امام حسن مجتبی علیه‌السلام: تفاوت میان نسخه‌ها

مجموع سخنان و مکتوبات امام مجتبی(ع) و نام ۱۳۸ نفر از کسانی که از او [[حدیث|روایت]] کرده‌اند، در کتاب [[مسند الامام المجتبی (کتاب)|مسند الامام المجتبی(ع)]] گردآوری شده است.

حسن بن علی بن ابی‌طالب نخستین فرزند [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] و [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه(س)]] و نخستین نوه [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر اسلام(ص)]] است.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵.</ref> نسب او به [[بنی‌هاشم]] و [[قبیله قریش|قریش]] می‌رسد.<ref>ابن‌عبد البر، الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۳۸۳.</ref>

<div style="display: block;overflow-y: auto;">{{تبارنامه امام حسن مجتبی}}</div>

حسن بن علی دومین امام شیعیان است. او بعد از [[شهادت امام علی(ع)]] در ۲۱ رمضان [[سال ۴۰ هجری قمری|سال ۴۰ق]]، به [[امامت]] رسید و به مدت ۱۰ سال این مقام را بر عهده داشت.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۵.</ref>

[[محمد بن یعقوب کلینی|شیخ کلینی]] (درگذشته ۳۲۹ق) در کتاب [[الکافی (کتاب)|الکافی]] مجموعه روایات مربوط به نصب حسن بن علی به امامت را گردآوری کرده است.<ref>کلینی، کافی، ج۱، ۱۳۶۲ش، ص۲۹۷-۳۰۰.</ref> بر اساس یکی از این روایات، امام علی(ع) پیش از شهادت و در حضور فرزندان خود و بزرگان شیعه، کتاب و سلاح (از [[ودایع امامت]]) را به فرزندش حسن داد و اعلام کرد که پیامبر به او فرمان داده که حسن را وصیّ خود قرار دهد.<ref>کلینی، کافی، ج۱، ۱۳۶۲ش، ص۲۹۸.</ref> بنابر روایتی دیگر، امام علی(ع) هنگام حرکت به سوی [[کوفه]] برخی از ودایع امامت را نزد [[ام‌سلمه (همسر پیامبر)|اُم‌سَلمه]] امانت گذاشت و امام حسن(ع) پس از بازگشت از کوفه، آنها را از وی تحویل گرفت.<ref>کلینی، کافی، ج۱، ۱۳۶۲ش، ص۲۹۸.</ref> [[شیخ مفید]] (درگذشته ۴۱۳ق) نیز در کتاب [[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|ارشاد]] گفته است حسن(ع) وصیّ پدرش در میان فرزندان و اصحاب وی بوده است.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، صص ۷ و ۳۰.</ref> برای وصایت امام مجتبی به [[حدیث دوازده خلیفه]]<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۵۳.</ref>نیز استدلال شده است.<ref>طبرسی، اعلام الورى، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۰۷؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۴۸۲.</ref>

امام حسن(ع) در چند ماه اولیه دوران امامت، ساکن کوفه و عهده‌دار منصب [[خلافت]] بود.

بنابر قول مشهور،<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳؛ اربلی، كشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۸۰؛ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۴۱؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۵۳۷.</ref> ولادت امام حسن(ع)، ۱۵ رمضان [[سال ۳ هجری قمری |سال سوم هجری]] است. کلینی و [[شیخ طوسی]] تولد وی را [[سال ۲ هجری قمری|سال دوم هجرت]] دانسته‌ است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۱، ج۱، ص۴۶۱؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۳۹.</ref> او در [[مدینه]] به دنیا آمد<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۵؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۹۰ش، ج۶، ص۴۰</ref> و پیامبر در گوش راستش [[اذان]] و در گوش چپ او اقامه گفت<ref>مجلسی، بحارالانو ار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۲۴۱؛ ابن‌حنبل، مسند، دار صادر، ج۶، ص۳۹۱؛ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۶؛ ابن‌بابویه، علی بن حسین، الامامة و التبصرة من الحیرة، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۴۲</ref> و در هفتمین روز ولادتش، گوسفندی را برای او [[عقیقه]] کرد.<ref>نسائی، سنن النسائی، دارالکتب العلمیة، ج۴، ص۱۶۶؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۱، ج۶، ص۳۲-۳۳؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۰۶ق، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۲۳۷</ref>

{{همچنین ببینید|قتل عثمان}}

{{اصلی|همسران امام حسن(ع)}}

فرزندان او را [[سادات حسنی]] می‌نامند.<ref>الأنساب، ج‌۴، ص۱۵۹.</ref> بسیاری از آنها در طول تاریخ تحرکات اجتماعی و سیاسی داشته‌ و در سده دوم و سوم، قیام‌هایی بر ضد [[بنی‌عباس|حکومت عباسی]] انجام داده و حکومت‌هایی در نقاط مختلف کشورهای اسلامی بر پا کرده‌اند. این سلسله از سادات در برخی مناطق همچون [[مراکش]] به [[شرفاء|شُرَفاء]] معروف‌‌اند.<ref>یمانی، موسوعة مکة المکرمه، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۸۹.</ref>

امام مجتبی در دوره پنج ساله خلافت [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] در همه مراحل در کنار پدر حضور داشت.<ref>دامغانی، «حسن بن علی، امام»، ص۳۰۴.</ref> بنابر نقل کتاب [[الاختصاص (کتاب)|الاختصاص]] حسن بن علی(ع) پس از [[بیعت]] مردم با امام علی، به درخواست پدر بر منبر رفت و برای مردم سخن گفت.<ref>شیخ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۳۸.</ref>  

از گزارش [[وقعة صفین (کتاب)|وقعة صفین]] در مورد نخستین روزهای ورود امام علی(ع) به کوفه برمی‌آید که حسن بن علی نیز همراه پدر، در کوفه اقامت گزیده است.<ref>نصر بن‌مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق، ص۶.</ref>

امام مجتبی(ع) از [[۲۱ رمضان]] [[سال ۴۰ هجری قمری|سال ۴۰ق]]<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۹.</ref> به مدت ۶ الی ۸ ماه خلیفه مسلمانان بود.{{یاد|تاریخ واگذاری خلافت به معاویه را [[۲۵ ربیع‌الاول]](مسعودی، مروج‏ الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۶.) یا [[ربیع الثانی|ربیع الاخر]] یا [[جمادی الاولی]](ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۰۹ق، ج۴، ص۵.) [[سال ۴۱ هجری قمری|سال ۴۱ق]] ثبت کرده‌اند.}} [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] او را با توجه به حدیثی منسوب به پیامبر(ص)، آخرین خلیفه از [[خلفای راشدین]] دانسته‌اند.<ref>مسعودی، مروج‏ الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۹؛ مقدسى، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۲۳۸؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۶، ص۲۵۰.</ref>

خلافت او با [[بیعت]] مردم [[عراق]] و همراهی سایر سرزمین‌های اطراف آغاز شد.<ref>جعفری، تشیع در مسیر تاریخ، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۸-۱۶۱.</ref> اهالی [[شام]] به رهبری معاویه با این خلافت مخالفت کردند.<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۸، ص۲۱.</ref> معاویه با همراهی سپاهیانی از شام به جنگ اهل عراق آمد.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۱؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۴، ص۲۸۶.</ref> این جنگ در نهایت به صلح و واگذاری خلافت به معاویه، نخستین خلیفه اموی انجامید.<ref>جعفریان، حیات فکرى و سیاسى ائمه، ۱۳۸۱ش، ص۱۴۷-۱۴۸.</ref>

بنا بر نقل منابع شیعه و اهل سنت، پس از [[شهادت امام علی(ع)|شهادت امام علی]] در [[سال ۴۰ هجری قمری|سال ۴۰ق.]] مردم با حسن بن علی(ع) برای خلافت [[بیعت]] کردند.<ref>یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۱۴؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۷۸ق، ج۵، ص۱۵۸؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۶.</ref> به گفته بلاذری (درگذشته ۲۷۹ق)، [[عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب|عبیدالله بن عباس]] پس از [[دفن]] پیکر امام علی(ع)، به میان مردم آمد و خبر شهادت امام را به آنان داد و گفت: او جانشینی شایسته و بردبار به جا گذاشته است. اگر دوست دارید با او بیعت کنید.<ref> بلاذری، انساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۲۸.</ref>

در کتاب [[الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد (کتاب)|الارشاد]] آمده است صبح جمعه [[۲۱ رمضان]] حسن بن علی در مسجد، خطبه‌ای خواند و شایستگی‌ها و فضائل پدر خویش را برشمرد و بر پیوند خود با پیامبر(ص) تاکید کرد و با اشاره به امتیازات خود، به آیاتی از [[قرآن]] درباره موقعیت خاص [[اهل‌بیت(ع)]]، استناد نمود.<ref> شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷-۹؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، دارالمعرفة، ص۶۲.</ref> پس از سخنان او، [[عبدالله بن عباس]] برخاست و به مردم گفت: با فرزند پیامبرتان و وصیّ امام‌تان بیعت کنید. مردم نیز با او [[بیعت]] کردند.<ref>شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۸-۹.</ref>

در منابع متعدد تاریخی آمده است که معاویه به مفاد صلح‌نامه عمل نکرد<ref>مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۶۰؛ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷.</ref> و بسیاری از شیعیان امام علی(ع) از جمله [[حجر بن عدی]]<ref>طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۲۷۵.</ref> را به قتل رساند. نقل شده است معاویه پس از صلح وارد کوفه شد و برای مردم خطبه خواند و گفت: هر شرطی که کردم، پس می‌گیرم و هر وعده‌ای که دادم زیر پا می گذارم.<ref>مقدسى، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، ج۵، ص۲۳۷.</ref> همچنین گفت: من با شما نجنگیدم تا [[نماز]] و [[روزه]] و [[حج]] انجام دهید، بلکه جنگیدم تا بر شما حکمرانی کنم.<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۸، ص۱۳۱.</ref>

حسن بن علی(ع) پس از صلح با معاویه، علی رغم درخواست عده‌ای از شیعیانش برای ماندن در کوفه، به [[مدینه]] بازگشت<ref>ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۱۶، ص۱۶.</ref>

و تا پایان عمر همان‌جا ماند و تنها سفرهایی به [[مکه]]<ref>ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، دارالفکر، ج۸، ص۳۷؛ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۳۶۳ش، ج۴۳، ص۳۳۱.</ref> و [[شام]]<ref>ابن‌شهرآشوب‏، المناقب، ۱۳۷۹ق،ج۴، ص۱۸.</ref> داشته است. امام مجتبی(ع) پس از [[شهادت امام علی(ع)]] و به وصیت او، متولی [[وقف|اوقاف]] و صدقات وی بوده است. بنابر نقل [[الکافی (کتاب)|کافی]] این وصیت در [[۱۰ جمادی‌الاول|۱۰ جمادی الاولی]] سال ۳۷ق. نوشته شده است.<ref>کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۷، ص۴۹-۵۱.</ref>

[[سید محمدحسین حسینی طهرانی|علامه تهرانی]] معتقد است که دوران امامت امام مجتبی(َع) و امام حسین(ع) چون از سخت‌ترین و تاریک‌ترین دوره‌ها به واسطه [[خلافت بنی‌امیه|حکومت بنی‌امیه]] بوده و با توجه به طول مدت حیات این دو و نیز مدت امامت و ولایتشان باید به طور طبیعی هزاران [[حدیث]]، [[خطبه]] و موعظه در [[تفسیر قرآن]] در دست باشد ولی خطبه‌ها و مواعظ و کلمات آنان در نهایت اختصار و قِلّت است. <ref>حسینی طهرانی، سید محمد حسین، لمعات الحسین،ص۲و۳، انتشارات باقرالعلوم۱۴۰۲ق.</ref>

از اخبار تاریخی برمی‌آید که امام حسن(ع) دارای جایگاه اجتماعی خاص بوده است. بنابر گزارش ابن‌سعد (درگذشته ۲۳۰ق) وقتی مردم در مراسم حج، حسن بن علی را می‌دیدند، برای [[تبرک]] جستن به سوی او هجوم می‌بردند تا جایی که [[امام حسین علیه‌السلام|حسین بن علی(ع)]] به کمک چند نفر دیگر، جمعیت را از او دور می‌کردند.<ref>ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ۴۰۶.</ref> همچنین نقل شده که [[عبدالله بن عباس|ابن‌عباس]] با وجود آنکه از بزرگان [[صحابه|اصحاب]] بود<ref>ابن‌عبد البر، الاستیعاب فى معرفة الاصحاب، ۱۴۱۲ق، ج‏۹۳۵.</ref> و از نظر سن نیز بزرگتر از امام حسن(ع) بود، هنگام سوار شدن  

امام حسن(ع) بر اسب، رکاب را برای او می‌گرفت.<ref>عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۲۳۹.</ref>

گفته‌اند پس از خروج امام حسن(ع) از کوفه، گروهی از [[خوارج]] در [[نخیله]] جمع شدند تا به جنگ معاویه بروند. معاویه نامه‌ای به حسن بن علی نوشت و از او خواست برگردد و با آنها بجنگد. امام نپذیرفت و در پاسخ او نوشت: اگر می‌خواستم با کسی از [[اهل قبله]] بجنگم، با تو می‌جنگیدم.<ref>ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۱۳۸۵ش، ج‏۳، ص۴۰۹.</ref>

گزارش‌هایی از برخورد نامناسب امویان با امام حسن(ع) وجود دارد.<ref>ابن‌شهر‌آشوب‏، المناقب، ۱۳۷۹ق،ج۴، ص۸.</ref> همچنین در کتاب [[الاحتجاج علی اهل اللجاج (کتاب)|احتجاج]]، مناظراتی میان امام حسن(ع) و معاویه و اطرافیانش نقل شده است. او در این مناظرات از جایگاه [[اهل‌بیت(ع)|اهل‌بیت]] دفاع کرده و از ماهیت و جایگاه دشمنان خود پرده برداشته است.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۸۴.</ref> از جمله بنا بر گزارشی که در الاحتجاج نقل شده است، در مجلسی که حامیان حکومت معاویه مانند عمرو بن عثمان، عمرو بن عاص، عتبة بن ابی‌سفیان، ولید بن عقبه و مغیرة بن شعبه در حضور معاویه بودند امام مجتبی(ع) با استناد به آیات قرآن و روایات و گزارش‌های تاریخی آنان را محکوم کرد و حق و جایگاه امام علی و اهل‌بیت را چنان تبیین کرد که پیشگویی معاویه پیش از برگزاری مجلس مناظره (مبنی بر روسیاهی و رسوایی و محکومیت مطالبه کننده‌گان مناظره) تحقق پیدا کرد.<ref>طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷۰.</ref>

[[پرونده:Shahadate emam hasan.jpeg|220px|بندانگشتی|امام حسن(ع) در بستر شهادت، نسخه «حدیقة السعداء» در قرن ۱۶ میلادی]]

در بسیاری از منابع [[شیعه]] و [[اهل سنت و جماعت|اهل‌سنت]] آمده است که امام حسن(ع) با خوراندن زهر به [[شهادت]] رسید.<ref>مفید، الارشاد، ۱۴۱۴، ج۲، ص۱۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۰-۸۱؛ مسعودی، مروج‏ الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۴۲۷؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبرى، ۱۴۱۸ق، ج۱۰، ص۳۳۵ و ۳۵۲.</ref> طبق برخی گزارش‌ها، او را چند بار مسموم کرده بودند، اما از مرگ نجات یافته بود.<ref> بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۰۸ق، ص۸۱</ref>  

==میراث معنوی==

مجموع روایات نقل شده از او در زمینه‌های گوناگون را نزدیک به ۲۵۰ حدیث برشمرده‌اند.<ref>پیشوایی، تاریخ اسلام، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۴۰.</ref> بخشی از این روایات، مربوط به خود امام حسن(ع) است و بخشی را وی از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] و [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] و [[حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها|فاطمه زهرا(س)]] روایت کرده است.<ref>مهدوی دامغانی، «حسن بن علی، امام»، ص۳۱۲.</ref>

برخی از مهم‌ترین این آثار عبارت‌اند از:

*[[الحیاة السیاسیة للامام الحسن (کتاب)|الحیاة السیاسیة للامام الحسن]] نوشته [[سید جعفر مرتضی عاملی|جعفر مرتضی عاملی]]

*زندگانی امام حسن نوشته هاشم رسولی محلاتی

*الحسن بن علی دراسة و تحلیل نوشته کامل سلیمان

{{یادداشت‌ها}}

{{پانوشت}}

{{منابع}}

*ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، قم، مکتبة آیة الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.

{{پایان}}

{{جعبه توالی

| قبل = امام علی