حمزة بن عبدالمطلب: تفاوت میان نسخه‌ها

او در [[شعب ابی‌طالب|شعب ابی طالب]] همراه [[مسلمان|مسلمانان]] بود و در [[غزوه بدر]] و [[غزوه احد]] شرکت داشت و در احد در [[سال ۳ هجری قمری|سال سوم هجری]] به [[شهادت]] رسید.

تأثیر عمیق شخصیت حمزه و محبوبیت او پس از شهادتش باعث شد برخی از [[صحابه]] فرزندان خود را حمزه نام نهادند.<ref>ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۸۶.</ref> [[شهادت]] حمزه و [[جعفر بن ابی‌طالب]] عامل کاهش اقتدار [[بنی‌هاشم]] در مقابل قریش و به خلافت نرسیدن [[امام علی علیه‌السلام|علی بن ابی‌طالب(ع)]] بعد از پیامبر(ص) دانسته شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۹ـ۱۹۰؛ نیز ر.ک: ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۱۱۱، ۱۱۵ـ ۱۱۶</ref>

براساس برخی روایات<ref>برای نمونه نگاه کنید به: عروسی حویزی، تفسیر نور الثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۲۵۸. </ref> و تفاسیر، [[آیه ۲۳ سوره احزاب]] در شأن امام علی(ع)، حمزه، [[جعفر بن ابی‌طالب]] و [[عبیدة بن حارث |عُبیدة بن حارث]] نازل شده است<ref>نگاه کنید به: کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۷، ص۲۷۲. </ref> و مراد از «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَىٰ نَحْبَهُ» کسانی که به شهادت رسیدند، حمزه و جعفر بن ابی‌طالب هستند.<ref> قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۰۷ و ج۲، ص۱۸۸و۱۸۹؛ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۸، ص۳۲۹؛  حاکم حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۶.</ref>

[[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] و سایر [[امامان شیعه|ائمه(ع)]] در احتجاج با مخالفان، به خویشاوندی خود با حمزه و جعفر مباهات کرده‌اند.<ref>ر.ک: نهج البلاغة، نامه ۲۸؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۴۲۴.</ref>

در روایات به اسب حمزه به نام وَرد و شمشیرش لِیاح،<ref>ابن حبیب، کتاب المُنَمَّق، ۱۴۰۵ق، ص۴۰۷ و۴۱۱</ref> و دیگر متعلقات وی اشاره شده است.

بر اساس [[حدیث|روایاتی]] که می‌گویند [[ثویبه|ثُوَیبه]]، کنیز [[ابولهب]]، به [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و حمزه شیر داده است<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، بیروت، ج۲، ص۹.</ref> و نیز تأکید پیامبر(ص) بر اینکه حمزه برادر رضاعی اوست، <ref>رجوع کنید به ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۰۸ـ۱۱۰.</ref> حمزه حداکثر دو سال از پیامبر(ص) بزرگ‌تر بوده است. عده‌ای این اختلاف سنی را چهار سال هم دانسته‌اند<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۰.</ref> که باتوجه به تردید بعضی از محققان در مورد شیر دادن ثویبه به پیامبر، <ref>رجوع کنید به عاملی، الصحیح من سیرة النبی، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۱۵۰-۱۵۳</ref> ممکن است بیشتر هم باشد. در مجموع، وی احتمالاً دو تا چهار سال پیش از [[عام الفیل]] (سال تولد پیامبر اکرم) متولد شده است. پدرِ حمزه، [[عبدالمطلب]] و مادرش و مادر خواهرش [[صفیه دختر عبدالمطلب|صفیه]]، هالة بنت أهيب ابن عبد مناف بن زهرة است و با [[عبدالله بن عبدالمطلب| عبدالله پدر پیامبر]] از دو مادر هستند مادر عبدالله فاطمه دختر عمرو بن عائذ مخزومی یکی دیگر از همسران عبد المطلب است. <ref>الیعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۲۵۱.

</ref>

حمزه بن عبدالمطلب، عموی [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اکرم(ص)]] و از شهدای [[غزوه احد|اُحُد]]. کنیه‌اش ابوعُماره و ابویعْلی<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۸.</ref> و مادرش هاله بنت اُهَیب (وُهَیب) بن عبدمَناف بن زُهره بود.<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۱۰۹</ref> واژه حمزه را نیز به معنای شیر<ref>رجوع کنید به زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۵۳</ref> یا تیزفهم<ref>ابن درید، الاشتقاق، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۵-۴۶.</ref> دانسته‌اند.

یکی دیگر از القاب مهم حمزه، [[سیدالشهداء (لقب)|سیدالشهداء]] می‌باشد.<ref>نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، نامه۲۸، ص۳۸۶.</ref> [[مرتضی مطهری]] لقب سیدالشهداء را برای حمزه، مقید و برای [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]]، مطلق می‌شمارد و بر این نکته تاریخی تأکید می‌ورزد که این لقب قبل از [[روز عاشورا|عاشورا]] مخصوص حمزه بود ولی بعد از عاشورا لقب امام حسین(ع) شد و حمزه، سیدالشهدای زمان خودش است ولی [[امام حسین علیه‌السلام|امام حسین(ع)]] سیدالشهدای همه زمان هاست همان طور که [[مریم دختر عمران|مریم]]، سرور بانوان دوران خودش است ولی [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]]، سرور زنان همه دوران‌ها.<ref>مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۹۰ش، ج۲۴، ص۴۶۵-۴۶۶.</ref> [[محمدصالح بن احمد مازندرانی|ملاصالح مازندرانی]] همین نظر را قبل از [[مرتضی مطهری]] مطرح کرده‌است.<ref>مازندرانی، شرح اصول کافی، ۱۳۸۲ش، ج۱۱، ص۳۴۴.</ref>

فرزندان حمزه، سه پسر به نام‌های عمارة، یعلی و عامر بودند.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۸</ref> عمارة (پسر بزرگ حمزه) در فتح [[عراق]] حضور داشت.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۸۸ـ۲۸۹</ref> یعلی پنج پسر داشت.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۹</ref> با وجود تأکید منابع بر عدم تداوم نسل حمزه، <ref>رجوع کنید به ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۹.</ref> در [[قرن دهم]]، بعضی را از نسل او می‌دانستند.<ref>رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ۱۴۰۶ق، ج۲۶، ص۹۶</ref>

{{تبارنامه عبدالمطلب}}

حمزه در [[جنگ‌های فجار|جنگ‌های فِجار]] و در  پیمان [[حلف الفضول]] شرکت داشته است. وی با [[ابوطالب]] و دیگر عموهای پیامبر(ص) در خواستگاری [[حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها|خدیجه]] نیز حاضر بوده است؛ حتی برخی از منابع، با وجود فاصله سنی کم او با پیامبر(ص) و خواندن خطبه [[ازدواج]] توسط [[ابوطالب]]، در ماجرای [[خواستگاری]] خدیجه فقط از حمزه نام برده‌اند.<ref> ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰</ref>

حمزه شکارچی بود و به شکار می‌پرداخت.<ref> ابن حبیب، المُنَمَّق، ۱۴۰۵ق، ص۲۴۳.</ref> او در روزگار [[جاهلیت]]، از جمله فرزندان [[عبدالمطلب]] بود که در قریش ریاست یافتند و چنان جایگاهی داشت که بعضی با او پیمان می‌بستند.<ref> رجوع کنید به ابن حبیب، المُنَمَّق، ۱۴۰۵ق، ص۲۴۳.</ref>

[[پرونده:ایمان آوردن حمزه به اسلام- کتاب سیره النبی- قرن یازدهم.jpg|alt=ایمان آوردن حمزه به اسلام و پیامبر(ص) در کتاب سیره النبی که در قرن یازدهم هجری به دستور سلطان مراد سوم حاکم عثمانی و توسط سید سلیمان کسیم پاشا تهیه شده است.|thumb|ایمان آوردن حمزه به [[اسلام]] و [[پیامبر(ص)]] در کتاب سیره النبی که در قرن یازدهم هجری به دستور [[سلطان مراد سوم]] [[حکومت عثمانی|حاکم عثمانی]] و توسط [[سید سلیمان کسیم پاشا]] تهیه شده است.]]

روزی که [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] خویشان نزدیک خود را برای دعوت به [[اسلام]] گردآورد ([[حدیث یوم الدار|یوم الإنذار]])، حمزه نیز حضور داشت.<ref>طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۳۱۹ـ۳۲۰</ref> حمزه حتی در زمانی که هنوز مسلمان نشده بود، همچون [[ابوطالب]]، از پیامبر اکرم(ص) در مقابل آزار مشرکان حمایت می‌کرد. طبق برخی از نقل‌های تاریخی، حمزه توهین‌های [[ابولهب]] و سایر مشرکان به پیامبر(ص) را تلافی می‌کرد.<ref>رجوع کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۴۹</ref>

روزی [[ابوجهل]] نزدیک [[صفا و مروه|کوه صَفا]] به [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] برخورد و سخنانی ناشایست به وی گفت. پیامبر(ص) بدو پاسخی نداد. کنیزی در آنجا بود و این ماجرا را دید. دیری نگذشت که حمزه از شکار به [[مکه]] بازگشت. عادت حمزه چنان بود که چون از شکار برمی گشت، [[کعبه]] را طواف می‌کرد، سپس به انجمن‌های [[قبیله قریش|قریش]] می‌رفت و با آنان سخن می‌گفت. قریش حمزه را به سبب جوانمردی‎‌هایش دوست می‌داشتند. این بار که حمزه به عادت خود به دیدن آشنایان مشغول بود، آن کنیز نزد او رفت و گفت: نبودی تا ببینی ابوجهل به برادرزاده‎ ات چه گفت. حمزه به سروقت ابوجهل رفت، او را دید که در [[مسجد الحرام]] در میان مردم نشسته است. کمان خود را بر سر وی کوفت، چنان که سر ابوجهل زخمی بزرگ برداشت. سپس گفت: «‌تو محمد را دشنام می‌دهی، مگر نمی‌دانی من به دین او درآمده‌ام. هر چه او بگوید من هم می‌گویم ». [[بنی مخزوم]] خواستند به یاری ابوجهل برخیزند، اما وی گفت: حمزه را بگذارید، چه من برادرزاده او را دشنام‌های ناخوشایند داده‌ام. این پیشامد سبب شد که حمزه در شمار [[مسلمان|مسلمانان]] درآید. از آن پس، قریش چون دیدند محمد پیشتیبانی قوی مانند حمزه دارد و او را از آسیب آنان نگاه خواهد داشت، کمتر متعرض وی شدند. <ref> ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۲۹۱ـ۲۹۲.</ref>

آگاهی ما از زندگی حمزه، پس از اسلام آوردن تا [[هجرت به مدینه|هجرت]]، ناچیز است. پس از آنکه پیامبر(ص) دعوت خود را آشکار ساخت، حمزه نیز به دعوت علنی پرداخت.<ref>رجوع کنید به بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۲۳</ref> وی در کنار پیامبر(ص) ماند و به [[حبشه]] مهاجرت نکرد.<ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۳۴۳.</ref> در سه سالی که مشرکان [[بنی‌هاشم|بنی هاشم]] را در [[شعب ابی‌طالب|شعب ابی طالب]] محاصره کردند، حمزه با مسلمانان همراه بود.<ref>رجوع کنید به ابن اسحاق، السیر و المغازی، ۱۳۹۸ق، ص۱۶۰ـ۱۶۱.</ref> در دومین [[بیعت عقبه]]، در سال دوازدهم بعثت، که جمعی از مردم [[مدینه]] با پیامبر(ص) پیمان بستند، حمزه همراه [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] حاضر و مراقب بود تا مشرکان بدانجا نزدیک نشوند.<ref> قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ص۲۷۳.</ref>

حمزه در [[عقد اخوت|پیمان برادری]] مسلمانان در [[مکه]] با [[زید بن حارثه]] برادر شده و در روز [[غزوه احد|اُحُد]] هم او را وصی خود کرد. <ref>رجوع کنید به ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۱، ص۵۰۵</ref> در پیمان برادری مدینه، پیش از [[غزوه بدر|بدر]]، حمزه با کلثوم بن هدم برادر شد.<ref>بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۷۰</ref>

در [[غزوه بدر]]، حمزه در نزدیک‌ترین بخش سپاه اسلام به مشرکان بود<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۸</ref> و [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] او، [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] و [[عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب|عُبَیدة بن حارث بن عبدالمُطَّلب]] را به مقابله با چند تن از سران مشرکان فرستاد. بنا بر گزارش‌های متفاوت، عُتْبة بن ربیعه یا شَیبه در مبارزه مستقیم با حمزه کشته شد.<ref>ر.ک: واقدی، کتاب المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۶۸ـ۶۹.</ref>

در آستانه [[غزوه احد]] در [[سال ۳ هجری قمری|سال سوم هجرت]]، حمزه از جمله کسانی بود که خواستار جنگ در بیرون مدینه بودند، به حدی که سوگند خورد چیزی نخورَد تا وقتی در خارج شهر با دشمن بجنگد. وی مسئول قلب سپاه بود، با دو شمشیر می‌جنگید و در این جنگ رشادت‌ها نمود.<ref>ر.ک: واقدی، کتاب المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۱۱، ص۷۶، ص۸۳.</ref>

{{اصلی|غزوه احد}}

[[غزوه احد]] در [[شنبه]] [[۷ شوال]] (یا [[۱۵ شوال]])<ref>طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق،‌ ج۲، ص۵۳۴</ref> سال [[سال ۳ هجری قمری|سوم قمری]] (۲۳ مارس ۶۲۵م) اتفاق افتاد.<ref>واقدی، المغازی،‌۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۹۹.</ref> در این غزوه، حمزه به دست [[وحشی بن حرب]]، غلام حَبَشی دختر حارث بن عامر بن نَوْفَل یا غلامِ جُبَیر بن مُطْعِم، به شهادت رسید.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۰.</ref>

طبق روایتی، دختر حارث با وعده آزادی وحشی، از او خواست به انتقام پدرش که در [[غزوه بدر]] کشته شده بود، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|محمد(ص)]]، حمزه یا [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] را بکشد.<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۸۵</ref> بنا بر روایت دیگر، [[جبیر بن مطعم]] در برابر گرفتن انتقام عمویش، طُعَیمة بن عَدی که در بدر کشته شده بود، به وحشی وعده آزادی داد؛ <ref>ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۷۵ق، ج۲، ص۷۰ـ۷۲</ref> اما گفته شده است که انگیزه هِند دختر عُتبه و زن [[ابوسفیان]]، برای انتقام گرفتن به دلیل کشته شدن پدر، برادر و عمویش در [[غزوه بدر]]، بیشتر از جبیر یا دختر حارث بود. طبق برخی نقل‌ها، از ابتدا [[هند دختر عتبه|هند]] با وعده مال، وحشی را به این کار ترغیب کرد.<ref>ر.ک: بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۸۶ـ۲۸۷.</ref>

به روایتی، [[هند دختر عتبه|هند]] برای خوردن جگر حمزه نذر کرده بود.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۲</ref> وحشی ابتدا قول کشتن [[امام علی علیه‌السلام|علی(ع)]] را داد، اما در میدان، حمزه را به شهادت رساند و جگر او را نزد هند برد. هند لباس و زیور خود را به وحشی داد و به او وعده ده دینار در [[مکه]] داد. سپس کنار بدن حمزه آمد و او را مُثْله کرد و از اعضای بریده او، برای خود گوشواره، دست بند و خلخال درست کرد و آنها را با جگر حمزه به [[مکه]] برد.<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق،  ج۱، ص۲۸۵ـ۲۸۶</ref> گفته شده است [[معاویة بن مغیره|معاویة بن مُغیره]] و [[ابوسفیان]] هم بدن حمزه را مثله یا زخمی کردند.<ref>رجوع کنید به بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۳۸.</ref>

از شدت ناگواری آنچه بر پیکر حمزه رفته بود، بعضی اصحاب [[سوگند|سوگند خوردند]] در مقابل، ۳۰ تن یا بیشتر از [[قبیله قریش|قریش]] را مثله کنند؛ اما [[آیه]] ۱۲۶ [[سوره نحل]] نازل شد که گرچه به ایشان اجازه [[مقابله به مثل]] می‌داد، لیکن [[صبر]] را عملی بهتر می‌دانست.<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۹۲، طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۶، ص ۴۴۰؛ ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، ۱۳۹۸ق، ص۳۳۵</ref> برخی منابع تفسیری [[اهل سنت و جماعت|اهل سنت]]، این قسم را به پیامبر (ص) نسبت داده‌اند.<ref>برای نمونه ر.ک به:‌ طبری، جامع البیان، ۱۴۱۲ق،  ج۱۴، ص ۱۳۱؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن العظیم، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص ۵۲۷.</ref>

[[پرونده:مقبره حمزه پیش از تخریب.jpg|بندانگشتی|مرقد حمزه و شهدای [[جنگ احد]] قبل از تخریب توسط [[وهابیان]]]]

[[پرونده:مزار حمزه و شهدای احد.jpg|بندانگشتی|مرقد کنونی حمزه و شهدای [[جنگ احد]]]]

[[عبدالله بن جحش]] را به همراه حمزه که دایی‌اش بود در یک قبر [[دفن]] کردند.<ref>ابن‌جوزی، صفة الصفوة، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۲۰۳.</ref>

[[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اکرم(ص)]] چون حمزه را بدان وضع دید، گریست<ref>ابن عبدالبرّ، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۷۴</ref> و آنگاه که گریه [[انصار]] بر کشتگان خود را شنید، فرمود: «‌اما حمزه گریه کننده ندارد.» [[سعد بن معاذ|سعد بن مُعاذ]] این سخن را شنید و زنان را بر در خانه رسول خدا آورد و آنان بر حمزه گریستند. از آن زمان به بعد، هر زنی از انصار که می‌خواست بر مرده‌ای گریه کند، نخست بر حمزه می‌گریست.<ref>واقدی، المغازی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۳۱۵ـ۳۱۷.</ref> گفته شده است که زینب، دختر ابوسلمه، سه روز برای حمزه لباس عزا پوشید.<ref>ابن کثیر، البدایه و النهایة، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۶۸.</ref>

گفته شده است که [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|حضرت فاطمه (س)]] به [[زیارت]] قبر حمزه می‌رفت و آن را با سنگ چین مشخص کرده بود.<ref>ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۹؛ ابن شبّه نمیری، تاریخ المدینة المنورة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۳۲</ref> همچنین به گزارش [[فضل بن حسن طبرسی|طبرسی]]، حضرت زهرا(س) با خاک قبر حمزه عبدالمطلب [[تسبیح (سبحه)|تسبیحی]] ساخته و با آن ذکر می‌گفت.<ref>طبرسی، مکارم الاخلاق،۱۳۹۲ق، ج۱، ص۲۸۱.</ref>

[[بنی‌امیه|امویان]] به سبب دشمنی با خاندان پیامبر(ص)، رفتاری ناشایست با قبر حمزه و دیگر شهدای احد داشتند. گفته شده است که [[ابوسفیان]] در عهد [[عثمان بن عفان|عثمان]] بر قبر حمزه پای کوفت و خطاب به او گفت آنچه دیروز برای حفظ آن بر ما شمشیر کشیدی، امروزه بازیچه جوانان ماست.<ref>ابن ابی الحدید، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۱۳۶</ref> [[معاویة بن ابی‌سفیان|معاویه]] نیز حدود ۴۰ سال پس از واقعه احد، به قصد جاری کردن آب چشمه و قناتی در احد، و گویا از سر دشمنی با خاندان پیامبر(ص)،<ref> [https://hawzah.net/fa/Article/View/106276/ خورشید آسمان غیرت و عقلانیت (حضرت حمزه سلام الله علیه)]، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref> دستور داد [[شهادت|شهدای]] احد از جمله حمزه را [[نبش قبر]] و جنازه آنان را به جای دیگری منتقل کنند. ظاهراً جای قبر برخی از شهدا و احتمالاً حمزه تغییر کرد.<ref>واقدی، کتاب المغازی، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۶۸؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۱۱.</ref>

==تک‌نگاری==

همایش بین‌المللی حضرت حمزه(ع) در [[۱۴ اسفند]] [[سال ۱۴۰۰ هجری شمسی|۱۴۰۰ش]] در مدرسه عالی امام خمینی در [[قم]] برگزار شد. گزارشی از پنل‌ها، تجلیل از صاحبان آثار برتر و رونمایی از مجموعه آثار از برنامه‌های این کنگره بود.<ref>[https://www.hawzahnews.com/news/1005973/ همایش بین‌المللی حضرت حمزه(ع) در قم آغاز شد]، خبرگزاری حوزه.</ref>

{{پانوشت}}

{{منابع}}

* طبرسی، حسن‌ بن‌فضل، مکارم‌الاخلاق، قم، موسسةالاعلمی لمطبوعات، ۱۳۹۲ق.

{{پایان}}

{{مهاجران به مدینه}}