تواضع: تفاوت میان نسخه‌ها

'''تَواضُعْ''' از [[اخلاق|فضائل اخلاقی]] به معنای فروتنی است. در [[قرآن]] و [[حدیث]] و متون اخلاقی و عرفانی بر آن تأکید شده است. این واژه در اخلاق دینی [[مسلمان|مسلمانان]] جایگاهی ویژه دارد که آن را از حد صرف فضیلتی ممدوح فرا‌تر می‌برد. متون دینی سرشار از نمونه‌های اخلاقی تواضع است و بسیاری از بزرگان دین، به این صفت ستوده شده‌اند.

همانگونه که تواضع در برابر پدر و مادر، [[مؤمن|مؤمنان]] و معلم و شاگرد توصیه شده، از تواضع نسبت به برخی افراد از جمله [[تکبر|متکبران]] و [[کافر|کافران]] نهی شده است. همچنین، تواضع [[فقیر]] در برابر غنی به سبب ثروتش، ناپسند شمرده شده است.

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[امام صادق (ع)]]: {{حدیث|إِنَّ فِى السَّماءِ مَلَکَینِ مُوَکَّلَینِ بِالعِبادِ، فَمَن تَواضَعَ لِله رَفَعاهُ وَمَن تَکَبَّرَ وَضَعاهُ|ترجمه=در آسمان دو [[فرشته]] بر بندگان گماشته شده‌اند پس هر کس براى خدا تواضع کند، او را بالا برند و هر کس [[تکبر]] ورزد او را پَست گردانند.}} |تاریخ بایگانی | منبع = [[کافی]]، ج۲، ص۱۲۲. | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

تواضع به معنای فروتنی و خود را خوار کردن (تذلّل) آمده‌است. <ref> فَراهیدی، ذیل «وضع»؛ زوزنی، ج ۲، ص ۸۵۸؛ ابن منظور، ذیل «وضع» </ref> در [[قرآن کریم]] واژه تواضع به کار نرفته‌است اما واژگان و تعابیر دیگری وجود دارد که تقریباً همین معنا را می‌رساند، مانند [[خشوع]]، <ref> برای نمونه رجوع کنید به مؤمنون: ۲ </ref> [[خشیت]]، <ref> برای نمونه رجوع کنید به فاطر: ۲۸ </ref> إخبات، <ref> برای نمونه رجوع کنید به هود: ۲۳ </ref> ذلّت <ref> برای نمونه رجوع کنید به مائده: ۵۴ </ref> و خفض جناح. <ref> برای نمونه رجوع کنید به شعراء: ۲۱۵ </ref>با توجه به این که در متون دینی {{یاد| التَّوَاضُعُ وَ ضِدَّهُ الْكِبْرَ ا الشيخ الكليني، الكافي، چاپ الاسلامية، ج۱، ص۲۱ }}و علم اخلاق، [[تکبر]] نقطه مقابل تواضع قلمداد شده بنابر این تمام آیاتی که در قرآن از تکبر  نهی کرده‌اند در و اقع غیر مستقیم توصیه به تواضع کرده‌اند.مانند:سوره لقمان آیه ۱۸ وَلَا تُصَعِّرْ خَدَّكَ لِلنَّاسِ وَلَا تَمْشِ فِي الْأَرْضِ مَرَحًا ۖ إِنَّ اللهَ لَا يُحِبُّ كُلَّ مُخْتَالٍ فَخُورٍ ترجمه:(پسرم!) با بی‌اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه بر زمین راه مرو که خداوند هیچ متکبّر مغروری را دوست ندارد.

برخی لغت‌شناسان میان این الفاظ تفاوت‌های ظریفی قائل شده‌اند، مثلاً تواضع را توأم با توانایی و «تذلّل» را حاکی از ناتوانی شخص در برابر دیگری می‌دانند، چنانکه تواضع آدمی در برابر خادمان خویش، از سر ناتوانی در برابر ایشان نیست. گفته‌اند که تواضع به اعتبار خُلقیات و افعال ظاهر و باطن و «[[خشوع]]» به اعتبار جوارح است و این سخن مشهور که «إذَا تَوَاضَعَ القَلْبُ خَشَعَتِ الْجَوَارِحُ»(هر گاه دل تواضع کند اعضا و جوارح خاشع شوند)، بر همین معنا دلالت دارد <ref> رجوع کنید به راغب اصفهانی، الذریعه الی مکارم الشریعه، ص ۲۸۱؛ عسکری، الفروق فی اللغه، ص ۱۲۲، ۲۱۵ـ۲۱۶ </ref> یا تواضع با زبان و کردار است و «خشوع» در دل و دیده. <ref> نحّاس، معانی القرآن، ج ۴، ص ۴۴۲ </ref> معنای این واژه در همه نظام‌های اخلاقی تقریباً یکسان و روشن است و نیازی به تعریف خاص ندارد، هر چند در منابع اسلامی تعاریف مختلفی از آن موجود است، از جمله اینکه «تواضع، راضی بودن به منزلتی فروتر از استحقاق خود است». <ref> رجوع کنید به راغب اصفهانی، همانجا؛ علم الهدی، ج ۲، ص ۲۶۶ </ref> برخی تعاریف ذکر شده برای تواضع نیز به ویژه با نظر به ضد آن، یعنی [[تکبر]]، بیان شده‌است. <ref> برای نمونه رجوع کنید به طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۴۴۴ </ref>

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[امام علی (ع)]]: {{حدیث|أَشرَفُ الخَلائِقِ التَّواضُعُ وَالحِلمُ وَلینُ الجانِبِ|ترجمه=شریف‌ترین [[اخلاق]]، تواضع، بردبارى و نرم خویى است.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small> [[غرر الحکم و درر الکلم|غررالحکم]]، ج۲، ص۴۴۲. </small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

تواضع در اخلاق دینی [[مسلمان|مسلمانان]] جایگاهی ویژه دارد که آن را از حد صرف فضیلتی ممدوح فرا‌تر می‌برد. این معنا را با عنایت به اهمیت تواضع در [[قرآن]] و مقابله صریح آیات قرآنی با [[تکبر]] و گردنکشی جاهلی می‌توان دریافت. به روزگار [[جاهلیت]]، تواضع و فروتنی از فضائل انسان‌های شریف به شمار نمی‌آمد و حتی‌گاه عرب جاهلی، تا آنجا پرستش [[بت]]‌ها را پسندیده می‌دانست که تعارضی با غرور وی نداشت. <ref> ایزوتسو، ص ۲۸۷ </ref> در مقابل، آنچه از آموزه‌های قرآنی به دست می‌آید، نفی قاطع هرگونه کبرورزی نسبت به [[خداوند]] و سپس انسان‌های دیگر است. با عنایت به این امر و نیز با توجه به این مطلب که قرآن کریم از صفات اصلی اقوام بی‌ایمان را کبرورزی و گردنکشی آنان می‌داند، <ref> برای نمونه رجوع کنید به نحل: ۲۲ـ ۲۳؛ مؤمنون: ۴۶ </ref> نتیجه گرفته می‌شود تواضع، که ضد [[تکبر]] است، با ایمان ارتباطی وثیق دارد و یکی از مؤلفه‌های اصلی [[ایمان]] است. <ref> برای تفصیل بحث رجوع کنید به ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن مجید، ص ۲۸۵ـ ۳۱۱ </ref> این نکته به روشنی در کلمه اسلام، که معنای آن تسلیم متواضعانه در برابر خداست آشکار است.<ref> رجوع کنید به طبری؛ فضل بن حسن طبرسی؛ قرطبی، ذیل بقره: ۱۱۲ </ref>

[[پیامبر اکرم(ص)]] به عنوان اسوه همگان <ref> رجوع کنید به احزاب: ۲۱ </ref> در قرآن امر به پیامبر(ص) خَفْضِ جناح در برابر مؤمنان شده است وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ و براى آن مؤمنانى كه تو را پيروى كرده‌اند، بال خود را فرو گستر.<ref>سوره شعراء، آیه ۲۱۵ </ref> و این، اهمیت خوی تواضع را از منظر قرآن می‌رساند.{{یاد| [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی]] مفسر قرآن  براین باور است که خفض جناحی که قرآن پیامبر(ص) رابدان مأموریت داده  خفض جناح ترحّمی است یعنی تو که قدرت پرواز داری می‌توانی معراج بروی ﴿دَنَا فَتَدَلَّي﴾  اوج نگیر مردم را رها نکن اینها را زیر بال بگیر زیر پر بگير ﴿وَاخْفِضْ جَنَاحَكَ لِمَنِ اتَّبَعَكَ﴾ اینها را زیر پر بگير تا اینها رشد بکنند پر در بیاورند و پرواز کردن یاد بگيرند وقتی پر درآورند و پرواز کردن یاد گرفتند حالا آزادند. http://www.eshia.ir/feqh/archive/text/javadi/tafsir/90/910210/}}

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[امام صادق (ع)]]: {{حدیث|ثَلاثٌ تـُورِثُ المَحَبَّه: الـدَیـنُ وَ التَّـواضُعُ وَ البَذلُ|ترجمه=سه چیز است که محبت آورد: [[قرض|قـرض دادن]] و فـروتنـى و بخشـش.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small> [[تحف العقول]]، ص ۳۱۶. </small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

در [[سیره نبوی]] روایات متعددی از تواضع ایشان نقل شده، از جمله اشاره شده است که تواضع نزد پیامبر (ص) از دوره کودکی محبوب بود و برای تواضع در برابر [[خدا|خداوند]]، همچون بندگان (بدون تکیه زدن بر جایی) می‌نشست و همچون بندگان غذا می‌خورد. <ref> مجلسی، ج ۱۵، ص ۳۶۶، ج ۱۶، ص ۲۶۱؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ابن ماجه، ج ۱، ص ۴۰۳، ج ۲، ص ۱۳۹۸ـ ۱۳۹۹؛ بخاری جعفی، ج ۷، ص ۱۹۰؛ کلینی، ج ۲، ص ۱۲۲؛ فیض کاشانی، ۱۴۰۳، ج ۴، ص ۱۵۱ـ۱۵۲؛ مجلسی، ج ۱۶، ص ۱۹۹، ۲۷۷ـ ۲۷۸ </ref> در باره تواضع [[امامان شیعه]] نیز گزارش‌های فراوانی موجود است.[[امام حسن عسکری علیه‌السلام|امام عسکری(ع)]] در روایتی نقل کرده که  پدر و پسرى به منزل [[امام علی علیه‌السلام|امير المؤمنين (ع)]] رفتند حضرت به احتراماشان برخاست و آن دو را تکریم کرد و  در بالاى مجلس نشاند و خود مقابل آنها نشست. سپس دستور داد غذایی آوردند و آن دو غذا خورند، پس از غذا، [[قنبر]] (خدمتکار امام)، آبریز و لگنى چوبى و حوله اى براى خشک کردن دست هایشان آورد و جلو آمد که روى دست مرد آب بریزد. امير المؤمنين عليه السلام از جا جَست و آبریز را گرفت تا به دست مرد آب بريزد، اما مرد خودش را به خاک افکند و عرض كرد: يا امیر المؤمنين! خدا مرا در حالى ببیند كه شما روى دست من آب می ریزيد؟! حضرت فرمود: بنشین و بشوى؛ زيرا خداوند عزّ و جلّ تو را مى بیند كه برادرت كه بر تو امتياز و فضيلتى ندارد خدمتت مى کند و قصدش از این خدمت آن است که خداوند در [[بهشت]] ده برابر دنيا عطايش فرمايد.  امام عسکری(ع) در پایان حدیث فرمود: [[شیعه]] حقیقی کسی است که در این کار از علی پیروی کند.{{یاد|فمن اتّبع علياً على ذلك فهو الشیعي حقا }} <ref>علامه مجلسی، بحار الانوار،۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۱۱۸.</ref>

در باره سایر [[پیامبران]] نیز به این خصلت اشاره شده است؛ چنانکه بنا به روایتی، خداوند به [[حضرت موسی]] گفت: تو را بدان سبب به پیامبری بر گزیدم که در میان همه مردم، کسی متواضع‌تر از تو نیست. <ref> مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۳، ص ۷؛ نیز رجوع کنید به نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲؛ مجلسی، ج ۱۴، ص ۲۷۸ </ref>

متون دینی سرشار از نمونه‌های اخلاقی تواضع است و بسیاری از بزرگان دین، به این صفت ستوده شده‌اند. <ref> برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص ۱۲۳؛ علی بن حسن طبرسی، مجمع البیان فی تفسیر القرآن،  ص ۴۰۰؛ فیض کاشانی، ۱۴۰۳، ج ۶، ص ۲۲۴؛ مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۲، ص ۴۲۱، ج ۴۱، ص ۵۴ ـ۵۹، ج ۴۴، ص ۱۹۱، ج ۴۶، ص ۹۵، ج ۴۹، ص ۱۰۴، ج ۶۳، ص ۴۰۷ </ref> همچنین از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر (ص)]] و [[امامان شیعه]]، احادیث و روایات فراوانی در باره تواضع نقل شده است. در [[نهج البلاغه]] <ref> نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳ </ref> ضمن [[خطبه متقین]]، تواضع در شمار اوصاف [[تقوا|پرهیزگاران]] ذکر شده ، {{یاد|وَ مَشْيُهُمُ التَّوَاضُعُ  خط مشی و راه رفتنشان تواضع است. [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی]]، [[نهج البلاغه]] با ترجمه فارسی روان، ۱۳۸۴ش، ص۴۷۳.}}و [[امام باقر (ع)]] در حدیثی، علامت اصلی [[شیعه]] را تواضع و [[خضوع]] دانسته است. <ref> رجوع کنید به علی بن حسن طبرسی، ص ۱۲۱؛ مجلسی، ج ۷۵، ص ۱۷۵، نیز رجوع کنید به مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰، ص ۴۰۵ </ref>

[[عبادت|عبادات]] [[واجب]] همچون [[نماز]] و [[حج]] نیز چنانکه از آیات قرآن بر می‌آید، به رفع [[تکبر|کبر]] و ایجاد ملکه تواضع در آدمی یاری می‌رساند. <ref> رجوع کنید به فضل بن حسن طبرسی، ذیل بقره: ۴۵؛ نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲ </ref> بر همین اساس، در [[دعا|دعاهای]] منقول از [[امامان شیعه]]، تواضع از اموری است که [[مؤمن]] از خدا درخواست می‌کند. <ref> رجوع کنید به ابن طاووس، ج ۱، ص ۲۵۹؛ حلّی، ص ۲۶۲، ۳۲۷ </ref>

بنا بر حدیثی، مؤمن وظیفه دارد نسبت به دیگر مؤمنان متواضع باشد و از [[تفاخر|فخرفروشی]] به آنان بپرهیزد. <ref> رجوع کنید به نهج البلاغه، همانجا؛ ابن ماجه، ج ۲، ص ۱۳۹۹؛ مسلم بن حجاج، ج ۸، ص ۱۶۰ </ref> به نظر می‌رسد که مؤمن چون ارزشمندیِ امور را با ملاکِ دوری و نزدیکی به [[خدا]] می‌سنجد و معیار ارزش نعمت‌های دنیوی را با توجه به [[آخرت]] تعیین می‌کند، در نتیجه تلاش دارد از سرفروتنی حیات [[زهد|زاهدانه‌ای]] در پیش گیرد و زندگی‌اش را با فقیر‌ترین انسان‌ها همسان سازد. سیره و سلوک [[پیامبر اکرم(ص)]]، این معنا را به روشنی نشان می‌دهد. <ref> برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج ۲، ص ۱۲۲، ج ۸، ص ۱۶۹؛ ورّام، ج ۱، ص ۲۰۰؛ مجلسی، ج ۱۶، ص ۱۹۹ </ref> رعایت حد وسط در هر فضیلتی نیکوست و افراط و تفریط در آن مذموم است؛ افراط در تواضع این است که انسان خودبزرگ‌بین باشد و دیگران را حقیر و ناچیز شمرد و تفریط در آن این است که چنان تواضع کند که به ذلت، حقارت و پستی بینجامد.<ref> منتظری، فراز و فرود نفس، بی‌جا، ص۳۳۴.</ref>

{{جعبه نقل قول | عنوان = | نقل‌قول = [[امام صادق (ع)]]: {{حدیث|إِنَّ مِنَ التَّواضُعِ أَن یَرضَى الرَّجُلُ بِالمَجلِسِ دونَ المَجلِسِ وَأَن یُسَلِّمَ عَلى مَن یَلقى وَأَن یَترُکَ المِراءَ وَإِن کانَ مُحِقّا وَلایُحِبَّ أَن یُحمَدَ عَلَى التَّقوى|ترجمه=از تواضع است که انسان به پایین مجلس رضایت دهد، به هر کس بر مى خورد [[سلام]] کند، [[مجادله]] را‌‌ رها کند اگر چه حق با او باشد و دوست نداشته باشد که به [[تقوا|پرهیزکارى]] ستایش  شود.}} |تاریخ بایگانی | منبع = <small> [[بحار الأنوار]]، ج۷۵، ص۱۱۸. </small> | تراز = چپ| عرض = ۲۳۰px | اندازه خط = ۱۲px|رنگ پس‌زمینه =#ffeebb| گیومه نقل‌قول = | تراز منبع = چپ}}

مطابق [[احادیث]]، تواضع با [[عقل]] و [[علم]] ارتباط دارد. <ref> برای نمونه‌هایی از این احادیث رجوع کنید به کلینی، ج ۱، ص ۴۸؛ مجلسی، ج ۱، ص ۱۳۱، ۱۳۶، ۱۴۰، ۱۵۳، ۱۵۸، ۱۷۵ـ۱۷۶ </ref> بنا بر حدیثی نبوی، طلب علم از خداوند، به فزون شدن تواضع در آدمی می‌انجامد. <ref> رجوع کنید به مجلسی، ج ۲، ص ۳۴ </ref> و در حدیثی  [[امام کاظم علیه السلام]] خطاب به [[هشام بن حکم]] تواضع را مرکب [[عقل]] خوانده است. <ref> کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج ۱، ص۱۶. </ref>{{یاد|لِكُلِّ شَيْ‌ءٍ مَطِيَّةً وَ مَطِيَّةُ الْعَقْلِ التَّوَاضُعُ‌}}