تبرک: تفاوت میان نسخه‌ها

==واژه‌شناسی==

تبرک به معانی خیر کثیر و فزونی، سعادت و ثبات تعریف شده است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۱۰، ص۳۹۵؛ راغب اصفهانی، مفردات غریب القرآن، ۱۴۰۴ق، ص۴۴؛ ابن فارس، معجم مقاییس اللغة، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۲۲۷.</ref> گفته شده این واژه در اصل، از زبان سامی و به معنای نزدیکی و قرابت است.<ref>جفری، واژه‌های دخیل، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۶.</ref>

معنای جامع این واژه را فایده پایدار و ماندگار دانسته‌اند و دیگر معانی را به این معنا باز می‌گردانند.<ref>قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۱۹۰.</ref> <br /> تبرک به معنای تیمن و مبارک شمردن نیز به کار رفته است.<ref>ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۵ق، ج۱۰، ص۳۹۶؛ دهخدا، لغت‌نامه، ج۵، ص۳۰۲.</ref>

به عقیده برخی، در فرایند متبرک شدن، اثری مثبت از سوی موجود مقدس و متعالی بر عناصر عالم غیر قدسی گذارده می‌شود و تبرک همراه با نوعی تجلی امر قدسی در وجه رحمانی است.<ref>the encyclopedia of religion, vol. 1, p. 182..</ref>

در این فرایند، سه امر روی می‌دهد:

===ارتباط تبرک با توسل===

تبرک از نظر مفهومی و مصداقی با [[توسل]] قرابت بسیاری دارد، به ویژه هرگاه که برای رسیدن به خیر معنوی تبرک صورت گیرد. برخی معتقدند که چون حقیقت تبرک، [[توسل]] است؛ تفاوتی میان این دو نیست؛ اما این دو مفهوم، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند به این صورت که توسل عبارت است از واسطه قرار دادن امور یا اشخاص محترم و مقدس به پیشگاه خداوند برای رسیدن به خواسته‌ای و تبرک طلب خیر و برکت مادی و معنوی‌ است که خداوند در آنها قرار داده است.<ref>الموسوعة الفقهیه، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۶۹.</ref>

واژه تبرک در [[قرآن مجید]] به کار نرفته است، اما ماده آن(ب، ر،ک)، ۳۴ مرتبه و در قالب الفاظ بارَکَ، بارَکنا، بورِکَ، تَبارَک، بَرَکات، بَرَکاتُه، مُبارَک، مبارَکاً و مُبارَکه به کار رفته است. مبارک در قرآن وصف انسان‌ها، موجودات، مکان‌ها و زمان‌های خاصی شده است.

{{ستون-شروع|۲}}

* [[حضرت نوح (ع)]] و همراهانش: «قیلَ یا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَکاتٍ عَلَیک وَ عَلی‏ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَک وَ أُمَمٌ سَنُمَتِّعُهُمْ ثُمَّ یمَسُّهُمْ مِنَّا عَذابٌ أَلیمٌ»؛ <ref>سوره هود، آیه ۴۸.</ref>

* درخت زیتون: «مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکةٍ زَیتُونَةٍ لا شَرْقِیةٍ وَ لا غَرْبِیةٍ»؛<ref>سوره نور، آیه ۳۵.</ref>

{{پایان}}

===مکان‌های مبارک===

==مشروعیت تبرک==

زرقانی [[فقه مالکی|مالکی]] معتقد است بوسیدن قبر رسول اکرم به قصد تبرک ایرادی ندارد.<ref>زرقانی، شرح الزرقانی، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۳۱۵.</ref>

#سخن نگفتن [[قرآن کریم]] از حرمت تبرک: قرآن در ضمن چند [[آیه]] از تبرک سخن گفته و هیچ اشاره‌ای به حرمت آن و شرک‌آمیز بودنش نکرده است. افزون بر این، در برخی آیات به عمل تبرک توسط پیامبران یا انجام دادن آن در محضر ایشان اشاره شده که این بر جواز تبرک گواهی می‌دهد.

#تبرک حضرت [[حضرت یعقوب|یعقوب]] به پیراهن فرزندش [[حضرت یوسف|یوسف]]: زمانی که یوسف به برادرانش گفت پیراهنش را بر  چشمان پدرشان بیفکنند:{{یاد|«اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هَـٰذَا فَأَلْقُوهُ عَلَیٰ وَجْهِ أَبِی یأْتِ بَصِیرًا» سوره یوسف، آیه ۹۳.}} رحمت خداوند از [[پیراهن یوسف]] بر چشمان یعقوب نبی جاری شد و وی با برکت جستن از آن لباس<ref>اندلسی، البحر المحیط، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۶۲۶.</ref> بینایی چشمان خود را بازیافت.

#[[مصلی]] قرار گرفتن [[مقام ابراهیم]]{{یاد|«‌وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِن مَّقَامِ إِبْرَ اهِیمَ مُصَلًّی...» سوره بقره، ص۱۲۵}}: مقام ابراهیم در کنار خانه [[کعبه]] است و به همین سبب محل [[نماز]] مردم قرار داده شده است:<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۳۸۳؛ بلاغی، آلاء الرحمن فی تفسیر القرآن، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۱۲۵.</ref> و مسلمانان به واسطه تماس آن سنگ با پای حضرت ابراهیم، به آن تبرک می‌جویند.<ref>امین، کشف الارتیاب، ۱۴۱۰ق، ص۳۴۱.</ref> از این روی تبرک به محل نشستن و نماز پیامبر اسلام نیز مجاز است.<ref>جدیع، التبرک انواعه و احکامه، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۲.</ref> در روایتی، محل بین [[حجر الاسود]] و مقام ابراهیم، محل دفن شماری از پیامبران معرفی شده است و به همین سبب مبارک است.<ref>قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۷ق، ج۱، ص۲۴۳.</ref>

[[سنت]] [[پیامبر اکرم (ص)|حضرت رسول(ص)]] پشتوانه مهم جواز تبرک است. پیامبر اکرم (ص) در برخی روایات، [[اصحاب]] را به تبرک جستن از خودش تشویق کرده است.

#تبرک [[امام صادق(ع)]] به عصای [[پیامبر(ص)]]<ref>قمی، الکنی و الالقاب، ج۱، ص۲۵.</ref> و نیز تبرک [[حضرت علی(ع)]] به باقیمانده [[حنوط]] رسول خدا(ص)<ref>حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۳۶۱.</ref> شاهدهای دیگری بر این سیره است.

[[صحابه]] در زمان حیات پیامبر (ص) و بعد از وفات ایشان، به او تبرک می‌جستند.<ref>ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۱۳.</ref> تبرک به نبی به دو دلیل بود؛ یکی به دست آوردن آثار معنوی از شخصیت پیامبر و دیگری اظهار ارادت و محبت به پیامبر (ص) و اهل بیتش (ع).  

تبرک جویی مسلمانان، به سه صورت بود: تبرک به بدن پیامبر، تبرک به اشیای متعلق به پیامبر و تبرک به مکان‌های مرتبط با پیامبر.

اصحاب، موی سر پیامبر را برای تبرک و تیمن نزد خویش نگاه می‌داشتند.<ref>نووی، المنهاج، ۱۳۹۲ق، ج۱۵، ص۸۲؛ مسلم، صحیح مسلم، ۱۴۰۱ق، ج۷، ص۷۹؛ ابن حجر، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۶، ص۲۱۳.</ref>

درحالی که برخی دیگر به واسطه همین [[روایات]] و نقل‌ها برآنند که پیگیری آثار رسول اکرم (ص) و تبرک به آن [[مستحب]] است.<ref>ابن حجر، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۷۴.</ref>

برخی از این مکان‌ها که در مکه قرار داشته عبارتند از:

محل تولد پیامبر (ص)،<ref>زرقانی، شرح الزرقانی، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۵۸.</ref> محلی که شتر قربانی خود را بعد از [[مناسک حج]] نحر کردند، <ref>بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۰۱ق، ج۴، ص۲۸۹.</ref> محل تحقق [[بیعت رضوان]]،<ref>متقی هندی، کنز العمال، ۱۴۱۳ق، ج۱۷، ص۱۰۴.</ref> غاری که هجرت پیامبر (ص) از آنجا شروع شد،<ref>ابن بطوطه، رحله ابن بطوطة، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۸۷.</ref> [[مسجد الغنم]] که محل [[بیعت]] پیامبر اکرم (ص) با مشرکان پس از [[فتح مکه]] بوده است،<ref>ازرقی، اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۳۷.</ref> [[مسجد خیف]] که محل خطبه [[حجة الوداع]]<ref>کلینی، اصول الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۰۳.</ref> و محل نماز هفتصد پیامبر بوده و سفارش زیادی به [[نماز]] در آن شده است،<ref>کلینی، اصول الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۱۴.</ref> [[مسجد ردم الاعلی]]، [[مسجد مختفی]]، خانه [[ام هانی]]، [[مسجد عریض|مسجد عُرَیض]]،<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۰ش، ص۲۸۵.</ref> خانه [[حضرت خدیجه کبری سلام الله علیها|حضرت خدیجه(س)]] که محل تولد [[فاطمه زهرا]](س) بوده است،<ref>جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه،  ۱۳۸۰ش، ص۱۷۵.</ref> [[خانه ارقم بن ابی‌ارقم]] که محل مخفی شدن مسلمانان از تعرض مشرکان [[مکه]] بوده است،<ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۴، ص۱۴.</ref> [[مسجد غدیر]] که محل ایراد [[خطبه غدیر]] بوده است،<ref>صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۲۹.</ref> تخته سنگی که در نزدیکی [[قبة الوحی]] در [[مسجد الحرام]] قرار دارد و گفته شده به پیامبر سلام نموده است،<ref>ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۳۷۹.</ref> تخته سنگی در نزدیکی مکه که گفته شده حضرت در مسیر بازگشت از [[حج عمره]] بر روی آن استراحت نموده است،<ref>ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطه، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۱۸۵.</ref> سنگی در گوشه [[مسجد الحرام]] که نقش پای پیامبر(ص) بر روی آن قرار داشته است.<ref>ناصر خسرو، سفرنامه، ۱۳۵۶ش، ص۱۲۸.</ref>

اماکن متبرکی نیز در [[مدینه]] قرار داشته است که عبارتند از:

[[غار ثور]] و[[غار حراء|حرا]]ء؛<ref>سمهودی، وفاء الوفاء، دارالکتب الاسلامیة، ج۱، ص۱۰۸.</ref> [[مسجد شجره]] که محل [[احرام]] حضرت بوده است، <ref>کلینی، اصول الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۲۴۸.</ref> [[مسجد الاجابه]] که حضرت در بازگشت از عمره در آن نماز خوانده بود و مردم آن را برای تبرک می‌بوسیدند؛<ref>بتنونی، الرحلة الحجازیة، الثقافة الدینیة، ص۱۶۴.</ref> [[مسجد البغله]] و [[مسجد الفتح]]؛<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۳۰۹.</ref> [[مسجد قبا]] که نماز در آن ثواب زیادی دارد<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۲۸۵.</ref> از دیگر مکان‌های متبرک بوده است.

مسلمانان علاوه بر تبرک به [[رسول خدا(ص)]] ، به غیر ایشان نیز تبرک می‌جسته‌اند. طبق نقلی حضرت رسول به عرق پیشانی [[حضرت علی]] تبرّک جسته است.<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۸، ص۲۴۲.</ref>

*[[قرآن کریم]] و [[حجر الاسود]]<ref>ازرقی، اخبار مکة، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۳۰.</ref>

*بر اساس روایاتی که در [[کافی]] آمده پرچم [[امام حسن(ع)]] و[[امام حسین(ع)]]، شمشیر [[جعفر بن ابی طالب|جعفر طیار]]، قرآن منسوب به [[علی بن ابی طالب(ع)]]، [[پرده کعبه]] جزو موارد تبرک هستند؛<ref>کلینی، اصول الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۱۸.</ref>

*آب [[فرات]]<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۴، ص۴۰۴.</ref>

*[[زمزم|آب زمزم]]<ref>مسلم، صحیح مسلم، ۱۴۰۱ق، ج۷، ص۱۵۲.</ref>

*[[مقام رأس الحسین|مشهد رأس]] در [[عسقلان]] که گفته شده سر [[امام حسین (ع)]] در آنجا [[دفن]] شده است.<ref>قزوینی، آثار البلاد، ۱۳۷۳ق، ص۲۷۸.</ref>

به باور [[وهابیت|وهابیان]]، تبرک فقط به پیامبر اسلام یا آثار او جایز است و برخی نیز این حکم را مختص زمان حیات پیامبر دانسته‌اند. خلاصه توضیح نظر آنان از این قرار است:

#تبرک‌جویی تنها در حق پیامبر (ص)و آن هم تنها در زمان زنده بودن پیامبر (ص) جایز بوده و پس از وفات ایشان، حتی تبرک به اجزای بدن و چیزهایی که با ایشان در ارتباط بوده نیز جایز نیست.<ref>شاطبی، الاعتصام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۸؛ سلامی، الحکم الجدیرة، ۱۹۹۰م، ص۵۵.</ref>

#تبرک مشروع تنها در حق پیامبر جایز است و خداوند تنها در بدن ایشان برکت را قرار داده است و این عمل در حق غیر ایشان به هیچ وجه جایز نیست.<ref>ابن حجر، فتح الباری، ۱۳۷۹ق، ج۳، ص۱۳۰، ۱۴۴.</ref>

این عده برای اثبات مدعای خود چند دلیل بیان کرده‌اند:

#بنابر برخی منابع، ولایت پیامبر به زمان حیات آن حضرت اختصاص ندارد زیرا پیامبر اسلام (ص) دارای [[حیات برزخی]] بوده<ref>سبکی، شفاء السقام، ۱۴۱۹ق، ص۱۷۱-۲۰۱.</ref> و ولایت ایشان پس از وفاتشان نیز جریان دارد.<ref>امین، کشف الارتیاب، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۰.</ref>

{{اصلی|شرک}}

[[عبادت]] عملی است که به نیت پرستش در برابر شخصی یا چیزی انجام پذیرد و عبادت کننده به نوعی معتقد به [[ربوبیت]] و تاثیرگذاری عبادت شونده است. اما کسی که درصدد تبرک جویی به آثار بزرگان دین بر می‌آید این افراد را دارای مقام خدایی و [[الوهیت]] نمی‌داند و در تبرک‌جویی قصد عبادت ندارد. بنابراین عمل او مصداق عبادت نیست تا با [[توحید عبادی]] منافات داشته و [[شرک]] یا [[غلو]] آمیز محسوب شود.<ref>خمینی، تهذیب الاصول، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۱۴۷.</ref> شاهد این مطلب هم این است که چندین بار این عمل در محضر [[پیامبر(ص)]] انجام گرفت،<ref>جدیع، التبرک انواعه و احکامه، ۱۴۱۵ق، ص۲۴۴.</ref> اما ایشان هیچ‌گاه از آن منع نکرد و آنرا شرک آمیز نخواند، درحالی که از برخی الفاظ شرک آلود و غلوآمیز منع می‌نمودند.<ref>فوزان، التوحید، وزارة الشؤون الإسلامیة، ص۱۰۴.</ref>

{{اصلی|بدعت}}

در باره بدعت دانستن تبرک نیز کسانی پاسخ‌هایی داده‌اند:

#کارهایی مانند قرار دادن [[تربت]] بر چشم، یا قرار دادن موی پیامبر توسط [[احمد بن حنبل]] بر روی چشم و نیز امتناع [[محمد بن ادریس شافعی|شافعی]] از اسب سواری بر خاک [[مدینه]] به این دلیل که محل قدم‌های حضرت بوده است<ref>الیحصبی، ترتیب المدارک، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۹۳.</ref> نشانگر احترام به انبیا و اولیا و آثار ایشان است و به تایید قرآن و سنت رسیده است و بدعت نیست.

آثار مکتوب بسیاری به صورت مستقل و تفصیلی به بحث و تحقیق درباره تبرک پرداخته‌اند؛ از جمله:

{{ستون-شروع|2}}

{{پایان}}

{{پانوشت}}

{{یادداشت‌ها}}

{{منابع}}

* ابن ابی الحدید، عبدالحمید، شرح نهج البلاغة، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق‏.

==پیوند به بیرون==

{{خداشناسی}}

{{بقیع}}