برهان نظم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''برهان نظم '''، ساده‏‌ترین و عمومی‌ترین برهانی است که برای [[برهان‌های اثبات خدا|اثبات وجود خداوند]] ارائه شده است. [[قرآن]] کریم از موجودات جهان به عنوان «آیات» یعنی علائم و نشانه‏‌هایی از خداوند یاد می‌کند. در این برهان به طور خلاصه چنین گفته می‌‏شود که نظم و نظام اشیاء دلیل و نشانه‌ای است بر این که نیروی نظم ‏دهنده‏‌ای در کار است.

در جهان غرب، بیشترین نقدها بر این برهان توسط دیوید هیوم، فیلسوف تجربی گرای [[انگلیس|انگلیسی]] وارد شده است و در مقابل، پاسخهایی نیز از سوی دین داران و [[فلسفه دین|فلاسفه دین]] به این ایرادها داده شده است.

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[امام صادق]](علیه‌السلام) خطاب به [[مفضل بن عمر جعفی|مفضل]]:{{سخ}}'''«'''ای مفضل، نخستین عبرت و دلیل بر وجود خالق، نظم و صورت بخشیدن به این عالم و جمع آوری اجزای آن و نظم آفرینی درآن است. از این رو، اگر با اندیشه و خرد در کار عالم خوب و عمیق تأمل کنی، به راستی آن را همانند خانه و سرایی می‌یابی که تمام نیازهای بندگان خدا درآن آماده و گرد آمده است. اینها همه دلیل آن است که جهان هستی با اندازه گیری دقیق و حکیمانه و نظم و تناسب و هماهنگی آفریده شده است. آفریننده آن یکی است و او همان شکل دهنده، نظم آفرین و هماهنگ کننده اجزای آن است.'''»''' |تاریخ بایگانی |

| منبع = <small>[[بحار الانوار]]، ج۱، ص۶۳.</small> | تراز = چپ| عرض = ۴۰۰px | اندازه خط = ۱۴px| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

سادگی استدلال و دور بودن از مناقشات عقلی ، ویژگی مشترک در بیان‌های مختلف آن است ، چنان که اختلاف مبانی اعتقادی تأثیری در نوع تقریر این برهان ندارد.

قرآن کریم، در چندین آیه نشانه‌های خلقت و [[حکمت الهی]] را در چند نمونه از نظامهای طبیعت بیان کرده و انسانها را دعوت می‌کند که در این امور که سابقه‌ای نیز نداشته است بیندیشند. <ref>برای نمونه ، نگاه کنید: بقره(۲):۱۶۴؛ نبأ(۷۸):۶ -۱۶</ref>

<blockquote>{{متن قرآن| انَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّیلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْکِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا ینْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِن مَاءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِیهَا مِن کُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِیفِ الرِّیاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ﴿١٦٤﴾|ترجمه=قطعاً در آفرینش آسمان‏ها و زمین و پی در پی آمدن شب و روز و کشتی ‏هایی که در دریا روان‏ند، با آنچه به مردم سود می‌رساند و آبی که خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن، زمین را پس از مردنش زنده نموده و از هرگونه جنبده ‏ای در آن پراکنده کرده و (هم چنین در) دگرگونی بادها و ابرهایی که میان آسمان و زمین مسخّر است، نشانه‏‌هایی هست برای گروهی که خردورزی می‌‏کنند.|سوره=[[سوره بقره|بقره]]|آیه=۱۶۴}}</blockquote>

همچنین در برخی آیات، به بیان نظم و انسجام عالم شمول و جهانی در عالم طبیعت اشاره دارد و دیگران را به توجه به آن برمی انگیزد:

<blockquote>{{متن قرآن| الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا ۖ مَّا تَرَىٰ فِي خَلْقِ الرَّحْمَـٰنِ مِن تَفَاوُتٍ ۖ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَىٰ مِن فُطُورٍ ﴿٣﴾|ترجمه=همان كه [[هفت آسمان]] را طبقه طبقه بيافريد. در آفرينش آن [خداى‌] بخشايشگر هيچ گونه اختلاف [و تفاوتى‌] نمى‌بينى. بازبنگر، آيا خلل [و نقصانى‌] مى‌بينى؟|سوره=[[سوره ملک|ملک]]|آیه=۳}}</blockquote>

این مقدمه از راه شناخت ساز و کارها و قوانین طبیعت حاصل می‌شود. از همین رو، یافته‌های علمی جدید به گسترش دامنه بحث درباره برهان نظم مدد رسانده است .

مقدمه۲. هر نظمی نیازمند تدبیر فاعلی نظم آفرین است .

بر اساس این روش، همانطور که هر نظمی در ساخته‌های دست انسان نشان دهنده این است که این نظم، اثر یک تدبیرکننده هدفمندی بوده است، می‌فهمیم که نظم جاری و جهان شمول در جهان طبیعت در اثر تدبیر و هدفمندی کامل موجودی هوشمند و هدفمند است <ref>نگاه کنید: غزالی ، احیاء العلوم، ج۱، ص۱۲۹؛ مانکدیم ، ص۴۰۸-۴۰۹؛ تفتازانی ، ج۴، ص۱۱۰</ref>

بر اساس این روش، احتمال پیدایش اتفاقی یک ساختار منظم ، چندان اندک است که نزدیک به صفر درصد است و چنین احتمالی در پیش عقلا قابل اعتنا نیست <ref>نگاه کنید: هیک ، ص۹۱ -۸۱ ؛ صدر، ص۲۳-۳۴</ref>

بر اساس این اصل، هرگز امور اتفاقی نمی‌تواند به صورت همیشگی یا غالب موارد روی بدهد. یعنی اموری که اتفاقی هستند و دلیلی ندارند، به ندرت اتفاق می‌افتند و به صورت تکراری، آن هم همیشگی یا در بیشتر موارد، هرگز روی نمی‌دهند. <ref>نک: ابن سینا، الشفاء، برهان ، ص۹۵-۹۷؛ صدرالدین ، المبدأ، ص۲۳؛ نیز نگاه کنید: تفتازانی ، ج۴، ص۱۱۱</ref>

و وقتی نظم امری هوشمند و همراه با هدف است، فاعل و علت آن نیز باید شعور و هدف باشد <ref>هیک، ۳۹-۴۳</ref>

نتیجه‌ای که از این دو مقدمه به دست می‌آید و در تمام تقریرهای برهان نظم اثبات می‌شود، این است که نیرویی نظم دهنده و هدف دار برای جهان ضروری است.

در این تقریر از نظم موجود در عالم هستی، دو نتیجه می توان گرفت: اثبات وجود نظم دهنده‌ای برای عالم، و اثبات ویژگی‌هایی برای او مثل علم، عقل و شعور.

برای اثبات وجود وجود ناظم می گوییم: «‌در عالم طبیعت, نظم برقرار است و هر نظمی به دست ناظمی است، پس باید ناظمی این نظم را در طبیعت قرار داده باشد»

مجموعه های عالم طبیعت، دارای انسجام و اتصال شگفت آوری هستند، به گونهای که گاهی یک جزء کوچک در کل عالم طبیعت تأثیر می گذارد.اکتشافات علمی همچون اثبات تأثیر نجوم در حیات موجودات روی زمین و دیگر دستاوردهای علمی، این اتصال و انسجام را آشکارتر می‌سازد. این ارتباط و تنیدگی مجموعه‌ها در همدیگر، دلالت بر وجود شعور و دخالت عقلی بزرگ در ساختار جهان می کند.<ref>همان، ص۴۳</ref>

این شرایط و عوامل به قدری زیاد هستند که احتمال اتفاقی بودن این نظم و هماهنگی را بسیار ضعیف و در حدّ صفر می‌کند. <ref>همان، ص۵۱</ref>

در برخی منابع متقدم اسلامی، این برهان به نام دلیل اتقان صنع نامیده شده است و در اصل برای اثبات صفاتی چون علم و حکمت الهی به کار رفته است نه اثبات وجود خدا.<ref>نگاه کنید: اشعری ، ص۱۰؛ غزالی ، احیاء، ج۱، ص۱۲۹</ref>

سابقه این نوع برهان به پیش از دوره‌ای باز می‌گردد که استدلالهای عقلی پیچیده‌تری همانند [[برهان حدوث]] رواج یافت .

«انسانی که در غایت کمال و تمام است ، نطفه‌ای بوده است و پس از آن عَلَقِه‌ای و مُضغِه‌ای ، و سپس گوشت و استخوان و خون . می‌دانیم که او نمی‌توانسته است خود را از حالی به حال دیگر درآورد... و ناقلی داشته است که او را از مرحله‌ای به مرحله دیگر برده است و او را در آنچه بر آن است ، تدبیر کرده است ...» <ref>ص ۶ -۷</ref>

[[غزالی]] نیز پس از اشاره به آیات قرآنی تأکید می‌کند که هر کس درباره این آیات بیندیشد و به آفرینش‌های بی‌سابقه آسمان‌ها و زمین و حیوانات و گیاهان نظر کند، با اندک تأملی به روشنی در می‌یابد که این ترتیب محکم و شگفت انگیز نمی‌تواند از آفریننده مدبر و فاعل تقدیرکننده بی‌نیاز باشد. به عقیده او این حقیقت چنان است که [[فطرت]] انسانها به آن گواهی می‌دهد و نیازی به آوردن برهان نیست. <ref>همان ، ج۱، ص۱۲۵-۱۲۶</ref>

[[فخر رازی|فخرالدین رازی]] (متولد۶۰۶ق /۱۲۰۹م ) در تقریر دقیق تری از این برهان ، معتقد است که [[آیه|آیات]] [[قرآن|قرآن کریم]] به دو صورت نشان می‌دهد که عالم طبیعت دلیلی بر وجود خداوند است.

به عقیده او در بخشی از آیات ، نظمی که در ساختمان موجودات دیده می‌شود، دلیل بر اثبات [[آفریننده|صانع]] نظم بخش دانسته شده است و این همان '''برهان اتقان صنع ''' است .

علاوه بر این، برهان دیگری را نیز می‌توان بر اساس اصل [[هدایت]] در موجودات از قرآن به دست آورد. بر اساس برخی آیات، نیرویی در درون موجودات قرار داده شده که آنها را در مسیر دگرگونی‌های طبیعی به سوی هدفی مشخص رهنمون می‌کند. این واقعیت از دیدگاه فخر رازی، چیزی فراتر از نظم طبیعت است. <ref>التفسیر...، ج۳۱، ص۱۳۹-۱۴۰</ref>

بر خلاف متکلمان، [[فلسفه اسلامی|فلاسفه مسلمان]] در اثبات وجود [[خدا|خداوند]]، از این برهان کمتر بهره گرفته‌اند، هرچند مسئله نظم جهان را در مسئله [[علم الهی|علم]] و [[حکمت الهی|حکمت]] الهی و در بیان آموزه‌هایی چون عنایت و نظام احسن به کار برده‌اند. <ref>ابن سینا، المبدأ، ص۸۸ -۹۰</ref><ref> صدرالدین ، الاسفار، ج۷، ص۱۰۶</ref> <ref>صدرالدین، المبدأ، ص۱۲۴</ref> اما این اندیشه در فلسفه کِندی و ابن رُشد برای اثبات وجود خدا به کار گرفته شده است. بر اساس نظر فلاسفه اسلامی مخالف این برهان، برهان نظم را می‌توان تکمیل کننده برهان‌هایی چون [[برهان وجوب و امکان|وجوب و امکان]] برای اثبات وجود خدا دانست و از آن برای شناخت [[صفات خداوند|صفات]] [[خدا| واجب متعال]] بهره گرفت.{{مدرک}}

برخی نیز چون [[ عبدالله جوادی آملی]] در کتاب ''تبیین براهین اثبات خدا'' چند اشکال به این برهان وارد کرده، ارزش برهانی آن را زیر سؤال می‌برد. البته وی در پایان ارزش جدلی آن را می‌پذیرد.<ref>جوادی آملی عبدالله، تبیین براهین اثبات خدا، صص ۲۲۷ - ۲۴۳</ref>

[[یعقوب بن اسحاق کندی|کندی]] با استفاده از مباحث [[فلسفه|فلسفی]] مربوط به جهان و مراتب موجودات ، وجود نظم در طبیعت را به صورت گسترده‌تری توضیح می‌دهد. وی در این باره می‌گوید:

:به راستی که نظم این جهان و ترتیب اجزای آن و ارتباط برخی چیزها با چیزهای دیگر و استحکام شکل و صورت آن، بزرگترین دلیل و نشانه بر این است که محکم‌ترین و دقیق‌ترین تدبیر و حکمت و برنامه، پشتوانه آن است و از سوی دیگر، هر تدبیری مدبر و تدبیر کننده‌ای می‌خواهد و هر حکمتی، حکیمی. <ref>ص ۲۱۵، ۲۳۰-۲۳۱</ref>{{منبع بهتر}}

ابن رشد، در ضمن مباحثی که در رد دلایل [[علم کلام|متکلمان]] بیان کرده، برهانی ارائه کرده که به اعتقاد او، مضمون آن از تعالیم [[وحی]] گرفته شده است. او این برهان که '''دلیل عنایت''' نامیده است، را هم در سطح فهم عموم مردم می‌داند و هم مناسب اهل فکر و استدلال.<ref>«الکشف »، ص۶۵، ۶۷ -۶۹، ۱۰۸</ref>

مقدمه۲. این سازگاری کامل و دقیق، نمی‌تواند در اثر یک اتفاق باشد، بلکه از جانب فاعلی است که آن را اراده و تقدیر کرده است .

شناخت ما از جهان و انسان هرچه بیشتر باشد، این حقیقت بر ما آشکارتر می‌شود که اجزاء گوناگون طبیعت از آسمان و زمین و اعضای بدن در خدمت نوع بشرند. <ref>الکشف ، ص۶۵ -۶۶</ref>

سابقهٔ برهان نظم در آثار فلسفی به [[یونان]] باستان و کتاب تیمائوس [[افلاطون]] باز می‌گردد. در سده‌های میانه به اشاراتی از [[سنت آگوستین]] به این برهان بر می‌خوریم. همچنین آخرین برهان از براهین پنج‌گانهٔ [[توماس آکویناس]] (۱۲۷۴-۱۲۲۵ میلادی) همین برهان نظم است.<ref>هالینگ دیل، ص ۱۵۹ و ۱۶۰.</ref>

در دوران اخیر یکی از معروف‌ترین تقریرهای برهان را در کتاب «الهیات طبیعی» اثر ویلیام پیلی (۱۸۰۵-۱۷۴۳ میلادی) می‌یابیم.<ref>ایان باربور، ص ۱۰۴ تا ۱۱۱</ref>

دیوید هیوم فیلسوف [[انگلیس|انگلیسی]] قرن هجدهم از بزرگترین مخالفان این برهان است. او در کتاب '''محاوراتی درباره دین طبیعی'''، پنج ایراد بر این برهان بیان کرده است و معتقد است که این برهان ناتمام و نادرست است. <ref>جان هیک، وجود خدا-۱۳۸۷-ص ۱۲۸</ref> هیوم معتقد است در این برهان مصنوع طبيعی به مصنوعات بشری تشبیه شده است. همچنین نظم تولید شده خاصيت ذاتی ماده است نه علتی بیرونی. علاوه بر این‌ها، برهان نظم با تعدد خدا و ناظم سازگاری دارد و با وجود این نظم و ناظم، وجود شرور قابل توجیه نیست.

ایمانوئل کانت در کتاب '''نقد عقل نظری''' نیز سه اشکال بر این برهان وارد می‌کند. <ref>ص۹۸۱</ref>

به عنوان نمونه [[مرتضی مطهری]] در کتاب [[علل گرایش به مادی گری (کتاب)|علل گرایش به مادی گری]] به ایرادهایی که هیوم مطرح کرده، پاسخ داده است. البته وی معتقد است این استدلال تنها اثبات می‌کند که عالم طبعیت، علتی دارد باشعور و آگاهی که با تدبیر خود عالم را تدبیر می‌کند. اما اینکه این فاعل و تدبیر کننده چه خصوصیاتی دارد، ربطی به این برهان ندارد. <ref>مطهری، ص۱۵۴</ref>

{{پانویس|اندازه=ریز|3}}

*ابن رشد، «الکشف عن مناهج الادله»، فلسفه ابن رشد، دمشق ، ۱۳۵۳ق /۱۹۳۵م؛

*ابن سینا ، المبدأ و المعاد، به کوشش عبدالله نورانی ، تهران ، ۱۳۶۳ش؛

*ابن سینا، الشفاء، برهان ، به کوشش ابوالعلاء عفیفی ، قاهره ، ۱۳۷۵ق /۱۹۵۶م؛

*اشعری ، علی ، اللمع ، به کوشش جوزف مکارتی ، بیروت ، ۱۹۵۲م؛

*تفتازانی ، مسعود، شرح المقاصد، به کوشش عبدالرحمان عمیره ، بیروت ، ۱۴۰۹ق / ۱۹۸۹م؛

*صدر، محمدباقر، «موجر فی اصول الدین »، همراه الفتاوی الواضحه، نجف ، ۱۹۷۷م؛

*صدرالدین شیرازی، المبدأ و المعاد، به کوشش جلال الدین آشتیانی ، تهران ، ۱۳۵۴ش؛

*صدرالدین شیرازی ، محمد، الاسفار، تهران ، ۱۳۸۶ق؛

*غزالی ، محمد، احیاء علوم الدین ، بیروت ، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م؛

*فخرالدین رازی ، التفسیر الکبیر، بیروت ، ۱۴۱۰ق /۱۹۹۰م؛

*مانکدیم ، احمد [ تعلیق ] شرح الاصول الخمسه، به کوشش عبدالکریم عثمان ، قاهره ، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م؛

{{ستون-شروع|2}}