اسما و صفات خدا: تفاوت میان نسخه‌ها

'''أسْماءْ وَ صِفات‌'''، دو اصطلاح ‌هستند كه ‌مراد از آن ‌نامها و صفتهای خداوند است‌.

کاربرد اسما و صفات در علوم گوناگون و از دیدگاههاى متفاوت موجب شده تا از یک سو تعریفهاى متعددى براى آنها ارائه شود و از سوى دیگر در کنار آن مباحثى چون: تفاوت اسم با صفت، نسبت میان آن دو و رابطه میان اسما و ذات خداوند مطرح گردد.

اگر نخواهیم به تفصیلات اشاره کنیم در مورد خداوند دو نوع تعبیر وجود دارد: اسماء الهی و صفات الهی. این دو تعبیر تفاوت چندانی باهم ندارند و تنها فرقشان اینست که صفت دلالت می‌کند بر معنایی مانند «علم» که ذات خدا متّصف به آن می‌شود و اسم دلالت می‌کند بر ذاتی که به صفتی موصوف گشته است مانند «عالِم». <ref> تفسیر المیزان، ج۸، ص۳۵۲</ref>

«اسماء» جمع اسم از ریشه «س‌م‌و» به معنى بلندى و ارتفاع است. <ref> لسان‌العرب، ج‌6، ص‌381، «سما»</ref> اطلاق واژه «اسم» یا به این جهت است که مفهوم آن پس از نامگذارى، از مرحله خفا و پنهانى به مرحله بروز و ظهور مى‌رسد، یا به این جهت که لفظ با نامگذارى معنا پیدا مى‌کند و از بى‌معنا بودن در آمده، علو و ارتفاع مى‌یابد<ref> نمونه، ج‌1، ص‌20</ref> و به واسطه اسم، مسمّا یاد شده و شناخته مى‌شود. <ref> مفردات، ص428؛ لسان‌العرب، ج6، ص381ـ382، «سما»</ref>

===         در علم نحو(ادبیات عرب)===

اسم در ادبیات عرب در برابر فعل و حرف قرار داشته و از اقسام کلمه به شمار مى‌آید و با دو ویژگىِ «استقلال در معنا» و «عدم دلالت بر زمان» از فعل و حرف متمایز مى‌شود؛ امّا صفت در برابر موصوف و هر دو از اقسام اسم به شمار مى‌آیند. <ref></ref>

===         در علم کلام===

اسما و صفات از نگاه متکلمان به صورتهایى گوناگونی تبیین شده‌اند:

2) از آنجا که نتیجه تعریف بالا این است که همه جوامد اسم باشند و اسم فاعل، اسم مفعول و مانند آنها صفات، عده دیگری در فرق میان اسم و صفت بر این باورند که اسم آن لفظى است که یکی از این کاربردها را ‌دارد:

امّا صفت تنها یک کاربرد دارد و تنها بر مبدأ دلالت مى‌کند بدون اینکه علامتى بر ذات بوده باشد؛ مانند: علم، قدرت، رزق و خلقت، به همین جهت مى‌توان اسم را محمول قرار داده و آن را بر ذات حمل کرد و گفت: خداوند «عالم» یا «خالق» یا «رحمان» یا «رحیم» است؛ ولى صفت را نمى‌توان محمول قرار داد و گفت: خداوند خلق ‌است. <ref></ref>

چنانكه‌از منابع‌مربوط به ‌نیمۀ نخست ‌سدۀ دوم هجری برمى‌آید، ‌در این‌دوره ‌هر دو اصطلاح ‌اسماء و صفات ‌در محافل‌كلامى، ‌اصطلاحى ‌شكل‌یافته ‌بود و در گفتار عالمان آن زمان با تفكیك‌اسماء مشتق‌از مبدأ اشتقاق‌، اصطلاح «‌اسماء» برای نامهای مشتق‌ الهى‌مانند عالِم‌، حىّ ‌و... و اصطلاح ‌«صفات» ‌برای مبدأ اشتقاق ‌این ‌نامها مانند علم‌، حیات‌و... به‌كار مى‌رفته ‌است‌.

از نظر معتزله ‌این‌دو اصطلاح ‌دارای معنایى‌متمایزند و اسم‌خدا متضمن‌صفت‌او نیست‌، مثلاً اسمهایى‌چون‌علیم‌، قدیر و سمیع ‌اسمهایى‌خاص‌و مترادفند و تنها بر خداوند دلالت‌مى‌كنند<ref>(ابن‌قیم‌، الصواعق‌...، 298؛ ابن‌سلوم‌، 95 -97)</ref>. به‌هر حال‌معتزله‌برآنند كه‌مى‌توان‌خدا را به‌اسمهایى‌چون‌ حى‌، علیم‌و قدیر نامید، ولى‌نمى‌توان‌خدا را به‌حیات‌، علم‌و قدرت‌متصف‌كرد<ref> ابن‌سلوم‌، 96 </ref> .

برخلاف‌معتزله‌، سایر گروههای اهل‌سنت‌نه‌تنها اسم‌را جدا از صفت‌در نظر نمى‌گیرند، بلكه‌اثبات‌اسماء را بدون‌اثبات‌صفات‌امری ناممكن‌و غیر قابل‌شناخت‌مى‌شمارند<ref>(دارمى‌، 7؛ ابن‌قیم‌، ابن‌سلوم‌، همانجاها)</ref> و بدین‌قرار، اسم‌را عین‌صفت‌مى‌دانند و تنها فرقى‌كه‌میان‌این‌دو قائلند، این‌است‌كه‌صفات‌خاصیت‌اشتقاقى‌دارند، ولى‌اسماء چنین‌نیستند. <ref>(ابن‌عربى‌، ابوبكر، 2/802 -803)</ref>

===         در فلسفه و عرفان===

اسما و صفات حق تعالی در فلسفه و عرفان معنایی مشابه دارند و تنها فرقشان به رقیقه بودن معنای آن در فلسفه و حقیقه بودن آن در عرفان است. اسم در این اصطلاح عبارت از ذات با بعضى شؤون، اعتبارات و حیثیات است، زیرا براى خداوند متعالى به مقتضاى «کُلَّ یَوم هُوَ فى شَأن» (الرحمن/‌55،‌29) شؤون ذاتیه و مراتب عینیه‌اى است که به حسب هر یک از آنها براى او اسم یا صفتى حاصل مى‌شود<ref> تفسیر صدرالمتالهین، ج4، ص42؛ شرح‌فصوص‌الحکم، ص‌44</ref> .

گاهى در تعریف اسم و صفت، تعیّنات و حقایق خارجى از جهت ظهور ذات در آنها و ارتباط آنها با ذات مطلق «اسم» نامیده مى‌شود و همین تعیّنات و حقایق چنانچه تنها ملاحظه شود «وصف» خوانده مى‌شود. <ref> تحریر تمهید القواعد، ص‌150.</ref>

برخى محققان نیز معتقدند که فرقى میان اسم و صفت نیست جز اینکه صفت بر معنایى که در ذات وجود دارد دلالت مى‌کند؛ خواه عین ذات باشد یا غیر آن؛ ولى اسم بر ذات به همراه صفت و با لحاظ وصف دلالت مى‌کند، پس «حیات» و «علم» دو صفت هستند ولى «حىّ» و «عالم» دو اسم، <ref> المیزان، ج‌8، ص‌352؛ نقدالنصوص، ص‌84‌.</ref> بنابراین، تفاوت میان اسما و صفات تفاوتى اعتبارى است و صفات نیز مانند اسما جلوه‌اى از وجود مطلق و تجلى‌اى از ذات غیر متناهى خدا هستند. <ref> تحریر تمهید القواعد، ص‌404‌ـ‌405.</ref>

از مجموع آنچه عارفان با عبارتهاى گوناگون درباره اسما و صفات ابراز داشته‌اند به دست مى‌آید که آنان اسما را تعیّنات و تنزلات ذات از مقام اطلاق ذاتى خویش مى‌دانند<ref> الرسائل التوحیدیه، ص‌54.</ref>  که از آن در برخى روایات به «خلق اسماء» و در جوامع روایى به «حدوث اسماء» تعبیر شده است. <ref> الکافى، ج‌1، ص‌112.</ref>

کثرت اسماى حق به حدّى است که عالَم و عالمیان مظاهر و صفات و اسماى الهى‌اند و هر حقیقتى از حقایق کلى، تحت تربیت اسمى از اسماء قرار دارد. حتى حقایق جزئى عالم نیز به اسمى از اسماى حق تعالى مربوط بوده<ref> ابن عربى، فتوحات مکیة </ref>  و تحت حکومت و سیطره او قرار دارد.

اسم در عرفان، حقیقتى عینى و خارجى است؛ ولى در کلام وجودى لفظى یا کتبى است و وراى لفظ و کتابت، حقیقتى براى آن متصور نیست، اسم کلامى از منظر عرفان اسمِ اسم است؛ نه خود اسم. <ref> تفسیر صدرالمتالهین، ج‌4، ص‌42؛ تسنیم، ج‌1، ص‌306 </ref>

در احادیث اسلامى، اسم و صفت در مورد خداوند متعال یك معنا دارند. مثلاً «سمیع» و «بصیر» در برخى از احادیث به عنوان صفت معرّفى شده‌اند<ref> التوحید: ص ۱۴۶ ح ۱۴</ref>  و در برخى از احادیث به عنوان اسم. <ref> التوحید: ص ۱۸۷</ref>

برخى از احادیث تصریح می‌كنند كه اسما و صفات خداوند تفاوتى ندارند، از امام باقر علیه‌السلام نقل شده است: إنَّ الأَسماءَ صِفاتٌ وَصَفَ بِها نَفسَهُ: نام‌های خدا، صفاتى هستند كه خداوند با آنها خود را وصف كرده است. امام رضا علیه‌السلام در پاسخ محمّد بن سنان كه از «اسم» پرسیده بود فرمود: صِفَةٌ لِمَوصوفٍ: صفتى است براى یك موصوف.

بر این اساس از منظر احادیث اسلامى همه نام‌هاى خداوند (اَسماءُ اللّه) صفات اویند و همه صفات خداوند نام‌هاى او. به دیگر سخن خداوند متعال اسم جامد و غیر مشتق كه فقط علامت باشد ندارد و در همه اسماى او صفتى از صفات الهى لحاظ شده و حتّى نام «اللّه» ریشه‌ی اشتقاقی دارد.

برخى‌از محققان ‌شیعه ‌نیز میان‌ اسما و صفات‌ فرقى ‌قائل ‌نشده و هر دو را متضمن‌ یك ‌حقیقت‌ دانسته‌اند، چنانكه ‌«حیات» ‌به ‌عنوان ‌صفت‌، حقیقت ‌صفتى ‌از صفات‌خدا را بیان ‌مى‌نماید، و «حى»‌ به ‌عنوان ‌اسم نیز روشن کنندۀ ‌حقیقتى ‌از ذات‌ اوست. <ref>‌(طباطبایى‌، 9/392)</ref>

نكته بسیار دقیقى كه در احادیث اهل بیت علیهم السلام در تبیین معناى اسما و صفات الهى آمده این است كه آنها هویتى جدا از ذات مقدّس الهى ندارند، چنان كه از امام رضا علیه‌السلام روایت شده است: أسماؤُهُ تَعبیرٌ، و أفعالُهُ تَفهیمٌ، و ذاتُهُ حَقیقَةٌ: نام‌هاى او تعبیرند و افعالش براى تفهیم، و ذاتش حقیقت است. همچنین امام رضا علیه‌السلام مى‌فرماید: الاِسمُ غَیرُ المُسَمّى، فَمَن عَبَدَ الاِسمَ دونَ المَعنى فَقَد كَفَرَ و لَم یعبُد شَیئا، و مَن عَبَدَ الاِسمَ وَ المَعنى فَقَد كَفَر و عَبَدَ اثنَینِ، و مَن عَبَدَ المَعنى دونَ الاِسمِ فَذاكَ التَّوحیدُ: نام، غیر از ناموَر است، هر كه نام را پرستد و نه معنا را كافر شده و چیزى را نپرسیده است، و هر كه نام و معنا را پرستد هم كافر شده و دو چیز را پرستیده است، و هر كه معنا را پرستد نه نام را، یكتاپرست است.

بنا براین استعمال اسماى الهى از یك سو نباید به گونه‌اى باشد كه فاقد مفهوم و معنا باشد تا موجب تعطیل معرفت خداوند متعال گردد، چنان كه نباید براى آنها مفهومى جدا از ذات بارى تعالى تصوّر كرد تا به تشبیه و شرك منتهى گردد؛ بلكه اسما و صفات الهى چیزى جز تعبیر از ذات واجد همه كمالات و فاقد تمام كاستى‌ها نیستند.

«صفات نفسی» آن دسته از اوصاف‌اند كه مفاهیم آنها مشتمل بر اضافه و نسبت به غیر خدا نیست، مانند «حیات» اما «صفت اضافی» به لحاظ مفهومی مشتمل بر نوعی اضافه به غیر اوست، مانند «علم»، «قدرت» و «اراده» زیرا مفهوم علم مشتمل بر اضافه به چیز دیگر یعنی «معلوم» و مفهوم «قدرت» و «اراده» اضافه به «مقدور» و «مراد» است.<ref> آموزش كلام اسلامی، ص 199-200.</ref>

این تقسیم از [[اهل حدیث]] نقل شده است. صفات خبری(یا تشبیهی) صفاتی‌اند كه در خبر آسمانی (كتاب و سنت) وارد شده‌اند و اگر در خبر آسمانی نیامده بودند، به مقتضای عقل برای خداوند اثبات نمی‌شدند، از سویی اگر به مفاد ظاهری آنها قایل شویم، «تشبیه» خداوند به مخلوقات و «تجسیم» لازم خواهد آمد.

به عبارت دیگر این دسته از صفات در آیات و روایاتِ [[محکم و متشابه|متشابه]] در باب صفات الهی وارد شده‌اند. مانند وجه، ید، استوا، مجیء كه بر حسب ظاهر، خداوند را دارای اعضا ‌و جوارح مانند چهره، دست و پا و چشم معرفی می‌كنند.([[سوره فتح]]/10، [[سوره طه]]/5، [[سوره فجر]]/22 و...)<ref>علی ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، نصایح، 1381، چهارم، ج1، ص130-131 و آموزش كلام اسلامی، همان.</ref> اما چنان كه گفته شد، چون به مقتضای عقل اثبات آنها به معنای ظاهریشان برای خداوند محال است، مفسران و متكلمان این صفات را به معنایی كه اطلاق آن بر خداوند صحیح باشد، تأویل كرده و مثلا دست خدا را به معنای قدرت او معنا کرده‌اند، اما ظاهرگرایان و اهل حدیث آنها را به همان معنای ظاهریشان گرفته‌اند.

===5- صفات حقیقی و اضافی===

صفات ذات را به دو گونۀ حقیقی و اضافی تقسیم كرده‎اند. صفات ذاتی حقیقی آن است كه حقیقتاً ذات به آن وصف می‎گردد مانند علم و قدرت، و صفت اضافی آن است كه از صفات حقیقی انتزاع می‎شود ولی خود حقیقتاً از صفات ذات نیست، مانند صفت عالمیت و قادریت، كه از در نظر گرفتن نسبت علم و قدرت با ذات انتزاع شده‎اند و ورای ذات و صفت علم و قدرت، حقیقتی ندارند.

صفت ذاتی حقیقی را به حقیقی محض و حقیقی ذات الاضافه تقسیم نموده‎اند. حقیقی محض آن است كه به چیزی جز ذات خداوند تعلق ندارد، مانند صفت حیات، و حقیقی ذات الاضافه آن است كه به غیر ذات متعلق می‎شود مانند علم و قدرت.

===6- اسم و اسم‌الاسم===

از نظر عرفان که «اسم» را حقیقتى عینى می‌داند، تمام حقایقى که از نظر فلسفى و طبیعى، عقل و نفس، فَلَک یا ملک نامیده می‌شوند، «از آن جهت که مظهر هویّت مطلقه بوده و او را نشان می‌دهند، اسماى الهى خوانده می‌شوند.» <ref> تحریر تمهید القواعد، همان، ص150 </ref> و اسم الاسم الفاظ و کلماتى هستند که حکایت از اسماى الهى دارند.

 

 

 

مقصود از اسماى مستأثره از دیدگاه عرفا آن نوع از اسماء اللّه است كه وقوف و دسترسى بر آنها براى هیچ كس میسر نمى‌باشد. به قول آنها این گونه اسماء اللّه مكنون در علم غیب وجودند و داخل در حیطه اسم اول و اسم باطنند (اشاره به آیه: هو الأوّل والآخر والظاهر والباطن - حدید:3) و چون داخل در اسم باطنند هرگز ظاهر نمى‌گردند.<ref>شرح مقدمه قیصرى، ص269; مشارق الدرارى، ص501; مصباح الانس، ص47</ref>

 

 

 

 

بر طبق این دیدگاه، عقل انسان راهی به شناخت اوصاف الهی ندارد و تنها كار ممكن آن است كه اجمالاً به ثبوت صفات مذكور در قرآن و روایات برای خداوند اعتراف كنیم و به آن ایمان بیاوریم، در حالی كه از درک حقیقت معانی این صفات عاجزیم.

این گروه معتقدند كه تفاوتی اساسی بین اوصاف خدا و اوصاف مخلوقات نیست و آن دسته از صفاتی كه هم بر خدا و هم بر مخلوقات او مانند انسان ‌اطلاق می‌گردند، معنای واحد و مشتركی دارند كه در هر دو یكسانند.

این دیدگاه بر نفی مسلك تعطیل و تشبیه استوار بوده و راه سومی را ارائه می‌دهد كه با فضای كلی آیات و روایات سازگاری بیشتری دارد. پیروان این نظریه می‌كوشند تحلیلی از معنای صفات الهی ارائه دهند كه از یك سو تنزّه و تعالی خداوند را از نقایص و محدودیتهای مخلوقات خود پاس دارد و از سوی دیگر، بر شناخت‌پذیری اوصاف او صحّه گذارد.

متكلمان ‌در اینكه ‌آیا اسماء الله  مُحدَث ‌و مخلوق ‌هستند‌، یا قدیم‌و غیر مخلوق‌، اختلاف‌نظر دارند.

اکثر صاحب‌نظران‌ شیعه ‌با توجه ‌به ‌اخبار ائمه ‌‌علیهم السلام، اسماء غیر ذاتی را مخلوق‌مى‌دانند<ref>(كلینى‌، 1/112، 113، 116)</ref>؛ اگرچه‌ابن‌بابویه<ref>‌(ص‌188- 189)</ref> بر این باور بود كه‌اسماء الله ‌نه ‌حادثند و نه ‌قدیم‌. عین‌القضات‌همدانى‌<ref>(نامه‌ها، 2/258- 259)، </ref>، غیراز اسم‌ «الله‌» دیگر اسامى‌را مخلوق ‌مى‌داند. در نظر عین‌القضات‌، همۀ اسماء غیر از «الله‌» نخست‌برای غیر خدا موضوع‌بوده‌اند و سپس‌خداوند را به‌آنها متصف‌كرده‌اند.<ref>(قس‌: ابن‌قیم‌، الصواعق‌، 300)</ref>

اشاعره اسماء الله‌را قدیم‌مى‌دانند و بر آنند كه ‌خداوند پیش‌از هر فعلى ‌به ‌اسماء خود موسوم ‌بوده ‌است‌، نه‌اینكه‌پس‌از انجام فعلى ‌به ‌اسمى‌نامیده ‌شده ‌باشد، چنانكه ‌در ازل ‌خالق‌و رازق ‌بوده ‌است ‌نه ‌اینكه‌پس‌از خلق‌كردن‌و روزی دادن‌به‌این‌نامها موسوم‌ شده‌باشد. <ref>(دارمى‌، 8؛ ماتریدی، 65 -66؛ ابن‌سلوم‌، 96 -97؛ تورپشتى‌، 24)</ref>

معتزله‌اسماءالله‌را قدیم‌نمى‌دانستند و آنها را زاییدۀ اعتبار و نام‌گذاری از جانب‌انسان‌مى‌انگاشتند. <ref>(جوینى‌، 141-142)</ref>

بشر مریسى‌از متكلمان‌مرجئه‌نیز به‌مخلوق‌بودن‌اسماء قائل‌بود و مى‌گفت‌كه‌خداوند پس‌از خلق‌كردن‌، خود را به‌نامهایى‌شناسانده‌است‌. <ref>(نشار، 363-367)</ref>

در اصطلاح مشهور، اسماءالهی از سنخ الفاظ هستند؛ ولی برای اهل معرفت اصطلاح خاصی است که طبق این اصطلاح، اسماء از مقوله لفظ نیست بلکه از سنخ وجود خارجی و عینی بوده که در واقع صفت کمال وجودی است که اسم با آن صفت، تَعَیُّن پیدا می‌کند.

 

 

به هر حال اگر اسم را از سنخ الفاظ بدانیم، اتحاد اسم با مسمّا معنا ندارد؛ زیرا اسم لفظی است که بر معنا (مسمّا) دلالت می‌کند و مسمّا مدلول اسم بوده که از سنخ مفاهیم است؛<ref> مفاهیم القرآن، ج۶، ص۳۹</ref> [۹] برخلاف ادعای اشاعره که اسم را عین مسمّی می‌دانند. <ref> فخرالدین رازى؛ شرح اسماءالله الحسنی، ص۲۱.</ref> [۱۰] اما اگر آن را از سنخ وجود خارجی بدانیم، در این صورت اتحاد معنا داشته و دیدگاههای مختلفی در مورد آن ابراز شده است. طبق این مبنا، اسم لفظی، در واقع اسم الاسم خواهد بود (اسم اولی از سنخ لفظ و اسم دوم از سنخ وجود خارجی است). <ref>؛ مفاهیم القرآن، ج۶، ص۳۹.</ref> [۱۱]

نزد عالمان شیعی صفات الهی به صفات ذاتی و صفات فعلی تقسیم می‌شوند. صفات ذاتی عین یکدیگر و عینیت با ذات دارند و تفاوت آنها صرفاً تفاوت مفهومی است؛ یعنی «سمیع» عین «بصیر» عین «حیّ» عین «قیّوم» عین «قادر» عین «عالِم» و همه اینها عین ذات الهی هستند. توضیح اینکه در انسان، ذات او با صفاتش جداست، هنگام تولد ذات انسان وجود دارد ولی علم یا قدرت چندانی ندارد و در جوانی علم و قدرت او فزونی می‌یابد یا با حادثه‌ای با اینکه زنده است امکان دارد قدرت یا علمش را از دست بدهد و این نشان می‌دهد ذات او از صفاتش جداست برخلاف حق تعالی که ذات و صفات ذاتیش عینیت داشته و قدیم هستند.

صفات فعلی که از مقام خلق انتزاع می‌شوند مفهوماً و مصداقاً غیر یکدیگر و غیر از ذات حق تعالی هستند؛ مانند خالق، رازق، غافر، مُحیی، مُمیت، حمید و مجید. این صفات از رابطه خاص و ویژه‌ای میان صفات ذاتی و مخلوقات انتزاع می‌شوند، به عنوان مثال از ملاحظه رزقی که خداوند برای مخلوقش خلق می‌کند صفت رازق بودن حق تعالی انتزاع می‌شود.

اشاعره معتقدند كه‌افعال‌خداوند دلالت‌بر صفات‌او دارند و دربارۀ نسبت‌این‌صفات‌با ذات‌، آنها را صفاتى‌قدیم‌برای ذات‌، و قائم‌به‌ذات‌مى‌شمرند. <ref>(اشعری، اللمع‌، 9 -14، مقالات‌، 290-291).</ref>

 

 

ابوهاشم‌جُبایى صفات‌خداوند را «احوال‌» مى‌انگاشت‌و در دیدگاه‌او، [[حال]]‌در عین‌اینكه‌وجودی مستقل‌نداشت‌، امری حقیقى‌بود. <ref>(بغدادی، 117)</ref>

دربارۀ شمار اسماءالله‌به‌ارقام‌مختلف‌اشاره‌كرده‌اند. مشهورترین‌رقمها ‌99 اسم است‌که بر مبنای حدیث: «اِن‌لِلّه‌تسعة و تسعین‌اسماً...» شهرت‌عام‌یافته‌است و دیگری 1001 <ref>(عین‌القضات‌، نامه‌ها، 1/190؛ عزالدین‌،23؛ ابوالفتوح‌،2/493؛ سنایى‌،35؛ میبدی، 5/632</ref>. در برخى روایات دیگر به 360 و در برخی دیگر خداوند داراى 4000‌اسم دانسته شده است. اگرچه‌در مورد روایت‌1001 نام‌- كه‌برخى‌آن‌را به‌999 نام‌تحویل‌كرده‌اند <ref>(محمدبن‌منور، 1/241)</ref> - نصى‌در احادیث‌نبوی وجود ندارد، لیكن‌ادعیه‌ای چون‌دعای مشهور به‌جوشن‌كبیر - كه‌محدثان‌شیعى‌آن‌را توثیق‌كرده‌اند <ref>(كفعمى‌، 402؛ مجلسى‌، 91/384 به‌بعد) </ref> - متضمن‌1001 اسم‌الهى‌است‌.<ref> سبزواری، 43</ref> با وجود این‌، هیچ‌یك‌از این‌ارقام‌و ارقام‌دیگری كه‌ذكر كرده‌اند <ref>(ابن‌عربى‌، ابوبكر، 2/343-350؛ یمانى‌، 171، 175)</ref>، نمى‌تواند تعیین‌كنندۀ شمار اسماء الهى‌باشد.

چه بسا بسیاری از اسماء هزارگانه را بتوان زیر مجموعه یکدیگر دانسته و آنها را به 99 اسم تحلیل ببریم، همانگونه که برخی عارفان امهات اسماء را هفت اسم می‌دانند. دربارۀ نسبت‌میان‌اسماء و طبقه‌بندی آنها نیز بحثهای درخور تأملى‌مطرح‌شده‌است. <ref>(ماتریدی، 65 -66؛ جوینى‌، 144؛ ابن‌قیم‌، مدارج‌...، 1/32-33؛ نیز  تهانوی، 1/709؛ طباطبایى‌، 8/354)</ref>

در قرآن غیر از لفظ جلاله «اللّه» که بنا بر مشهور اسم خاص ذات متعالى خداست، 143  <ref> مفاهیم القرآن، ج‌6‌، ص‌105 </ref>اسم دیگر وارد شده که داراى معناى وصفى است و هر کدام به نوعى، از کمال خداوند حکایت مى‌کند. از این اسامى 10 مورد به‌صورت غیر صریح ذکر شده اند.

برخى آیات مانند 180 اعراف/7؛ 110 اسراء/17؛ 8‌طه/20 و 24 حشر/59 به‌صورت کلى تصریح مى‌کند که خداوند داراى اسماى‌حسناست: «ولِلّهِ الاَسماءُالحُسنى»؛ امّا صفت براى خداوند گرچه با همین لفظ و ماده به صراحت در قرآن به‌کار نرفته است؛ لیکن در مواردى با جمله فعلیه، خداوند به صفاتى وصف شده و در مواردى دیگر خداوند را از اوصافى منزّه دانسته است که عامه انسانها براى خداوند قائل مى‌شوند: «سُبحـنَهُ وتَعــلى عَمّا‌یَصِفون» (انعام/6،100 و نیز انبیاء/ 21، 22؛ مؤمنون/23، 91؛ صافّات/37، 159، 180 و زخرف /43، 82)؛ ولى با جمله استثنا: «اِلاّ عِبادَ اللّهِ المُخلَصین» (صافّات/ 37،160) وجود صفاتى را که انسانهاى برگزیده براى او قائل‌اند تأیید‌کرده است.

در چهار آیه از قرآن كریم نیكوترین نام‌ها به خداوند اختصاص دارد: (للّه الأسماء الحسنى) <ref></ref>. (اعراف:180 ; اسراء:115 ;طه:8، حشر:24) این تعبیر در روایات نیز به كار رفته است. از دیدگاه بیشتر مفسران اسماء الحسنى اسمایى هست كه داراى معانى كمال بوده و جز بر ذات خداوند متعال دلالت نمى كنند و نیز معناى وصفى حسن در آنها لحاظ شده و داراى دو ویژگى باشد: 1. بى نیازى ذات خداوند از همه در آن صفات.2. نیازمندى دیگران به ذات پاك او در آن صفات. <ref>(المیزان، ج8، ص242; تفسیر كبیر، ج15، ص66)</ref>

* آملى‌، حیدر، جامع‌الاسرار، به‌كوشش‌هانری كربن‌و عثمان‌اسماعیل‌یحیى‌، تهران‌، 1368ش‌

* ابن‌بابویه‌، محمد، التوحید، به‌كوشش‌هاشم‌حسینى‌، قم‌، 1398ق‌

* تهانوی، محمد اعلى‌، كشاف‌اصطلاحات‌الفنون‌، كلكته‌، 1862م‌

* خوارزمى‌، حسین‌، جواهر الاسرار، به‌كوشش‌محمدجواد شریعت‌، اصفهان‌، مشعل‌

* سبزواری، ملاهادی، شرح‌الاسماء، به‌كوشش‌نجفقلى‌حبیبى‌، تهران‌، 1372ش‌

* شاه‌نعمت‌الله‌ولى‌، «بیان‌الاصطلاحات‌»، ضمن‌ج‌4 رساله‌ها، به‌كوشش‌جواد نوربخش‌، تهران‌، 1357ش‌

* شعرانى‌، عبدالوهاب‌، الیواقیت‌و الجواهر، قاهره‌، 1351ق‌

* همو، نامه‌ها، به‌كوشش‌علینقى‌منزوی و عفیف‌عسیران‌، تهران‌، 1362ش‌

*  ابن‌بابویه‌، محمد، التوحید، به‌كوشش‌هاشم‌حسینى‌تهرانى‌، تهران‌، 1387ق‌/1967م‌

*  سبكى‌، عبدالوهاب‌، طبقات‌الشافعیۀ الكبری، به‌كوشش‌محمود محمد طناحى‌و عبدالفتاح‌محمدحلو، قاهره‌، 1383ق‌/ 1964م‌

*  سعدبن‌عبدالله‌اشعری، المقالات‌و الفرق‌، به‌كوشش‌محمد جواد مشكور، تهران‌، 1361ش‌