مسجد امام (اصفهان): تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) جزبدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۲۳: | خط ۱۲۳: | ||
[[رده:بناهای تاریخی اصفهان]] | [[رده:بناهای تاریخی اصفهان]] | ||
[[رده:بناهای تاریخی ایران]] | [[رده:بناهای تاریخی ایران]] | ||
[[رده: | [[رده:مساجد اصفهان]] | ||
[[رده:بناهای دوره صفویه]] | [[رده:بناهای دوره صفویه]] | ||
نسخهٔ ۳۰ ژانویهٔ ۲۰۱۵، ساعت ۲۲:۵۱
الگو:جعبه اطلاعات جای‌های تاریخی ایران
مَسْجِدِ اِمام، در اصفهان، يكى از مهم‌ترين بناهای عصر صفویه كه پيش‌تر به نامهای مسجد شاه، مسجد سلطانى جديد و جامع عباسى شهرت داشت. این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری است. مسجد امام، نمایانگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران بشمار می‌رود. سنت‌های شکل‌دهی، آرمان‌ها، شعایر و مفاهیم دینی، نقشه که از انواع قدیمی‌تر و ساده‌تر به‌آرامی کمال یافته، عناصر بزرگ ساختمانی و تزیینات همه در مسجد شاه با عظمت و شکوهی که آنرا در شمار بزرگ‌ترین بناهای جهان قرار داده، تحقق و یگانگی یافته است.
اين مسجد در ضلع جنوبى میدان امام خمینی (ميدان نقش جهان) واقع شده است و چنانكه از مآخذ برمى‌آيد، بناي آن در سومين مرحله از اجراي طرح ميدان نقش‌جهان به‌فرمان شاه عباس بزرگ (سل 996- 1038ق/ 1588-1629م)آغاز گرديده، و در دوره شاه‌صفى(سل 1038-1052ق/ 1629-1642م) به پايان رسيده است. ی ساختمان مسجد در 15 صفر 1020ق/19 آوريل 1611م آغاز گرديده است. به استناد كتيبه كاشى معرق سر در كه به خط ثلث عليرضا عباسى است، نخستين بخش بنا، يعنى ورودي اصلى، در تاريخ 1025ق/1616م احداث شد، اما بنابر كتيبه ايوان غربى كه به خط محمدرضا امامى است، تكميل بناي داخلى مسجد تا 1040ق/1630م، ادامه يافت و با نصب ازاره‌هاي مرمرين آن در حدود سال 1047ق/1637م، در زمان شاه صفى خاتمه پذيرفت.[۱]
کتیبه سر در مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد را از مال خالص خود بنا کرده و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه طهماسب اهدا نموده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمد رضا امامی، کتیبه دیگری نصب شده که به موجب آن مقام معماری و مهندسی معمار مسجد شاه، استاد علی اکبر اصفهانی و ناظر ساختمان محب علی بیک الله تجلیل شده است.
روی در ورودی مسجد، جای سه گلوله است كه گفته می‌شود در زمان جنگ با اشرف افغان یا جنگ با روسها ایجاد شده است.
کتیبه های مسجد
درِ نقره‌پوش ورودي مسجد با نقشهاي تزيينى و اشعار فارسى، سروده «واهب»، به خط نستعليق برجسته (احتمالاً به قلم عبدالرشيد ديلمى، معروف به رشيدا)، نيز از آثار دوره شاه صفى است كه در 1046ق/1636م به اتمام رسيده، و نصب شده است.[۲]
ديگر كتيبه‌هاي مسجد به خط معروف ترين خوشنويسان عصر صفوي است كه در برخى از آنها نام كاتب و تاريخ كتابت نيز آمده است، از جمله محمدرضا امامى در كتيبه‌هاي ذيل كتيبه اصلى سر در (بدون تاريخ)، محرابهاي شبستان شرقى، ايوان غربى، محراب شبستان‌ِ زمستانى غربى (1077ق)، ايوان جنوبى و محراب مدرسه ناصري، درِ جنوب شرقى مسجد، سر درِ بيرونى مدرسه سليمانيه، درِ جنوب غربى مسجد (1078ق)؛ عبدالباقى تبريزي در كتيبه‌هاي داخلى ايوان و گنبد جنوبى، ايوان شمالى و گنبد غربى (1035 و 1036ق)؛ محمدصالح اصفهانى در كتيبه بالاي محراب اصلى و محراب گنبد شرقى (1038ق)؛ محمد محسن امامى در كتيبه داخل محراب ايوان جنوبى مدرسه ناصری (1095ق).[۳]
ایوان های مسجد
مسجد امام اصفهان مسجدی است 4 ايوانى به ابعاد 100 در 130 متر (بدون محاسبه زيربناي مدخل) با صحنى وسيع (70 ئ 70 متر) (بلر، مشتمل بر طاقگان در هر ضلع و ايوانى در مركز هر طاقگان. ايوان جنوبى با دو مناره باريك و بلند به ارتفاع 48 متر[۴] كه در هر جبهه آن پيشنمای گنبدي عظيم با 52 متر ارتفاع از سطح زمين و 25 متر قطر خارجى، شبستان را تشكيل مى‌دهد. (515 گنبد دو پوسته پيازي با 14 متر اختلاف ارتفاع ميان دو پوستة بيرونى و درونى، بر روي گريو استوانه‌اي سوار شده كه خود بر مرحلة انتقالى 16 ضلعى قرار گرفته است. در دو جانب شبستان مسجد كه خود محراب و منبري رفيع در آن قرار دارد، دو شبستان زمستانى مستطيل شكل واقع است كه هر يك به 8 فضا با طاق قوسى روي ستونهاي سنگى تقسيم مى‌شود. دو ايوان شرقى و غربى به خلاف شيوه‌هاي مرسوم در مساجد ايران به اطاقهاي گنبددار منتهى مى‌گردند كه احتمالاً از طرح مسجد جامع تيموري سمرقند، معروف به بى‌بى خانم، اقتباس شده است. ايوان شمالى مسجد از طريق دهليزی به ورودي اصلى كه بر روي ميدان باز مى‌شود، متصل است. در سمت شمال شرقى آن دهليزي طاقدار به صحن كوچكى راه دارد كه مختص آبريزگاه است.
ویژگی های ساختمانی
مسجد امام اصفهان با تكيه بر تجربيات گذشتگان در طرح بنا و تزيينات، به‌نهايت اوج تحول معماري مساجد در ايران نايل مى‌آيد. با آنكه برنگاره (= پلان) آن براساس مساجد 4 ايوانى رايج در ايران، و اسلوب بنايى و شكلهاي معماري آن اساساً دنباله‌رو نمونه‌هاي گذشته (از جمله مسجد جامع اصفهان) است، نمونه بارزي از تدابير معماران در تركيبهاي نوين‌ِ برگرفته از سنتهاي كهن معماري ايران به شمار مى‌آيد. از جمله ابداعات اين بنا، الحاق دو مدرسه ناصري و سليمانيه در جبهه‌هاي جنوب شرقى و جنوب غربى به صحن مسجد است كه هر يك به شكل مستطيلى با طاقگان به دور صحنها و ايوانهاي كوچك‌تر به موازات شبستان مسجد قرار دارند.[۵] افزون بر آن، با وجود عظمت و گستردگى سطح و ارتفاع بنا و پيچيدگى برنگاره مسجد، تناسب اجزاء ساختمان دقيقاً رعايت، و قرينه‌سازي در حد اعلا حفظ شده است.
از ديگر تدابير معماران و طراحان بناي مسجد، رابطه آن با ميدان است. ناهماهنگى محورهاي ميدان با دو مسجد واقع در دو ضلع آن (امام و شيخ لطف‌الله) چند تن از محققان را به تعمق واداشته است. ظاهراً برنامه‌ريزي و نخستين مرحله اجراي طرح ميدان در 999 يا 1000ق، يعنى حدود 20 سال پيش از شروع ساختمان مسجد امام بوده است.[۶][۷] ظاهرا ميدان در اين مرحله صرفاً براي «چوگان بازی و اسب تازی» مسطح شده بوده و از اين‌رو، نيازي به برابری محور آن با قبله نداشت.[۸] مرحله دوم احداث ميدان مربوط به سالهاي 1011 و 1012ق/1602 و 1603م است كه شامل بناي سر در قيصريه (بازارخان) و بازارهاي اطراف ميدان و مسجد شيخ لطف الله و عمارت دو طبقه‌اي در جهت غربى ميدان بود كه بعداً به ساختمان 5 طبقه عالى قاپو تغيير يافت.[۹] بر اين اساس تصميم به بناي دو مسجد در اين ميدان مدتى پس از طرح و نخستين اجراي آن گرفته شده است و در نتيجه، محورهاي داخلى مساجد با محور ميدان برابري نمى‌كند.
گنبد
یکی از ویژگی های خاص این مسجد گنبد آن است. این گنبد در حدود ۴۰۰ سال پیش به گونه‌ای طراحی شده که در زیر و نزدیک به مرکز آن، حتی کمترین صدا با وضوح و شدت بالا انعکاس می‌یابد. این وِیژگی گنبد مسجد در گذشته به دلیل عدم وجود دستگاه های صوتی و … برای اذان گفتن و سخنرانی ها بسیار مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این ویژگی منحصر به فرد بوده و در دیگر آثار باستانی ایران به چشم نمی خورد؛ که نشان دهنده دانش بالای سازندگان و معماران این گنبد از مسائل فیزیکی و ریاضی مربوط به پژواک صوت دارد.
نمای مسجد
چنانچه گفته شد محور مسجد برابر محور میدان اصلی نیست. محور ميدان با 4 جهت اصلى مقارن است و به موازات يكى از شاهراههاي عمده و قديمى شهر قرار دارد. ورودي مسجد با بَرِ ميدان هماهنگ شده، در حالى‌كه بخش داخلى آن، براي تصحيح جهت قبله، 45 درجه به سمت جنوب غربى مى‌گردد. براي رفع ناهماهنگى اين دو محور، طراحان مسجد ميان ورودي آن و ايوان شمالى، دهليز مورّبى جاي داده‌اند كه در عمل گردش محور مسجد پس از ورود به ساختمان تأثيري در خود آگاه بيننده نمى‌گذارد و فرد وارد شونده به مسجد بدون اینکه متوجه گردش 45 درجه ای خود شود، خود را رو به روی قبله می یابد.
نبوغ معماران در تنظیم نمای بیرونی
از ديگر نكات قابل توجه در طرح مسجد، نبوغ معماران آن است. در محاسبه نمای ساختمان از ديدگاه ميدان، رابطه ديد ميان بلندترين بخشهاي مسجد - يعنى ايوان سر در ورودي و گنبد ايوان مقابل قبله - توسط مناره‌هايى كه جفت اول آن با ارتفاع كمتر، گويى انعكاس جفت دوم است، چنان برقرار شده كه از ديدگاه ميدان نه‌تنها احجام درونى ساختمان مشخص شده، بلكه ژرفانمايى استثنايى نيز پديد آورده است.
کاشی کاری ها
.jpg){kind=link}
بخش عمده شكوه و زيبايى مسجد امام اصفهان برآيند تزيينات كاشى كاری آن است كه تمامى سطوح نمايان خارجى و كليه سطوح داخلى از بالاي ازاره‌هاي مرمري را شامل مى‌شود. شاهكار كاشى‌كاری مسجد در سر در ورودی مشهود است. طرحهای اسليمى متنوع و كتيبه‌ها با كاشی‌های معرق اعلا نمای ورودی را مى‌پوشاند. ابزار طنابى با كاشى آبى‌رنگ از دو گلدان نقش برجسته مرمرين برخاسته، قوس ايوان را تزيين مى‌كند. نيم گنبد ورودی با رده‌های مقرنس كاشى كاری از بالای حاشيه كتيبه اصلى كه پايه‌گذاری مسجد را اعلام مى‌دارد، منشأ مى‌گيرد. در هر طرف درِ ورودی قاب‌بند تزيينى با طرحهای ترنج و اسليمى بر كاشى مرغوب اجرا شده است. برخلاف كاشی‌های معرق ورودی مسجد، تزيينات ديگر بخش‌های ساختمان از كاشی‌های خشتى ۷ رنگ است كه در آنها درجات مختلف رنگ آبى بر ديگر رنگ‌ها ارجحيت يافته، به استثنای شبستان‌ها كه با كاشی‌هايى بيشتر به رنگ زرد و سبز در مرمت‌های بعد از صفويه پوشيده شده است. كيفيت مصالح و نحوه اجرای كاشی‌های ۷ رنگ مسجد از كاشی‌های معرق ايوان ورودی پایین‌تر است. شايد سبب آن هزينه گزاف، و عجله‌ای بوده است كه برای به پايان بردن تزيين چنين بنای وسيعى داشته‌اند.
اهداف بنا
عظمت و شكوه مسجد و طرز قرار گرفتن آن در ضلع جنوبى ميدان، گنبدخانه مسجد امام اصفهان حاكى از اهميت فوق‌العاده آن است. از تحقيقات رابرت مك‌چزنى برمى‌آيد كه طرح‌ريزي قيصريه، ميدان نقش جهان و مغازه‌هاي اطراف آن بدين هدف بوده است كه محور بازرگانى شهر را - كه در بهار 1006ق/1598م رسماً به پايتختى برگزيده شده بود - از محله ميدان كهنه و بازار قديم به مركز جديد منتقل كنند و در نهايت پايه‌هاي اقتصادي عمده اصفهان (و كلاً ايران صفوی) را در انحصار دستگاه حكومتى و شاه عباس درآورند.[۱۰]
براي رقابت با ميدان كهنه كه مركزيت آن اساساً مديون مسجد جامع اصفهان بود و قدمت آن حداقل به زمان سلجوقيان مى‌رسيد، احداث مسجديی عظيم براي جلب جماعت به ميدان نقش جهان ضروري مى‌نمود و با ساختن مسجد جامعى در جبهه جنوبى ميدان طبعاً عبور و مرور مردم ازدياد مى‌يافت.
خرید خانه های مسکونی و پیرزنی که خانه اش را نمی فروخت!
در آغاز برنامه‌ريزي بنای مسجد، محوطه موردنياز، چنانكه در مآخذ مشهود است، خانه‌هاي مسكونى بوده،[۱۱][۱۲][۱۳] و تلاش براي خريد زمينهای اين بخش از شهر طبق موازين شرعى، نشانه‌اي از كوشش براي ايجاد جامعى نو در كنار ميدان جديد شهر است.
به گزارش منجم در روز جمعه 15 صفر 1020 شاه عباس براي آنكه به هنگام آغاز ساختمان مسجد وسايل كار آماده باشد، 2 هزار تومان براي تهيه مصالح بنا و دستمزد استادكاران از بنا و سنگ تراش و سنگ‌بر پرداخت،[۱۴] اما مشكل خريد خانه پيرزنى كه در ميان زمين مسجد واقع شده بود و وي در امتناع از فروختن آن مجدّ بود، كار آغاز بنا را به تأخير انداخت. استاد بديع الزمان تونى كه به‌خدمت اشرف به امر معماري مشغول بود، حقيقت طرح مسجد و خانه پيرزن را به عرض رسانيد و شاه عباس او را مأمور جلب رضاي پيرزن كرد و وي نيز از عهده اين كار برآمد.[۱۵]
مك‌چزنى برپايه همين گزارش گمان دارد كه طرح (پلان) مسجد به دست بديع‌الزمان تهيه شده است و اگر نام او را در مآخذ دورة شاه عباس يا در كتيبه‌هاي مسجد نمى‌يابيم، شايد به سبب از دست رفتن موقعيت مطلوب او در تشكيلات اداري شاه عباس پس از اتمام بناي مسجد بوده است.[۱۶]
شروع ساخت مسجد
پايه‌ريزی مسجد سرانجام در 23 صفر 1020 آغاز گرديد و برحسب اتفاق مقارن با شروع بنا، معدن سنگ مرمري در حوالى اصفهان (اردستان) كشف شد.[۱۷] كه از سنگهاي مرغوب آن برای ساختمان مسجد بهره گرفتند.[۱۸]
در كتيبه‌ای به خط محمدرضا امامى واقع در ذيل كتيبه اصلى سر در مسجد، نام محب على بيك لله به عنوان سركار بيوتات سلطنتى و مشرِف‌ِ بنا، و استاد على‌اكبر اصفهانى به عنوان معمار و مهندس گنجانده شده است.[۱۹]
موقوفات مسجد
از سوي شاه عباس محب على بيك به عنوان متولى اوقاف مسجد تعيين شد و او نيز 14 فقره ملك به موقوفات مسجد هبه كرد.[۲۰] نوشته‌اند كه وقف‌نامة مسجد امام كه در آن درآمد 48 ملك واقع در شهر اصفهان و حوالى آن وقف نگهداري و مخارج مسجد شده بود، در كتيبه‌اي سنگى در مسجد منقور بود كه اكنون از آن اثري باقى نيست. رونوشت خلاصه‌اي از اين وقف‌نامه توسط شيخ بهاءالدين عاملى تهيه شده بوده كه جزئيات و شرايط موقوفات مسجد در آن به ثبت رسيده بوده است.[۲۱]
مرمت و نگاهداری
در پى زلزله 23 ربيع‌الا¸خر 1260ق/12 مة 1844م،[۲۲] مناره‌هاي ايوان جنوبى از بدنه جدا شد و در خود ايوان نيز شكافهاي عميق پديد آمد. سبب اين ويرانيها در حقيقت زلزله نبود، بلكه علت واقعى آن ضعف زيرسازي و فشار مناره‌ها و طاق ايوان و در نتيجه نشست بنا، ناشى از شتاب در كار ساختمان مسجد بود و زلزله آن را آشكار ساخت. در 1261ق به فرمان محمدشاه قاجار بدون آنكه هيچ‌گونه تعمير اساسى صورت گيرد، تنها كاشيهاي فرو ريخته را تعويض، و كتيبه‌اي حاكى از تعمير مسجد به نام او بر پيشانى ايوان نصب كردند.[۲۳] در بهار 1310ش/1932م، كاشيهاي نصب شده در 1261ق فرو ريخت و شكافهاي پوشانده شده با گستردگى بيشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشى قرار گرفت.[۲۴] كار مرمت ايوان و مهار كردن مناره‌ها با كلافهاي آهنى و متصل ساختن آنها به‌يكديگر در 1316ش به‌دست استادحسين معارفى، معمار ابنية تاريخى اصفهان، انجام پذيرفت.[۲۵] در سالهاي بعد نيز مرمتهاي اساسى در ديگر بخشهاي مسجد از جمله در ايوانهاي شرقى و غربى، سر در و جلوخان و هشتى ورودي، مدرسه‌ها و... صورت گرفت.[۲۶][۲۷][۲۸]
پانویس
- ↑ هنرفر، 427، 429؛ گدار، II(1)/109-112
- ↑ هنرفر، 433- 434
- ↑ همو، 450، 454- 455
- ↑ کریم نیکزاد امیرحسینی، ابنیه تاریخی اصفهان، ج۱، ص۹۸
- ↑ لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۴۵۴-۴۵۷
- ↑ محمود افوشته‌ای نطنزی، نقاوة الاثار فی ذکر الاخیار، ج۱، ص۳۷۶-۳۷۷
- ↑ محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۱۱۳
- ↑ همان
- ↑ محمد منجم یزدی، نماي مسجد امام اصفهان، 236-237
- ↑ ص ، 119
- ↑ محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۴۱۱-۴۱۲
- ↑ ژان شاردن، سفرنامه، ج۱، ص۶۸، بخش اصفهان
- ↑ عالم‌آرای‌عباسی، اسکندربیک‌منشی، به‌کوشش‌ایرج افشار، ج۲، ص۸۳۱
- ↑ منجم یزدی، تاریخ عباسی، ج۱، ص۴۱۱
- ↑ همو، 412
- ↑ ص 123
- ↑ ژان شاردن، سفرنامه، ج۱، ص۶۹، بخش اصفهان
- ↑ عالم‌آرای‌عباسی اسکندربیک منشی، به‌کوشش‌ایرج افشار، ج۲، ص۸۳۱
- ↑ لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، ج۱، ص۴۲۹-۴۳۰
- ↑ سپنتا، عبدالحسین، تاریخچه اوقاف اصفهان
- ↑ همو، 49-56
- ↑ ن ن و چ پ ملویل امبرسز، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ج۱، ص۱۸۸
- ↑ نك: گدار، .(II(1)/115
- ↑ همانجا
- ↑ محمدتقی مصطفوی، «تلاش در راه خدمت به آثار ملی و امید به آینده»، ج۳، ص۴۰۸
- ↑ کریم نیکزاد امیرحسینی، ابنیه تاریخی اصفهان، صص 108-111
- ↑ پرویز ورجاوند، «چگونه مسجد شاه از انهدام نجات یافت»، صص 6-9
- ↑ لطف‌الله هنرفر، گنجینه آثار تاریخی اصفهان
منابع
- اسكندربيك‌منشى، عالم‌آراي‌عباسى، به‌كوشش‌ايرج افشار،تهران،1350ش.
- افوشته‌اي نطنزي، محمود، نقاوة الاثار فى ذكر الاخيار، به كوشش احسان اشراقى، تهران، 1350ش.
- امبرسز، ن. ن. و چ. پ. ملويل، تاريخ زمين لرزه‌هاي ايران، ترجمة ابوالحسن رده، تهران، 1370ش.
- سپنتا، عبدالحسين، تاريخچة اوقاف اصفهان، اصفهان، 1346ش.
- شاردن، ژان، سفرنامه، بخش اصفهان، ترجمة حسين عريضى، تهران، 1362ش.
- مشكوتى، نصرت‌الله، «به‌مناسبت اتمام تعمير سر در و جلوخان مسجدشاه اصفهان»، تعليم و تربيت، تهران، 1317ش.
- مصطفوي، محمدتقى، «تلاش در راه خدمت به آثار ملى و اميد به آينده»، گزارشهاي باستان شناسى، تهران، 1334ش.
- منجم يزدي، محمد، تاريخ عباسى، به كوشش سيف‌الله وحيدنيا، تهران، 1366ش.
- نيكزاد اميرحسينى، كريم، ابنية تاريخى اصفهان، اصفهان، 1335ش.
- ورجاوند، پرويز، «چگونه مسجد شاه از انهدام نجات يافت...»، هنر و مردم، تهران، 1355ش.
- هنرفر، لطف‌الله، گنجينة آثار تاريخى اصفهان، اصفهان، 1344ش.
منابع انگلیسی
- Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven/London, 1994.
- Godard, A., X Masdjid- E -Sh ? h n , P th ? r- E - ) r ? n, Haarlem, 1937.
- McChesney, R. D., X Four Sources on Shah Abbas's Building of Isfahan n , Muqarnas, Leiden, 1988, vol. V; Papadopoulo , A., L'Islam et l'art musulman , Paris , 1976.
- Wilber, D., X Aspects of the Safavid Ensemble at Isfahan n , Iranian Studies, Harvard, 1974, vol. VII(1).