وجوب دفع ضرر محتمل: تفاوت میان نسخه‌ها

لزوم دفع ضرر محتمل قاعده‌ای مربوط به [[عقل عملی]]{{یاد|عقل عملی را به قوه ادراک امور مربوط به عمل انسان معنا کرده‌اند. (جهامی، الموسوعة الجامعة لمصطلحات الفکر العربي و الإسلامي، ۲۰۰۶م، ج۱، ص۱۸۳۳.)}} است که بر اساس آن باید از ضرری که به وجود نیامده ولی پدید آمدنش احتمال دارد، پیشگیری کرد.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۵؛ برنجکار و نصرتیان اهور، «کاربست عقل عملی در استنباط آموزه های کلامی با تکیه بر متون کلامی»، ص۱۷.</ref> این قاعده را یکی از مهم‌ترین قواعد مورد استناد در [[فقه]]، [[اصول فقه|اصول]] و [[کلام اسلامی|کلام]] دانسته‌اند که عمدتا در منابع امامیه به کار رفته است.<ref>لطفی، «دفع ضرر محتمل»، ص۸۴۵.</ref> این قاعده را عقلی دانسته‌اند از این جهت که عقل تفاوتی میان دفع ضرر احتمالی و ضرر قطعی نمی‌گذارد. همچنین گفته شده دلیل این قاعده [[سیره عقلاء|بِنای عُقَلا]] است. به این معنا که عقلای عالم در همه زمان‌ها جلوی ضرر احتمالی را می‌گیرند.<ref>تسخیری، القواعد الأصولیة و الفقهیة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ۳۸۷.</ref>

گفته شده این قاعده قطعا شامل ضرر اخروی یا عِقاب می‌شود.<ref>تسخیری، القواعد الأصولیة و الفقهیة، ۱۴۳۱ق، ج۱، ۳۸۷؛ مصطفوی، القواعد الفقهیة، ۱۴۲۱ق، ص۳۰۶.</ref> گرچه احتمال داده شده قاعده شامل ضرر دنیوی (مادی) نیز بشود، اما شواهدی وجود دارد که عقل همیشه ضرر محتمل دنیوی را دفع نمی‌کند. بلکه در مواردی عقل و شرع به آن حکم می‌کنند.<ref>زاهدی، خودآموز کفایه، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۲۲۱.</ref> مراد از احتمال نیز هر نوع احتمالی را شامل می‌شود، خواه زیاد باشد و در حد [[ظن]] (احتمال بیش از ۵۰ درصد) برسد و خواه کم بوده و یک احتمال [[شک|مشکوک]] (احتمال ۵۰ درصد) و [[وهم|موهوم]] (احتمال زیر ۵۰ درصد) باشد.<ref>نراقی، عوائد الایام، ۱۳۷۵ش، ص۴۱۴-۴۱۵؛ شیخ انصاری، الحاشیة علی استصحاب القوانین، ۱۴۳۰ق، ص۱۱۷.</ref>

با تاکید بر محتوای این قاعده، گفته شده است که [[ایمان]] به خدا و قیامت معقول‌تر از انکار آن است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹.</ref> در [[حدیث|روایتی]] از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] نقل شده است که در مناظره با [[ابن‌ ابی‌العوجاء]] یکی از ملحدان مشهور آن زمان، ذکر می‌کنند که اگر [[خدا]] و [[قیامت|قیامتی]] نباشد، [[مؤمن|مومنان]] به خدا و قیامت اهل نجاتند. در حالی که اگر خدا و قیامتی باشند مؤمنان نجات یافته و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۷۸.</ref> [[امام رضا علیه‌السلام|امام رضا (ع)]] نیز در نقلی به یکی از ملحدین چنین تذکر می‌دهند که اگر طبق باور ملحدان اعتقادات مومنان نادرست باشد، در آن صورت کارهایی همچون [[نماز]] و [[روزه]]، [[زکات]] و اقرار به وجود خدا ضرری به آن‌ها نخواهد رساند. چرا که به گفته ملحدان، [[مرگ]] نابودی است و حیاتی در پس این دنیا نیست که اعمال نادرست موجب رنج و عذاب گردد. اما اگر سخن مومنان درست باشد -که این‌گونه نیز هست- آن‌ها اهل نجات خواهند بود و ملحدان هلاک خواهند شد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۱۷۱؛ شریف شیرازی، الكشف الوافي في شرح أصول الكافي‏، ۱۴۳۰ق، ۳۹۷-۳۹۸.</ref>

پاسکال (درگذشت: ۱۶۶۲م) فیلسوف [[فرانسه|فرانسوی]] نیز در استدلالی برای [[اثبات خدا|اثبات خداوند]] یا لزوم باور به وجود خدا از معقول بودن ایمان به خدا به دلیل احتمال ضرر شدید در فرض کفر بهره برده است.<ref>پاکتچی و دیگران، مبانی و روش اندیشه علمی امام صادق (ع)، ۱۳۹۱ش، ص۸۹؛ مروارید و مهدوی‌مهر، «بررسی تمایز ماهوی «برهان شرط‌بندی پاسکال» و «حدیث محاجّۀ امام علیه‌السلام و ابن أبی‌العوجاء» و نتایج فلسفی و کلامی آن»، ص۵۸-۵۹.</ref> در نظر او، انسان باید در زندگی بر وجود خداوند شرط‌بندی کند، زیرا اگر به وجود خدا ایمان داشته باشد و او واقعا وجود نداشته باشد، ضرر چندانی نکرده است. اما اگر به وجود خدا ایمان نداشته باشد و او وجود داشته باشد، ضرر زیادی متحمل خواهد شد. بنابراین، منطقی است که بر وجود خداوند شرط بندی کنیم.<ref>Pascal, Pensées,1900, p9</ref>