ابراهیم بن مالک اشتر: تفاوت میان نسخه‌ها

| خویشاوندان سرشناس =[[مالک اشتر نخعی]]

'''ابوالنعمان اِبراهیمِ‌بْنِ مالِکِ اَشْتَرِ نَخَعی'''(مق‍تول 72ق/691م)، سردار شجاع و معروف عرب که به حمایت از [[مختاربن عبید ثقفی]] به خونخواهی [[امام حسین (ع)]] علیه [[امویان]] قیام کرد.

وی که سابقه حضور در لشکر [[حضرت علی (ع)]] در [[جنگ صفین]] را نیز دارد، پس از کشته شدن مختار، به [[مصعب بن زبیر]] پیوست و در نبرد با نیروهای [[عبدالملک بن مروان]] در سال 72 ق. کشته شد.

 

از زندگی ابراهیم پیش از پیوستن به مختار آگاهی در دست نیست جز آنکه گفته‌اند در [[جنگ صفّین]] در زمره یاران [[حضرت علی (ع)]] و در رکاب پدرش [[مالک اشتر]] با [[معاویه]] جنگ کرد.<ref>نصربن مزاحم، 441</ref>

 

 

در 66ق/685م [[مختار ثقفی]] که خود را نماینده [[محمد بن حنفیه|محمدبن حنفیه]] می‌خواند، به خونخواهی شهدای [[کربلا]] مقدمات قیام علیه [[امویان]] را تدارک می‌دید. در این هنگام بعضی از شیعیان [[کوفه]] و طرفدار قیام مختار، به سبب شخصیت نیرومند ابراهیم و به سبب خاطره‌ای که از وفاداری پدرش نسبت به [[حضرت علی (ع)]] در یاد داشتند، ابراهیم را نیز به قیام فرا خواندند. ابراهیم بدان شرط که او را به فرماندهی بردارند، با درخواست آنان موافقت کرد؛ اما شیعیان یادآوری کردند که مختار ثقفی از سوی ابن حنفیه به فرماندهی برگزیده شده است. اندکی بعد مختار خود نزد ابراهیم رفت و نامه‌ای را که مدعی بود ابن‌حنفیه به ابراهیم نوشته است، به او تسلیم کرد. در این نامه از ابراهیم خواسته شده بود که با مختار در قیام بر ضدّ امویان همکاری کند. <ref>بلاذری، 5/222</ref>

 

شعبی که در جریان پیوستن ابراهیم به قیام مختار شرکت داشتن و بیشتر مورخان، واقعه مذکور را از او روایت کرده‌اند، خود در صحت نامه محمدبن حنفیه به ابراهیم تردید کرده و پس از تحقیق بسیار سرانجام از [[ابوعمره کیسان]]، یکی از گواهانِ صحت انتساب ‌نامه شنیده است که آنان چون مختار را مردی ثقه می‌دانند، به قول او مبنی بر صدور نامه از سوی محمدبن حنفیه اعتماد کرده و به درستی آن گواهی داده‌اند. <ref>دینوری، 290</ref>

میان ابراهیم و مختار توافق شد که در نیمه [[ربیع‌الاول]] 66ق/اکتبر 685م در [[کوفه]] خروج کنند، اما چون در تاریخ مذکور مقدمات آماده نشد، آغاز قیام را به پنجشنبه پس از نیمه همان ماه موکول کردند.<ref>بلاذری، 5/223؛ طبری، 6/18</ref>

در این میان رفت و آمد پی‌درپی ابراهیم به نزد مختار، سبب بدگمانی [[عبداللـه‌بن مطیع]] شد که از سوی [[عبداللـه‌بن زبیر]] بر کوفه امارت داشت <ref>ابن‌سعد، 5/99</ref> و چون از نقشه قیام آگاه شد، از ایاس‌بن مضارب رئیس شرطه کوفه خواست که مراقب اوضاع باشد و خود، کسانی را در نقاط حسّاس شهر بر گماشت. ابراهیم روز چهارشنبه، یک روز پیش از موعد مقرر، با جمع کثیری از یاران خویش به سوی خانه مختار می‌رفت که با ممانعت ایاس‌بن مضارب رو به رو شد. ابراهیم در نزاعی که در گرفت، ایاس را به قتل رساند و اندکی بعد قیام آغاز شد.

در جنگ هایی که میان ابراهیم و مختار ثقفی و طرفداران آنان در کوفه از یک سو، و ابن‌مطیع و راشدبن ایاس از سوی دیگر، درگرفت، راشد کشته شد و ابن‌مطیع به قصر عقب نشست و در محاصره ابراهیم افتاد. وی چند روز بعد گریخت و یارانش به مختار پیوستند.

 

پس از این جنگ، مختار در کوفه مستقر شد و کوشید تا با تسلط با سایر شهرهای [[عراق]] به مبارزه با امویان و قاتلان [[امام حسین (ع)]] بپردازد. با اینهمه وقتی امارت موصل را به ابراهیم‌بن مالک اشتر داد و او را به جنگ با عبیداللـه‌بن زیاد که از سوی [[عبدالملک مروان]] رو به سوی عراق نهاده بود، روان کرد،([[ذیحجه]]، 66ق/ژوئیه 686م) برخی از کوفیان که گویا مختار را کاهن می‌پنداشتند، بر او شوریدند. مختار بلافاصله کس در پی ابراهیم فرستاد <ref>بلاذری، 5/230، 231</ref> و این معنی آشکارا از پایگاه بلند ابراهیم در قیام مختار و اعتمادی که رهبری قیام به او داشت، حکایت می‌کند. پس ابراهیم به سرعت از مداین بازگشت و به همراه مختار، طی سلسله جنگ هایی در جَبّانه السّبیع و نقاط دیگری از کوفه، شورش را در هم کوبید. <ref>بلاذری ، 5/231-235</ref>

 

پس از سرکوبی شورش، ابراهیم با مردانی که شمارشان را از 000‘8 تا 000‘20 تن گفته‌اند و بیشتر آنان از موالیان ایرانی معروف به الحمراء بودند،<ref>دینوری، 293؛ ابن‌سعد، 5/100؛ بلاذری، 5/248؛ ذهبی، 2/375</ref> در 6 یا 8 ذیحجه <ref>بلاذری، 5/248</ref> و به قولی 21 آن ماه <ref>طبری، 6/81</ref> از کوفه به قصد جنگ با ابن زیاد خارج شد. در 10 [[محرم]] 67/6 اوت 686م بر کرانه رود [[خازر]] نزدیک زاب و به فاصله 5 فرسخی [[موصل]]<ref>طبری، 6/86</ref> میان دو سپاه جنگ درگرفت. به گفته بلاذری در آغاز جنگ جناح چپ ابراهیم دچار شکست شد و شاید همین امر سبب شد که در کوفه خبر قتل ابن‌اشتر شایع شود و مختار کوفه را رها سازد؛<ref>طبری ، 5/249-250</ref> ولی یاران ابراهیم سپاه ابن زیاد را عقب رانده و شکست سختی بر آن وارد آوردند. ابراهیم در این جنگ به دست خویش عبیداللـه‌بن زیاد و چند تن دیگر از جمله [[حصین بن نمیر]] و [[شرحبیل بن ذی‌الکلاع]] از عاملان قتل امام‌ حسین(ع) را کشت <ref>خلیفه بن خیاط، 1/332؛ ابن قتیبه، 347؛ دینوری، 295</ref> و گفته‌اند که پیکر آنان را سوزاند. <ref>بخاری، 1/178</ref>

ابراهیم پس از این پیروزی به موصل رفت و چند تن از یاران از جمله برادر ناتنی خود عبدالرّحمن را به تسخیر و حکومت شهرهای [[نصیبین]] و [[حرّان]] و الرّها و سُمَیساط و سنجار گسیل داشت.<ref>بلاذری، 5/251؛ طبری، 6/92؛ ابن اثیر، 4/265</ref> ابراهیم همچنان در موصل بود که [[مصعب‌بن زبیر]] به تحریک شورشیان کوفه که از حملات ابراهیم‌بن اشتر و مختار جان سالم به در برده و به او پیوسته بودند، به کوفه تاخت و در جنگ با مختار او را کشت.([[رمضان]] 67ق/آوریل 687م) سپس از ابراهیم خواست که به اطاعت از [[عبدالله‌ بن زبیر]] گردن نهد.<ref>بلاذری، 5/332، 336</ref> به گفته [[ابن‌اثیر]]، [[عبدالملک بن مروان]] نیز ابراهیم را به اطاعت از خود خواند، ولی ابراهیم از آن روی که در جنگ با امویان، عبیداللـه‌بن زیاد و تنی چند از اشراف [[شام]] را کشته بود، از پیوستن به عبدالملک بیمناک شد و به دعوت مصعب پاسخ مثبت داد.<ref>ج4،ص275</ref>

 

عبدالملک‌بن مروان که در پی تطمیع امرای کوفه و [[بصره]] بود، نامه‌ای به ابراهیم نوشت و حکومت عراقین، و به قولی اقطاع سرزمینهای اطراف [[فرات]] را به او وعده داد <ref>بلاذری، 337؛ دینوری، 312</ref>، ولی ابراهیم نه تنها آن نامه را به نزد مصعب برد و از پذیرش دعوت عبدالملک خودداری کرد، بلکه چون حدس می‌زد که عبدالملک سایر امرای [[عراق]] را نیز با چنین وعده‌هایی فریفته است، کوشید تا مصعب را به توقیف یا تبعید آنان به [[مکه]] وادارد،<ref>بلاذری، 337</ref> اما مصعب نپذیرفت و به سوی عبدالملک به راه افتاد و در دیرالجاثلیق در مسکِن اردو زد.

[[پرونده:ابراهیم بن مالک.jpg|200px|بندانگشتی| تصویر قدیمی مقبره ابراهیم پیش از تخریب]]

در جنگی که میان ابراهیم‌بن اشتر و [[محمدبن مروان]]، یک روز پیش از جنگ اصلی میان عبدالملک و مصعب درگرفت، ابن اشتر به‌رغم ابراز شجاعت بسیار، به سبب خیانت عَتّاب‌بن ورقاءِ تمیمی که گویا بنا بر توطئه قبلی با عبدالملک دست به عقب‌نشینی زده بود،<ref>مسعودی، 3/106؛ بلاذری، 5/338، 339</ref> شکست خورد و کشته شد. آنگاه عبیدبن میسره یکی از موالی بنی عذره که ابراهیم را به قتل رسانده بود، سرش را برگرفت و غلامان [[حصین‌بن نمیر]]، که در [[جنگ خازر]] به دست ابراهیم کشته شده بود، پیکر او را آتش زدند. <ref>بلاذری، 5/338، 339</ref>

در تاریخ قتل ابراهیم میان مورخان اختلاف است. اگرچه [[ابن‌اثیر]]<ref>ج4،ص323</ref> و [[طبری]] <ref>ج6،ص158</ref> براساس یک روایت، 71ق/690م را ذکر کرده‌اند، ولی بیشتر مورخان 72ق/691م <ref>بلاذری، 5/342؛ مسعودی، 3/105؛ ذهبی، 3/108</ref> و به احتمال قوی [[جمادی الاخری|جمادی‌ الآخر]]/نوامبر همان سال <ref>طبری، 6/162</ref> را به درستی تاریخ و واقعه مذکور دانسته‌اند.

پس از قتل ابراهیم، برخی شاعران در رثای او شعر سرودند.<ref>بلاذری، 5/342</ref> [[ابوالفرج اصفهانی]] ابیاتی به خود وی نسبت داده است.<ref>ج16،ص85</ref> [[ابن حجر عسقلانی]] نیز از قول ابن حبّان او را از راویان «ثقه» شمرده که از پدرش و عمر روایت کرده و کسانی چون پسرش مالک و نیز مجاهد از او روایت کرده‌اند. <ref>ص 20</ref>

مقبره ابراهیم بن مالک در جنوب شهر دجیل در هشت فرسخی سامراء و در نزدیکی جاده قدیم بغداد به سامراء واقع شده و زیارتگاه شیعیان بوده است.<ref>حرز الدین، مراقد المعارف، ج1، ص 38؛ قائدان، عتبات عالیات عراق، ص 214</ref> این مقبره در سال 2005 میلادی بر اثر انفجار به دست گروه‌های تروریستی تخریب شد.