ابدال: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اَبْدال'''،  اصطلاحی در عرفان اسلامی برای اشاره به جمعی از بندگان خاص [[خدا]] است که در میان [[اولیاء]] الهی جایگاهی ویژه دارند. بنابر روایات عرفانی، شمار ابدال ثابت و معین است و هرگاه عمر یکی از آنان به پایان رسد، فرد دیگری از طبقۀ فروترِ اولیا جایگزین او می‌گردد. این که ابدال کدام گروه از اولیاء الهی است، مورد اختلاف است.

==مفهوم شناسی==

«ابدال» کلمه ای عربی و جمع بَدَل یا بِدْل، به لغت معنای جانشین و نیز به معنای کریم و شریف است.<br />

دربارۀ وجه نام گذاری این گروه به ابدال چند نظر در دست است. بنابر برخی روایات [[شیعه]]، ابدال از آن رو که جانشینان [[انبیاء]] شمرده می‌شوند، ابدال نامیده شده‌اند.<ref>قمی، ۱/۶۴.</ref> بعضی گفته‌اند که چون شمار ابدال ثابت است و به محض درگذشتِ یکی از آنان، فرد دیگری جانشین او می‌گردد، چنین نامیده شده‌اند.<ref>آملی، ۲۷۶؛ ابن اثیر، ۱/۱۰۷.</ref>‌برخی معتقدن که چون آنان می‌توانند هنگام ضرورت صورتی مثالی و یا شخصی روحانی را به عنوان بدل به جای بگذارند و جایگاه خود را ترک کنند، ابدال خوانده شده‌اند. <ref>آملی، ۲۷۶؛ ابن عربی، ۲/۷.</ref> [[ابن عربی]] تبدیل صفات مذمومه به صفات محموده را که از خصوصیات ابدال است به عنوان یکی از وجوه تسمیۀ آنان ذکر می‌کند. <ref>الفتوحات المکّیه، ۱/۱۶۰.</ref>.

اصطلاح ابدال بیشتر در میان عرفا و [[صوفیه]] با الهام از [[روایات]] مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر [[ابن خلدون]] پیدایش اعتقاد به قطب و ابدال در میان صوفیه، از اعتقاد [[شیعه|شیعیان]] به امام و نقیبان ریشه گرفته است. <ref>تاریخ ابن خلدون ۱/۶۳۱.</ref>. در میان صوفیانِ قلمرو [[امپراتوری عثمانی]] لفظ ابدال و بُدَلاء (جمع بدیل) به [[درویش|درویشان]] نیز اطلاق شده و به دنبال انحطاط طریقت‌های صوفیانه در آن سرزمین، این دو کلمه در زبان ترکی استانبولی به صورت مفرد و به معنای ابله و ساده لوح به کار رفته است.

===دعای‌ام داوود===

 

دعای [[ام داود]] از [[امام صادق(ع)]] نقل شده است و یکی از اعمال مهم [[۱۵ رجب|نیمه رجب]] است، دلالت دارد که ابدال غیر از امامان هستند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی الْأَبْدَالِ وَ الْأَوْتَادِ وَ السُّیاحِ وَ الْعُبَّادِ وَ الْمُخْلَصِینَ وَ الزُّهَّادِ وَ أَهْلِ الْجَدِّ وَ الِاجْتِهَادِ وَ اخْصُصْ مُحَمَّداً وَ أَهْلَ بَیتِهِ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِک».<ref>مفاتیح الجنان، ص۲۶۴.</ref>

در برخی از روایات عدّه‌ای از زنان جزو ابدال شمرده شده‌اند<ref>فردوس الأخبار، ج۱، ص۱۱۹.</ref> و یا اینکه گفته شده: هر کس چند ویژگی در او باشد، جزو ابدال شمرده خواهد شد و یا در پاسخ به اینکه ابدال از کجا به این مرتبه رسیده‌اند؟ گفته شده: به وسیله جود و سخاوت و نصیحت و خیرخواهی برای مسلمانان.<ref>المعجم الکبی، ج۱۰، ص۲۲۴.</ref> که همه اینها دلالت بر این دارد که ابدال، کسانی غیر از معصومان می‌باشند.

 

همچنین از [[پیامبر اکرم(ص)]] نقل کرده‌اند که فرمود: ابدالِ امّتِ من ۴۰ نفرند: ۲۲ نفر در شام و ۱۸ نفر در [[عراق|عراقند]]. هر‌گاه یکی از ابدال وفات کند، خداوند دیگری را جانشین او می‌سازد، و آنگاه که فرمان الهی برسد همه رحلت خواهند کرد و با رفتن آنان قیامت برپا خواهد شد.<ref>ابن عساکر، ۱/۶۰.</ref> به موجب روایت دیگری ابدال این امّت ۳۰ نفر از قبیل [[حضرت ابراهیم(ع)]] خلیل الله‌اند.<ref>ابن عساکر، ۱/۶۰-۶۱.</ref> برحسب روایت دیگری، در میان خلق ۳۰۰ نفر هستند که قلبشان همچون قلب [[حضرت آدم(ع)]]، و ۴۰ نفر قلبشان مانند قلب [[حضرت موسی(ع)]] و ۷ نفر قلبشان مانند قلب [[حضرت ابراهیم(ع)]]، و ۵ نفر قلبشان به سان قلب [[جبرئیل،]] و ۳ نفر قلبشان مانند قلب [[میکائیل]] و یک نفر که قلبش همچون قلب [[اسرافیل]] است.<ref>ابن عساکر، ۱/۶۳.</ref>

تاج الدین خوارزمی روایت مربوط به ابدال را به این صورت از پیغمبر نقل می‌کند: در امت من همیشه ۴۰ کس بر خُلق ابراهیم (ع) باشند و اینان بُدَلا هستند، و ۷ کس بر خُلق موسی(ع) باشند و ایشان اوتادند، و ۳ کس بر خُلق [[عیسی]](ع) باشند و ایشان خُلفایند، و یک کس بر خُلق من باشد و او [[قطب]] است.<ref>شرح فصوص الحکم،ص ۳۳.</ref>

[[سید محمد گیسودراز]] در مکتوب پانزدهم از مکتوبات موسوم به [[بحرالمعانی]] روایتی نقل می‌کند که به موجب آن لفظ ابدال به جمیع اولیایی که در طبقات ششگانه قرار دارند اطلاق شده است و ترتیب و تعداد و خصوصیات آنان بدین قرار است: ۱. یک نفر که قلب او مانند قلب اسرافیل است؛ ۲. سه نفر که قلبهایشان مثل قلب میکائیل است؛ ۳. شش نفر که قلبهایشان مثل قلب جبرئیل است؛ ۴. هفت نفر که قلبهایشان مثل قلب ابراهیم (ع) است؛ ۵. چهل نفر که قلبهایشان مثل قلب موسی(ع) است؛ ۶. سیصد نفر که قلبهایشان همچون قلب آدم (ع) است. هر‌گاه یکی از ابدال طبقۀ بالاتر وفات کند، یکی از ابدال طبقۀ فروتر جایگزین او می‌گردد، و اگر از ۳۰۰ ابدال یک نفر درگذرد، یکی از مسلمانان جانشین او می‌شود، و خداوند به وسیلۀ این ابدال بلا را از این امت دفع می‌کند.<ref>انواریه هروی،، ص۱۴-۱۵.</ref>

صفات و خصوصیاتی که در آثار اولیه عرفانی برای ابدال به چشم می‌خورد، با آنچه در این باره در آثار ابن عربی و پیروان او آمده است، تفاوت عمده دارد. [[ابوطالب مکّی]] <ref>قوت القلوب، ج۲/ص۷۸.</ref> پس از ذکر روایتی از طریق [[اهل بیت]] دربارۀ اهمیت صبر و رضا، یادآور می‌شود که رضا از حق و رحمت نسبت به خلق و سلامت قلب و ناصح مسلمین بودن و سخاوت نفس، مقام ابدال در میان [[صدّیقین]] است.

[[خواجه عبدالله انصاری]]،<ref>طبقات الصوفیه، ص۴۱۵، ۵۱۳، ۶۱۱.</ref> [[کرامت|کرامات]] را خاص ابدال و زهّاد می‌داند، زیرا اظهار کرامات می‌تواند موجب مکر و غرور شود و این ابدال هستند که از مکر و غرور آن ایمنند. وی همچنین احتراز از کشتن جانوران را از خصوصیات ابدال به شمار می‌آورد.

[[ابن عربی]] می‌نویسد: هر یک از ابدال منسوب به یکی از انبیاست که فیوضات معنوی را از قلب آن [[پیامبر(ص)]] دریافت می‌کند. خداوند [[اقلیم‌های هفتگانه]] را به وسیله آنان حفظ می‌کند و نظر و توجه روحانیان [[هفت آسمان]] نیز به سوی آنان است. آنان به اسرار و امور مربوط به حرکات و نزول کواکب در منازل [[تقدیر]] شده آگاه و دانا هستند. نام هر یک از آنان یکی از [[اسما و صفات|اسماء الهی]] است. در مقابل هر یک از اسماء الهی، یک نفر از ابدال قرار دارد که به واسطۀ اسماءِ مزبور، حق تعالی به سوی آنان نظر می‌کند. <ref>الفتوحات المکّیه، ج۲/ص۷۹.</ref>

همو به نقل از عبدالمجید بن سلمه که توفیق زیارت یکی از ابدال موسوم به معاذ بن اشرس را یافته است، یادآور می‌شود که ابدال به سبب رعایت صَمْت و سَهَر و جوع و عزلت به این مقام رسیده‌اند. [[ابن عربی]] از دستۀ دیگری از ابدال به نام [[رجبیون]] نیز سخن می‌گوید <ref>الفتوحات المکیه، ج۲/ص۷.</ref> و [[شاه نعمت الله ولی]] به نقل از او احوال آنان را چنین وصف می‌کند: ایشان هر سال از آغاز [[ماه رجب|رجب]] تا پایان آن ماه در حال حضور به سر می‌برند. روز اول ماه رجب حال ایشان قائم به عظمت الهی است چنانکه گویی طبقات آسمانها را بر سرِ ایشان نهاده‌اند و تا صبح صادق روز دوم حال ایشان بر این منوال است. روز دوم تخفیفی حاصل می‌شود و روز سوم چون آفتاب طلوع کند بر مغیبات آگاه و به تشریف مکشوفات و تجلّیات مشرّف می‌گردند.<ref>الفتوحات المکّیه،، ص۱۵۰-۱۵۱.</ref>

====از دیدگاه عزیزالدین نسفی====

درباره تعداد و مرتبه ابدال نیز اختلاف وجود دارد. [[ابن عربی]]‌گاه از ۷ نفر و‌گاه از ۴۰ نفر و‌گاه از ۱۲ نفر به عنوان ابدال یاد می‌کند.<ref>الفتوحات المکّیه، ج۲، صص۱۶-۵.</ref> شیخ [[سعدالدین حموئی]] معتقد بود نام «ولی» جز بر [[امامان]] دوازده گانه که آخرین آنان [[حضرت مهدی(عج)]] است، قابل اطلاق نبوده و سایر بزرگان اهل معرفت و سلوک را باید ابدال خواند. <ref>نسفی، ۳۲۰-۳۲۲.</ref>

 

ابن عربی از ابدال هفتگانه و چهل گانه سخن رانده است، گر چه به گفتۀ او‌گاه [[نقبا|نقباء]] دوازده گانه را نیز ابدال خوانده‌اند. تأکید ابن عربی بیش‌تر بر ابدال هفتگانه است و معتقد است که آنان به ترتیب بر قدم [[حضرت ابراهیم(ع)]]، [[حضرت موسی(ع)]]، [[هارون(ع)]]، [[ادریس(ع)]]، [[حضرت یوسف(ع)]]، [[حضرت عیسی(ع)]] و [[حضرت آدم(ع)]] قرار دارند و اسامی آنان عبارت است از عبدالحی، عبدالعلیم، عبدالودود، عبدالقادر، عبدالشّکور، عبدالسّمیع، عبدالبصیر.<ref>الفتوحات المکیه، ج۲/ص۷.</ref>

====از دیدگاه شاه نعمت الله ولی ====

 

[[شاه نعمت الله ولی]]‌ گاه واژۀ ابدال را به صورت واژه‌ای عام و قابل اطلاق بر تمام طبقات اولیا به کار می‌برد و‌گاه فقط طبقۀ خاصی را به این نام می‌خواند.=(رساله‌ها، ج۱/صص۱۵۵-۱۴۹)= صرف نظر از کاربرد این واژه به صورت عام و برای تمام طبقات اولیا، تقریباً در تمام آثار عرفانی تعداد ابدال را ۷ نفر یا ۴۰ نفر ذکر کرده‌اند.

 

[[هجویری]] تعداد ابدال را ۴۰ نفر می‌داند و در سلسلۀ مراتب اولیا، آنان را در مرتبۀ پنجم می‌نشاند. سلسلۀ مزبور به این صورت است: قطب یاغوث (۱ نفر)، نقباء (۳ نفر)، اوتاد (۴ نفر)، ابرار (۷ نفر)، ابدال (۴۰ نفر)، اخیار (۳۰۰ نفر).<ref>کشف المحجوب ص۲۶۹.</ref>

 

[[عبدالرحمان جامی]] نیز همان بیان هجویری را دربارۀ خصوصیات و تعداد و مرتبۀ ابدال تکرار کرده است.<ref>نفحات الانس،صص ۲۰ – ۲۱.</ref>

 

[[عزیزالدین نسفی]] لفظ ابدال را واژه‌ای عام برای تمام طبقات اولیا دانسته و لذا واژۀ اولیا را به جای ابدال به کار برده است.<ref>الانسان الکامل،ص ۳۲۲.</ref> او مجموع اولیاء خدا یا ابدال را در هر زمان ۳۵۶ نفر می‌داند و آنها را به ۶ طبقه تقسیم می‌کند: ۱. سیصد تنان، ۲. چهل تنان، ۳. هفت تنان، ۴. پنج تنان، ۵. سه تنان، ۶. قطب، و سپس یادآور می‌شود که چون [[آخر الزمان]] فرا رسد بر سیصد تنان کسی افزوده نشود تا آنکه تماماٌ از جهان رحلت کنند. آنگاه از چهل تنان و هفت تنان و پنج تنان و سه تنان به ترتیب کاسته شود تا کسی از آنها باقی نماند و قطب تنها شود، و چون قطب از عالم رخت بربندد، عالم برافتد <ref>الانسان الکامل،ص ۳۱۷.</ref>.

 

او ضمن برشمردن طبقات مختلف اولیا این نکته را نیز یادآور می‌شود که‌گاه از [[ائمه]] معصومین (ع) تعبیر به اقطاب و ابدال می‌شود، و ظاهراً این معنا مقتبس از روایات [[شیعه]] است. همچنین او به این نکته اشاره دارد که‌گاه مقصود از ابدال هفتگانه، اوتاد چهارگانه و دو امام و قطب است.<ref>المقدمات،ص ۲۷۶.</ref> همچنین از قول شیخ [[سعدالدین حموئی]] طبقه بندی جدیدی را نقل می‌کند که در آن تعداد ابدال ۷ نفر بوده و بعد از قطب و «غوث و امامین» و اوتاد و اشباح در مرتبۀ پنجم از طبقات هفتگانۀ اولیا قرار دارند و عدد اولیا در مجموع طبقات مذکور منحصر به ۳۶۰نفر است.<ref>المقدمات، ص۲۷۷.</ref>

{{پانویس|۴}}

 

* ابن عربی، محیی الدین، الفتوحات المکّیه، بیروت دارصادر.