آب، به ویژه آب آشامیدنی، علاوه بر احداث سدها، در شهرهای ساحلی آب شور دریاها به آب شیرین تبدیل و به قسمت‌های داخلی جزیره العرب منتقل گردیده است. در [[عربستان سعودی]] بیشتر آب آشامیدنی شهرهای [[ریاض]]، [[مکه]] و [[مدینه]] با همین روش، به‌ترتیب از طریق شهرهای دَمّام، جُبیل، شُعَیبیه،(بندرگاه قدیمی مکه) وینْبُع، تأمین می‌شود.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص۸۰.</ref> | دما و تبخیر زیاد و رطوبت و بارش اندک در جزیرة العرب سبب کم‌آبی، پوشش گیاهی ضعیف و زراعتِ اندک شده که برای مقابله با آن و تأمین آب، به ویژه آب آشامیدنی، علاوه بر احداث سدها، در شهرهای ساحلی آب شور دریاها به آب شیرین تبدیل و به قسمت‌های داخلی جزیره العرب منتقل گردیده است. در [[عربستان سعودی]] بیشتر آب آشامیدنی شهرهای [[ریاض]]، [[مکه]] و [[مدینه]] با همین روش، به‌ترتیب از طریق شهرهای دَمّام، جُبیل، شُعَیبیه،(بندرگاه قدیمی مکه) وینْبُع، تأمین می‌شود.<ref>اطلس المملکة العربیة السعودیة، ۱۴۲۰ق، ص۸۰.</ref> | ||
=== پوشش گیاهی === | === پوشش گیاهی === | ||
پوشش گیاهی در جزیرة العرب اندک است و در آن، تنها گیاهان مقاوم در برابر خشکی رشد و نمو دارند. خرما، بخور، تاک، حنا و بوته‌های صحرایی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی جزیره العرب به شمار می‌آیند. از جمله حیوانات آنجا، علاوه بر شتر که تقریباً در سراسر جزیره العرب بومی شمرده می‌شود، اسب عربی، الاغ، غزال، گرگ، شغال و انواع پرندگان است.<ref>قدوره، ص۱۲ـ۱۳؛ قلقشندی، ج۴، | پوشش گیاهی در جزیرة العرب اندک است و در آن، تنها گیاهان مقاوم در برابر خشکی رشد و نمو دارند. خرما، بخور، تاک، حنا و بوته‌های صحرایی از مهم‌ترین گونه‌های گیاهی جزیره العرب به شمار می‌آیند. از جمله حیوانات آنجا، علاوه بر شتر که تقریباً در سراسر جزیره العرب بومی شمرده می‌شود، اسب عربی، الاغ، غزال، گرگ، شغال و انواع پرندگان است.<ref>قدوره، شبه الجزیرة العربیة، بیروت، ص۱۲ـ۱۳؛ قلقشندی، صبح الاعشی، بیروت، ج۴، ص۲۵۳-۲۵۴.</ref> | ||
== جزیرة العرب پیش از اسلام == | == جزیرة العرب پیش از اسلام == | ||
=== در نوشته‌های یونانیان باستان === | === در نوشته‌های یونانیان باستان === | ||
جزیرة العرب در نوشته‌های یونانیان باستان به سه قسمت تقسیم شده بود: بلاد سنگی در شمال، بلاد سعیده یا عربستان خوشبخت که شامل سرزمینهای خوش آب و هوا به‌ویژه در جنوب بود، و بلاد صحرایی در بخشهای داخلی جزیرة العرب.<ref> | جزیرة العرب در نوشته‌های یونانیان باستان به سه قسمت تقسیم شده بود: بلاد سنگی در شمال، بلاد سعیده یا عربستان خوشبخت که شامل سرزمینهای خوش آب و هوا به‌ویژه در جنوب بود، و بلاد صحرایی در بخشهای داخلی جزیرة العرب.<ref>جواد علی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ج۱، ص۱۶۳ـ۱۶۷؛ کحّالة، جغرافیة شبه جزیرة العرب، ۱۳۸۴ق، ص۳۹.</ref> | ||
در تقسیم‌بندی بخشهای چهارگانه آباد زمین، که | در تقسیم‌بندی بخشهای چهارگانه آباد زمین، که ابن خرداذبه<ref>ابن خرداذبه، المسالک والممالک، ۱۸۸۹م، ص۱۵۵.</ref> آن را ذکر کرده، جزیرة العرب جزو بخش اِتْیوفیا بوده و در اقالیم هفت‌گانه، جنوب جزیرة العرب (شامل نواحی ظفار، عمان، حضرموت، نجران، عدن و صنعا) در اقلیم اول و بقیه جزیرة العرب (مانند یمامه، بحرین و حجاز) در اقلیم دوم بوده است.<ref>ابن رستة، الاعلاق النفیسة، ۱۹۸۲م، ص۹۶؛ مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ۱۸۷۷م، ص۵۹ـ۶۰؛ ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۰۴ـ۱۰۵.</ref> | ||
=== خاستگاه نژاد سامی === | === خاستگاه نژاد سامی === | ||
جزیرة العرب از نخستین سکونتگاههای بشری و خاستگاه [[نژاد سامی]] شمرده می‌شود و اقوامی که بعدها در جزیرة العرب یا [[بین النهرین]] تمدن‌هایی برجا گذاشته‌اند، در آنجا نشو و نما یافته‌اند.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، | جزیرة العرب از نخستین سکونتگاههای بشری و خاستگاه [[نژاد سامی]] شمرده می‌شود و اقوامی که بعدها در جزیرة العرب یا [[بین النهرین]] تمدن‌هایی برجا گذاشته‌اند، در آنجا نشو و نما یافته‌اند.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۳.</ref> | ||
=== تشکیل حکومتهای قبیله‌ای === | === تشکیل حکومتهای قبیله‌ای === | ||
تاریخ کهن جزیرة العرب را می‌توان با تشکیل حکومتهای قومی و قبیله‌ای مرتبط دانست. شاید قدیم‌ترین حکومتهای قومی تشکیل شده در جزیرة العرب مربوط باشد به [[قوم عاد]] که در جنوب جزیره العرب می‌زیستند، [[قوم ثمود]] که میان حجاز و شام بودند و [[قوم سبأ]] که ساکن جنوب جزیرة العرب | تاریخ کهن جزیرة العرب را می‌توان با تشکیل حکومتهای قومی و قبیله‌ای مرتبط دانست. شاید قدیم‌ترین حکومتهای قومی تشکیل شده در جزیرة العرب مربوط باشد به [[قوم عاد]] که در جنوب جزیره العرب می‌زیستند، [[قوم ثمود]] که میان حجاز و شام بودند و [[قوم سبأ]] که ساکن جنوب جزیرة العرب بوده‌اند. | ||
=== پیشینۀ دینی === | === پیشینۀ دینی === | ||
| خط ۹۲: | خط ۶۲: | ||
* کوچ یهودیان به حجاز در پی فتوحات بابلیان و آشوریان در سرزمین شام؛ | * کوچ یهودیان به حجاز در پی فتوحات بابلیان و آشوریان در سرزمین شام؛ | ||
* کوچ سایر یهودیان در سده اول میلادی به جزیرة العرب و سکونت آنان در کنار دیگر یهودیان.<ref>حمزه، قلب جزیرة العرب، ۱۳۸۸ق، ص۲۵۸ـ۲۵۹.</ref> | * کوچ سایر یهودیان در سده اول میلادی به جزیرة العرب و سکونت آنان در کنار دیگر یهودیان.<ref>حمزه، قلب جزیرة العرب، ۱۳۸۸ق، ص۲۵۸ـ۲۵۹.</ref> | ||
=== دوره جاهلیت === | === دوره جاهلیت === | ||
{{اصلی|دوره جاهلیت}} | {{اصلی|دوره جاهلیت}} | ||
در تاریخ پیش از اسلام جزیرة العرب، [[دوره جاهلیت]] (به | در تاریخ پیش از اسلام جزیرة العرب، [[دوره جاهلیت]] (به خصوص سده منتهی به ظهور [[اسلام]]) و وضع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی عرب در این دوره اهمیت بسیار دارد. | ||
این دوره که نامش | این دوره که نامش چند بار با ملامت در قرآن آمده است،<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۴؛ سوره مائده: آیه ۵۰.</ref> در واقع زمان فترت جزیرة العرب در زمینه‌های اجتماعی، اخلاقی، دینی و شیوه زندگی بود و اعراب در این دوره به قبیله و خویشاوندی [[تعصب]] داشته، به آداب و رسوم بدوی بسیار پایبند بودند. | ||
==== فقدان وحدت سیاسی ==== | ==== فقدان وحدت سیاسی ==== | ||
در دوره جاهلیت، جزیرة العرب از وحدت سیاسی یا مذهبی برخوردار نبود و چند حکومت نیرومند و تأثیرگذار<ref>مانند روم در شمال، ایران در شمال و مشرق، و حبشه در مغرب.</ref> هریک به نوعی بر بخشهایی از آن مسلط بودند. حکومتهای داخلی جزیرة العرب نیز ـ-به‌جز در جنوب که به‌صورت پادشاهی اداره می‌شد<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۶۲ـ۶۳؛ یعقوبی، | در دوره جاهلیت، جزیرة العرب از وحدت سیاسی یا مذهبی برخوردار نبود و چند حکومت نیرومند و تأثیرگذار<ref>مانند روم در شمال، ایران در شمال و مشرق، و حبشه در مغرب.</ref> هریک به نوعی بر بخشهایی از آن مسلط بودند. حکومتهای داخلی جزیرة العرب نیز ـ-به‌جز در جنوب که به‌صورت پادشاهی اداره می‌شد<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۶۲ـ۶۳؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، بیروت، ج۱، ص۱۹۵ـ۲۰۵.</ref> همچنان به‌صورت قبیله‌ای بود و دولت کنده از مهم‌ترین و نیرومندترین آنها در مرکز جزیرة العرب به‌شمار می‌رفت.<ref>شامی، تطور تاریخ العرب، ۱۹۹۷م، ص۴۷، ۵۴.</ref> | ||
[[قبیله قریش|قریش]] در حجاز و به‌ویژه مکه سرآمد بقیه قبایل بود. برای این قبیله بازرگانی و بت‌پرستی مهم‌تر از هر امر دیگری بود و بر اساس [[سوره قریش]] در قرآن کریم،<ref> | [[قبیله قریش|قریش]] در حجاز و به‌ویژه مکه سرآمد بقیه قبایل بود. برای این قبیله بازرگانی و بت‌پرستی مهم‌تر از هر امر دیگری بود و بر اساس [[سوره قریش]] در قرآن کریم،<ref>الطبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۶ق، ص۸۲۹.</ref> آنان دو کوچ تجاری تابستانه به شام و عراق و زمستانه به یمن و حبشه داشتند. نبطی‌ها نیز با گسترش قلمروشان در جنوب شام، بخشی از شمال‌غربی جزیرة العرب را در اختیار داشتند.<ref>ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، ۱۴۲۳ق، ص۲۵؛ ابوخلیل، اطلس القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۱۵۷.</ref> | ||
== جزیرة العرب پس از اسلام == | == جزیرة العرب پس از اسلام == | ||
| خط ۱۱۷: | خط ۷۹: | ||
در زمان حضور پیامبر در مدینه، قریش و یهودیان جزیرة العرب به مخالفت با اسلام ادامه دادند و سال‌ها برای مقابله با آن کوشیدند که منجر به غزواتی چون [[جنگ بدر|بدر]]، [[جنگ احد|احد]]، [[بنی قینقاع|بنی‌قَینُقاع]]، [[بنی نضیر|بنی‌نضیر]]، [[جنگ خیبر|خیبر]] و [[جنگ خندق|خندق]] شد.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۳، ص۱۵۲ـ۱۵۴.</ref> به‌سبب اهمیت این غزوات، برخی از آنها و نیز دیگر جنگهای صدر اسلام به عنوان ایام عرب در اسلام شناسانده شدند.<ref>ابراهیم، ایام العرب فی الاسلام، ۱۴۰۸ق، ص۴۷۹ـ۴۸۱.</ref> | در زمان حضور پیامبر در مدینه، قریش و یهودیان جزیرة العرب به مخالفت با اسلام ادامه دادند و سال‌ها برای مقابله با آن کوشیدند که منجر به غزواتی چون [[جنگ بدر|بدر]]، [[جنگ احد|احد]]، [[بنی قینقاع|بنی‌قَینُقاع]]، [[بنی نضیر|بنی‌نضیر]]، [[جنگ خیبر|خیبر]] و [[جنگ خندق|خندق]] شد.<ref>طبری، تاریخ الطبری، بیروت، ج۳، ص۱۵۲ـ۱۵۴.</ref> به‌سبب اهمیت این غزوات، برخی از آنها و نیز دیگر جنگهای صدر اسلام به عنوان ایام عرب در اسلام شناسانده شدند.<ref>ابراهیم، ایام العرب فی الاسلام، ۱۴۰۸ق، ص۴۷۹ـ۴۸۱.</ref> | ||
=== در زمان خلفا === | === در زمان خلفا === | ||
پس از وفات [[پیامبر(ص)]] در صفر سال یازدهم، عده‌ای از اهالی جزیرة العرب، به‌ویژه در نواحی شرقی عمان و یمامه و بحرین، [[مرتد]] شدند و [[ابوبکر]] (حکومت: ۱۱ـ۱۳ق)، طی نبردهایی معروف به [[نبردهای رده|رِدَّه]]، آنان را سرکوب کرد؛<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۱ـ۱۴۹؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۲، ص۳۴۹ـ۳۸۳.</ref>ابوبکر، در زمان حکومتش، برای هریک از نواحی جزیرة العرب (مانند مکه، طائف، یمامه و بحرین) امیرانی منصوب کرد<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ باوزیر، معالم تاریخ الجزیرة العربیة، ۱۳۸۵ق، ص۹۶.</ref> و سپس متوجه شام و بین‌النهرین شد. توجه ابوبکر به فتح سرزمینهای شمالی جزیرة العرب<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۱۴۹ به بعد.</ref> نشان می‌دهد که ساکنان بیشتر نواحی جزیرة العرب در زمان وی مسلمان شده بودند و اقلیتها تهدیدی به شمار نمی‌آمدند. | پس از وفات [[پیامبر(ص)]] در صفر سال یازدهم، عده‌ای از اهالی جزیرة العرب، به‌ویژه در نواحی شرقی عمان و یمامه و بحرین، [[مرتد]] شدند و [[ابوبکر]] (حکومت: ۱۱ـ۱۳ق)، طی نبردهایی معروف به [[نبردهای رده|رِدَّه]]، آنان را سرکوب کرد؛<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۱ـ۱۴۹؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، بیروت، ج۲، ص۳۴۹ـ۳۸۳.</ref>ابوبکر، در زمان حکومتش، برای هریک از نواحی جزیرة العرب (مانند مکه، طائف، یمامه و بحرین) امیرانی منصوب کرد<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۱ـ۱۳۲؛ باوزیر، معالم تاریخ الجزیرة العربیة، ۱۳۸۵ق، ص۹۶.</ref> و سپس متوجه شام و بین‌النهرین شد. توجه ابوبکر به فتح سرزمینهای شمالی جزیرة العرب<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۱۴۰۷ق، ص۱۴۹ به بعد.</ref> نشان می‌دهد که ساکنان بیشتر نواحی جزیرة العرب در زمان وی مسلمان شده بودند و اقلیتها تهدیدی به شمار نمی‌آمدند. | ||
در زمان عمر خطّاب (حکومت: ۱۳ـ۲۳ق) ـ-که مسلمانان، عراق و شام و بیشتر مناطق ایران را فتح کرده بودند-<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۹-۱۶۱.</ref> به‌سبب فتنه‌های غیرمسلمانان، مقرر شد هیچ‌کس در جزیرة العرب دینی به‌جز اسلام نداشته باشد. از این‌رو، تمام پیمان‌ها با ادیان دیگر از بین رفت و یهودیان خیبر به شام و مسیحیان نجران به عراق و شام منتقل شدند.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، | در زمان عمر خطّاب (حکومت: ۱۳ـ۲۳ق) ـ-که مسلمانان، عراق و شام و بیشتر مناطق ایران را فتح کرده بودند-<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۳۹-۱۶۱.</ref> به‌سبب فتنه‌های غیرمسلمانان، مقرر شد هیچ‌کس در جزیرة العرب دینی به‌جز اسلام نداشته باشد. از این‌رو، تمام پیمان‌ها با ادیان دیگر از بین رفت و یهودیان خیبر به شام و مسیحیان نجران به عراق و شام منتقل شدند.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۵۵.</ref> [[عمر بن خطاب|عُمَر]] پنج والی را حاکم مناطق جزیرة العرب کرد: [[زیاد بن لبید]] در بعضی قسمت‌های یمن، [[ابوهریره|ابوهُرَیرْه]] در عمان، [[نافع بن حارث]] در مکه، [[یعلی بن منیه|یعلی بن مَنیه تمیمی]] در صنعا و [[حارث بن ابی العاصثقفی]] در بحرین حکومت داشتند.<ref>یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۶۱.</ref> در زمان [[خلافت]] [[امام علی (ع)]] (۳۵ـ۴۰ق)، برخی از [[صحابه|صحابیان]] پس از پیمان‌شکنی به بصره رفتند. این امر به همراه فتنه‌های [[معاویه]] در دمشق موجب آشفتگی سیاسی در شام و عراق شد و از این‌رو امام علی، در [[رجب]] سال ۳۶ق، مرکز خلافت را از مدینه به [[کوفه]] در [[عراق]] منتقل کرد که نخستین انتقال مرکز حکومت به خارج از جزیرة العرب به شمار می‌آید. پس از [[شهادت]] حضرت علی و بازگشت [[امام حسن (ع)]] به مدینه، جزیرة العرب مجدداً کانون حکومت اسلامی شد.<ref>دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۷۹ق، ص۱۴۳ـ۱۴۴، ۲۱۶-۲۱۸؛ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۱۷۸ـ۱۸۲.</ref> | ||
=== دوره امویان === | === دوره امویان === | ||
| خط ۱۶۴: | خط ۱۲۱: | ||
* ابن حوقل، صورة الارض، تحقیق کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸-۱۹۳۹م. | * ابن حوقل، صورة الارض، تحقیق کرامرس، لیدن، ۱۹۳۸-۱۹۳۹م. | ||
* ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۸۹. | * ابن خرداذبه، المسالک و الممالک، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۸۸۹. | ||
* ابن خلدون، تاریخ ابن | * ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون: المسمّی بدیوان المبتدا و الخبر، تحقیق خلیل شحاده و سهیل زکار، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. | ||
* ابن رسته، الاعلاق النفیسة، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۸۲م. | * ابن رسته، الاعلاق النفیسة، تحقیق دخویه، لیدن، ۱۹۸۲م. | ||
* ابن سعید مغربی، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب، تحقیق نصرت عبدالرحمان، عمان، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. | * ابن سعید مغربی، نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب، تحقیق نصرت عبدالرحمان، عمان، ۱۴۰۲ق/۱۹۸۲م. | ||
* ابن قتیبه، المعارف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ | * ابن قتیبه، المعارف، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷؛ | ||
* ابوخلیل، شوقی، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳ الف؛ | * ابوخلیل، شوقی، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت ۱۴۲۳ الف؛ | ||
* ابوخلیل، شوقی، اطلس | * ابوخلیل، شوقی، اطلس القرآن: اماکن، اقوام، اعلام، بیروت ۱۴۲۳ ب؛ | ||
* ابوعبیده، معمر بن مثنی، کتاب ایام العرب قبل الاسلام، تحقیق عادل جاسم بیاتی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. | * ابوعبیده، معمر بن مثنی، کتاب ایام العرب قبل الاسلام، تحقیق عادل جاسم بیاتی، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۷م. | ||
* احیدب، ابراهیم، «المناخ»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج۳، قسم ۱، ریاض، وزارة التعالیم العالی، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م. | * احیدب، ابراهیم، «المناخ»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی، ج۳، قسم ۱، ریاض، وزارة التعالیم العالی، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م. | ||
| خط ۱۹۱: | خط ۱۴۸: | ||
* حربی، ابراهیم بن اسحاق، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، تحقیق حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. | * حربی، ابراهیم بن اسحاق، کتاب المناسک و اماکن طرق الحج و معالم الجزیرة، تحقیق حمد جاسر، ریاض ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م. | ||
* حمزه، فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. | * حمزه، فؤاد، قلب جزیرة العرب، ریاض، ۱۳۸۸ق/۱۹۶۸م. | ||
*خوری، یوسف قزما، «جزیره | *خوری، یوسف قزما، «جزیره العرب: معادنها، حیوانها، اثمارها، نباتها، کما ذکرها الجغرافیون العرب»، در مجله الابحاث، ج۲۱، ش۱، مارس ۱۹۶۸م. | ||
* دلّو، برهان الدین ، جزیرة العرب قبل | * دلّو، برهان الدین ، جزیرة العرب قبل الاسلام: التاریخ الاقتصادی، الاجتماعی، الثقافی و السیاسی، بیروت، ۱۹۸۹م. | ||
* دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. | * دمشقی، محمد بن ابی‌طالب، نخبة الدهر فی عجائب البر و البحر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م. | ||
*دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، مصر، [ ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م]. | *دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، مصر، [ ۱۳۷۹ق/۱۹۵۹م]. | ||
| خط ۱۹۹: | خط ۱۵۶: | ||
* زغلول عبدالحمید، سعد، فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶م. | * زغلول عبدالحمید، سعد، فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶م. | ||
* شاتولوس، میشل، «تاریخچه مختصر نفت در شبه جزیره عربستان»، در مجله شبه جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، ج۱، مشهد، ۱۳۷۸ش. | * شاتولوس، میشل، «تاریخچه مختصر نفت در شبه جزیره عربستان»، در مجله شبه جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، ج۱، مشهد، ۱۳۷۸ش. | ||
* شامی، فاطمه قدوره، تطور تاریخ | * شامی، فاطمه قدوره، تطور تاریخ العرب: السیاسی و الحضاری من العصر الجاهلی الی العصر الاموی، بیروت، ۱۹۹۷م. | ||
* صبری‌پاشا، ایوب، مرآة جزیرة العرب، ترجمه و تعلیق احمد فؤاد متولی و صفصافی احمد مرسی، قاهره، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م. | * صبری‌پاشا، ایوب، مرآة جزیرة العرب، ترجمه و تعلیق احمد فؤاد متولی و صفصافی احمد مرسی، قاهره، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م. | ||
* ضیف، شوقی، العصر الجاهلی، قاهره، [۱۹۷۷م]. | * ضیف، شوقی، العصر الجاهلی، قاهره، [۱۹۷۷م]. | ||
* طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۹۰-۱۳۹۴ق/۱۹۷۱-۱۹۷۴م. | * طباطبائی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، ۱۳۹۰-۱۳۹۴ق/۱۹۷۱-۱۹۷۴م. | ||
* الطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، بیروت، | * الطبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق هاشم رسولی محلاتی و فضل الله یزدی طباطبائی، ج۱۰، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م. | ||
* طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۸۲-۱۳۸۷ق/۱۹۶۲-۱۹۶۷م. | * طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری: تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، ۱۳۸۲-۱۳۸۷ق/۱۹۶۲-۱۹۶۷م. | ||
* صالح، عبدالعزیز، تاریخ شبه الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمة، قاهره، ۱۹۸۸م. | * صالح، عبدالعزیز، تاریخ شبه الجزیرة العربیة فی عصورها القدیمة، قاهره، ۱۹۸۸م. | ||
| خط ۲۰۹: | خط ۱۶۶: | ||
*فارژ، فیلیپ، «وضعیت جمعیتی کشورهای شبه‌جزیره عربستان»، در مجله شبه‌جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، ج۱، مشهد، ۱۳۷۸ش. | *فارژ، فیلیپ، «وضعیت جمعیتی کشورهای شبه‌جزیره عربستان»، در مجله شبه‌جزیره عربستان در عصر حاضر، زیر نظر پل بون آنفان، ترجمه اسدالله علوی، ج۱، مشهد، ۱۳۷۸ش. | ||
* قدوره، زاهیه، شبه الجزیرة العربیة: کیاناتها السیاسیة، بیروت، دار النهضة العربیة، بی‌تا. | * قدوره، زاهیه، شبه الجزیرة العربیة: کیاناتها السیاسیة، بیروت، دار النهضة العربیة، بی‌تا. | ||
* عمر | * قلقشندی، احمد بن علی، صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی‌تا. | ||
* کحّالة، عمر رضا، جغرافیه شبه جزیرة العرب، تحقیق احمدعلی، مکه، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۴م. | |||
* گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش. | * گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، تهران، گیتاشناسی، ۱۳۸۲ش. | ||
* مختار، صلاح الدین، تاریخ المملکة العربیة السعودیة فی ماضیها و حاضرها، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا. | * مختار، صلاح الدین، تاریخ المملکة العربیة السعودیة فی ماضیها و حاضرها، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا. | ||