آستان قدس رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

مرقد [[امام رضا|حضرت علی بن موسی الرضا]] (ع) (ولادت [[سال ۱۴۸ هجری قمری|۱۴۸]] یا [[سال ۱۵۱ هجری قمری|۱۵۱]]-شهادت ۲۰۳ق/۷۶۵ یا ۷۶۸-۷۱۸م)، هشتمین پیشوای [[شیعیان]]، در شهر [[مشهد]] مرکز استان [[خراسان]] واقع است. پیکر پاک امام رضا (ع) پس از شهادت در کنار قبر [[هارون الرشید]] (۱۴۸-۱۹۳ق/۷۶۵-۸۰۸م) که در خانه [[حمید بن قحطبه|حَمید بن قَحْطَبَه]] ([[سال ۱۵۹ هجری قمری|۱۵۹ق]]/۷۷۵م) در دهی به نام [[سناباد|سَناباد]] نزدیک [[نوغان]] از توابع [[طوس]] قرار داشت، به خاک سپرده شد. فاصله سناباد تا طوس را از ۲ تا ۴ فرسنگ گفته‌اند. اختلاف اقوال در این مورد، ظاهراً می‌بایست از توسعه سناباد و تبدیل تدریجی آن به شهر در دوره‌های مختلف ناشی شده باشد.

مشهور است که [[مأمون عباسی]] (م. ۲۱۸ق) پیش از شهادت [[امام رضا(ع)]] قبه‌ای بر فراز قبر [[هارون الرشید|هارون]] ساخته بود که امام(ع) نیز در زیر همان قبه به خاک سپرده شد. اکنون نیز ۲ متر از دیوار حرم که بنای آن منسوب به [[مأمون]] است، به جاست و بقیه بنا روی همان دیوار قرار دارد. پس از آن تا روزگار [[دیلمیان]]، نشانه‌ای حاکی از تجدید بنا یا مرمت حرم در دست نیست، ولی مسلم است که [[زیارت]] حرم در میان [[شیعیان]] رواج داشته است.

دیلمیان بقعه نخستین را به پاره‌ای تزیینات آراستند و در روزگار آنان که امیرانی شیعی مذهب بودند، [[زیارت]] [[حرم رضوی]] رواج یافت.

در قرن ۴ق/۱۰م [[سبکتگین]] غزنوی [[حرم رضوی|حرم]] را ویران کرد و زیارت آن را ممنوع ساخت، اما پسر او [[یمین الدوله محمود]] حرم را مرمت کرد و «بارگاهی نیک بپرداخت».<ref>احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۲، ص۵۰</ref> بنابراین نظر که مرمت بنا را به [[سلطان محمود غزنوی]] نسبت می‌دهد، صحیح نیست. پس از وی [[عمید الدوله فایق]] که [[بیهقی]] او را «خادم خاصه» نامیده، دست به تکمیل بقعه رضوی و آبادانی [[مشهد]] زد. آنگاه [[سوری بن معتز|سوری بن مُعْتَزّ]] یا مُعِزّ، مشهور به صاحب دیوان که از سوی [[سلطان محمود]] بر [[خراسان]] حکومت داشت چیزهای دیگری بر حرم افزود و مناره‌ای برای آن ساخت و اولین حصار را به دور شهر برافراشت. این بنا در حمله غُزها در ۵۴۸ق/۱۱۵۳م دچار آسیب شد.

در روزگار [[شاهرخ تیموری]] (حکومت: ۸۰۷-۸۵۰ق) همسر او [[گوهرشاد آغا]]، آثار ارزنده‌ای در حرم و اطراف آن پدید آورد. ازجمله ۲ رواق «‌دارُالحُفّاظ‌» و «‌دارُالسَّیاده‌» را بنا کرد و مسجدجامع معروف «‌[[مسجد گوهرشاد|گوهرشاد]]‌» را در ۸۲۱ق/۱۴۱۸م زیر نظر معمار بزرگ، [[قوام الدین شیرازی]] ساخت. شاهرخ دومین حصار شهر [[مشهد]] را بنا کرد. [[سلطان حسین بایقرا|سلطان حسین بایقَرا]] (حکومت: ۸۷۵-۹۱۲ق) که نامش در کتیبه سردرِ ایوان طلای «‌صحن عتیق‌» آمده است، به پایمردی وزیرش [[امیرعلیشیر نوایی]]، نیمی از [[صحن عتیق]] فعلی را که بعدها به وسیله [[شاه عباس صفوی]] توسعه یافت، بنا کرد. ایوان معروف به [[ایوان امیرعلیشیر]] هم در روزگار او ساخته شد.

صفویان نیز در توسعه و تکمیل آستان قدس آثار ارزنده‌ای برجای گذاشتند. طلاکاری گنبد [[اولجایتو|سلطان محمد خدابنده]] و ترمیم و طلاکاری مناره روزگار [[غزنویان]]، در دوره [[شاه طهماسب اول]] (حکومت: ۹۳۰-۹۸۴ق/۱۵۲۳-۱۵۷۶م) به انجام رسید و آخرین حصار شهر هم در روزگار او ساخته شد. [[شاه عباس اول]] (حکومت: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. کتیبه گنبد به خط علیرضا عباسی بر این معنی تصریح دارد. شاه عباس همچنین تعدادی [[قرآن]] خطی منسوب به [[ائمه معصومین|ائمه اطهار(ع)]] تقدیم آستان قدس کرد و الماس درشتی را که ازبک‌ها از آستانه قدس به غارت برده بودند و او آن را بازپس گرفته بود، به فتوای علما فروخت و با بهای آن املاک زیادی خرید و وقف کرد. [[شاه عباس دوم]] (حک: ۹۹۶-۱۰۳۸ق/۱۵۸۷-۱۶۲۸م) علاوه بر توسعه صحن عتیق، طلاکاری گنبد حرم را نیز که محتاج مرمت شده بود، طی سال‌های ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶ق/۱۶۰۱ تا ۱۶۰۷ تجدید کرد. شاه عباس دوم (حکومت: ۱۰۵۲-۱۰۷۷ق) صحن عتیق را تعمیر و کاشی کاری کرد و [[شاه سلیمان]] (حک: ۱۰۷۷-۱۱۰۵ق/۱۶۴۲-۱۶۹۳م) گنبد را که بر اثر [[زلزله]] ۱۰۸۴ق/۱۶۷۳م شکاف برداشته بود ـ به تصریح کتیبه‌ای که بر آن نصب شده ـ مرمت کرد و چندین مدرسه ساخت. ۲ بنای مهم آستان قدس، یکی [[رواق الله وردی خان|رواقِ الله وردی خان]] و دیگری [[رواق حاتم خانی|رواق حاتَم خانی]] نیز از ساخته‌های الله وردی خان و [[حاتم بیک اردوبادی]] از امیران بزرگ دولت صفوی است. ایوانی هم که در ضلع غربی «‌دارالضیافه‌» قرار دارد، از بناهای الله وردی خان است.

در دوران [[فتحعلی شاه قاجار]] (حکومت: ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق) ساختمان «‌صحن جدید‌» آغاز شد و در روزگار [[محمد شاه]] (حکومت: ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق) ادامه یافت و در زمان [[ناصر الدین شاه]] (حکومت: ۱۲۶۴-۱۳۱۳ق) به پایان رسید و ایوان آن طلاکاری شد. ایوان و سردر شمالی صحن عتیق معروف به «‌ایوان شاه عباسی‌» هم به تصریح کتیبه‌ای که بر آن قرار دارد، در ایام محمدشاه مرمت شده است. «‌توحید خانه مبارکه‌» نیز در زمان نیابت تولیت عضدالملک در ۱۲۷۶ق مرمت گشته است. وی در ۱۲۷۵ق دستور داد روی نقاشی‌ها و کاشی‌های نفیس حرم را آیینه‌کاری کنند. [[ناصرالدین شاه]] نیز دستور داد ازاره دیوار تا بالای ایوان ناصری و سقف مقرنس آن را با خشت‌های طلا بپوشانند. از همین رو، این ایوان معروف به «‌ایوان ناصری‌» گردید. در ایام [[مظفرالدین شاه]] (حکومت: ۱۳۱۳-۱۳۲۴ق) نیز هر ۲ صحن جدید و عتیق تعمیر شدند. کتیبه‌ای که در سمت راست دیوار داخلی ایوان و سردرِ غربی صحنِ عتیق به خط نستعلیق نوشته شده، بر این معنی تصریح دارد. در ۱۳۳۰ق ارتش روسیه تزاری به بهانه حفظ جان رعایای خود و ایجاد امنیت و آرامش در مشهد و متفرق کردن کسانی که با آرایش نظامی به طرفداری از [[محمدعلی شاه]] (شاه برکنارشده) در آستانه مقدسه تحصن کرده بودند، گنبد را گلوله‌باران کرد و خرابی‌هایی پدید آورد.<ref>خراسانی، ۶۳۳-۶۳۵</ref> پس از چندی [[حسین‌میرزا نیرالدوله]] والی [[خراسان]] آن خرابی‌ها را با کمک اشخاص نیکوکار مرمت کرد.

از مؤسسات فرهنگی آستان قدس می‌توان [[کتابخانه آستان قدس رضوی|کتابخانه]]، موزه، [[دانشگاه علوم اسلامی رضوی|دانشگاه علوم اسلامی]]، [[مرکز پژوهش‌های آستان قدس رضوی|مؤسسه پژوهش‌های اسلامی]]، بنیاد فرهنگی رضوی و مؤسسه چاپ و انتشارات را نام برد.

درباره کتابخانه آستان قدس و تاریخ پیدایش آن آگاهی دقیقی در دست نیست. باتوجه به قراین تاریخی، محلی برای نگهداری قرآن‌ها و کتاب‌های وقفی در آستان قدس وجود داشته است. این معنی را از نام و احوال برخی از واقفان کتاب، در وقف نامه‌های مرقوم در پشت برخی کتاب‌ها و [[قرآن|قرآن‌ها]] می‌توان دریافت. کهن‌ترین نسخه‌های موجود، قرآنی است که در ۳۹۳ق وقف شده است. همچنین جزواتی هست که واقف آن [[ابو البرکات علی بن حسین]] بوده و در ۴۲۱ق وقف شده است. غیر از اینها می‌توان از قرآنی مربوط به قرن ۵ق که توسط [[شهرستی|شَهْرْسِتّی]] دختر [[امیر ابوالعباس خسرو]] پسر [[رکن الدوله دیلمی]] وقف شده، یاد کرد. پس از آن به مرور زمان، قرآن‌ها و کتاب‌هایی در آستان قدس گرد آمده و بدیهی است که در جایی نگهداری می‌شده است. مثلاً در زاویه جنوبی ایوانِ امیرعلیشیر جایی بوده به نام «‌قرآن‌خانه‌» که قرآن‌های خطی را در آنجا نگاه می‌داشته‌اند. در وقف‌نامه کتاب [[غایة الوصول]] (۸۲۵ق) جمله «‌خزانة الکتب‌» به چشم می‌خورد. از همین جا معلوم می‌شود که در قرن ۹ق کتابخانه‌ای در آستان قدس بوده است. با حمله [[ازبک|ازبک‌ها]] در ۹۹۸ق، کتابخانه نیز دستخوش چپاول شد و بسیاری از قرآن‌ها و کتاب‌های نفیس آن از میان رفت.

[[شاه عباس]] با گردآوری کتاب‌های باقی‌مانده و آنچه خود او یا [[شیخ بهایی]] وقف کرد، کتابخانه جدید را پدید آورد و مدیری برای آن تعیین کرد.

پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی]]، تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی برای کتابخانه که به صورت روزافزونی توسعه می‌یابد احداث گردد. به همین منظور ساختن کتابخانه جدیدی در حدفاصل مقابل خیابانهای طبرسی و بالاخیابان، واقع در ضلع شمالی فلکه حضرت، در زمینی به مساحت ۰۰۰‘۱۲ مترمربع، با ۳ طبقه ساختمان آغاز گردید. این کتابخانه گنجایش یک میلیون کتاب را خواهد داشت.

[[کتابخانه ملک]] در [[تهران]] و [[کتابخانه وزیری]] در [[یزد]]، از سوی [[حاج حسین آقاملک]] و [[حاج سید علی محمد وزیری]] بانیان آنها، وقف کتابخانه آستان قدس شده و تحت نظر آن، اداره می‌شود. کتابخانه مرکزی آستان قدس نیز دارای ۲ شعبه به نام‌های کتابخانه مسجدالرضا موسوم به شعبات ۱ و ۲ کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی است. علاوه بر اینها کتابخانه مروج یزد و کتابخانه نائین از کتابخانه‌های تابع کتابخانه مرکزی آستان قدس به شمار می‌روند.

این دانشگاه پس از پیروزی [[انقلاب اسلامی ایران|انقلاب اسلامی]]، توسط آستان قدس در کنار بست طبرسی نزدیک ایوان عباسی احداث شد. دانشگاه مزبور که اینک دایر است به جای مدرسه قدیم [[مدرسه میرزا جعفر|میرزاجعفر]]، به انضمام مدرسه خیرات خان و چند ساختمان اطراف آن بنا گردید. دانشگاه علوم اسلامی دارای ۲۲ کلاس درس، ۲۵۰ اتاق خواب، مسجد، رختشویخانه، آبدارخانه، فروشگاه، سلف سرویس و سالن اجتماعات است. سطح این دانشگاه در مجموع به ۰۰۰‘۲۲ متر مربع می‌رسد.

مراد از موقوفات آستان قدس، اموال و املاکی است که خرید و فروش «‌اصل‌» آنها موقوف شده و منافع و درآمدهای حاصل از آن به مصارف تعیین شده در وقف نامه‌ها می‌رسد. اسنادِ وقفِ بسیاری از اموال منقول و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم رضوی شده باقی است و خود دارای ارزش تاریخی فراوان است. بسیاری از موقوفات از سوی ثروتمندان یا امیران و حاکمان وقت برای کمک به زائران یا مستمندانی که مجاور و معتکف حرم بوده‌اند، وقف شده است، یا خود زائران به فراخور حال خویش اموالی نذر کرده‌اند. اسناد بسیاری از این موقوفات در حملات متعدد [[مغول]] و [[ازبک]] و [[افغان]] به مشهد از میان رفته و آنچه باقی است بیشتر مربوط به اوقاف روزگار [[صفویه]] به این سوی است. نام همه املاکی هم که وقف آستان بوده و بعداً تصاحب شده و از میان رفته، باقی است.

در روزگار [[ناصرالدین شاه]]، [[عضدالملک]] نایب التولیه وقت نیز فهرستی از املاک و مستغلات موقوفه آستان قدس را تنظیم کرد. این طومار در همان وقت به امضای امنای آستان قدس و علمای وقت رسید. از سوی ناصرالدین شاه نیز فرمانی در این مورد صادر شد که در کتابخانه آستانه محفوظ است. در این میان گاهی بر اثر حوادث نامطلوب سیاسی و ضعف متولیان و یا سودجویی متصدیان، منافع و عواید حاصله از اوقاف یا خود املاک موقوفه تصرف می‌شده یا از حَیز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومارِ علی شاهی و طومارِ موقوفاتِ عضدالملک به این معنی تصریح شده است و اساساً منظور از صورت برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش در جلوگیری از وقوع چنین پیش‌آمدهایی بوده است. در چند دهه اخیر موقوفات آستان قدس تدریجاً به ثبت داده شده و برای همه آنها اسناد مالکیت به نام آستان قدس صادر گردیده است.

از چگونگی تولیت و تشکیلات اداری آستان قدس در ادوار پیش از طهماسب اول صفوی (۹۲۰-۹۸۴ق/۱۵۱۴-۱۵۷۶م) اطلاعات چندانی در دست نیست. از برخی قراین و آثار برمی‌آید که حرم از قدیم دارای خادم و مباشر بوده است. همچنین [[علی بن عیسی اربلی|اربلی]] (د ۶۸۳ق/۱۲۸۴م) در [[کشف الغمة]] از زنی یاد می‌کند که در روزگار [[سامانیان]] مباشرت بقعه مبارکه را برعهده داشته است.

پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، [[امام خمینی]] نخست سرپرستی آستان قدس رضوی را به [[آیت الله واعظ طبسی]](م ۱۳۹۴ش) واگذار کرد و پس از دو سال در سال ۱۳۵۹ش، وی را به عنوان تولیت منصوب کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ج ۶، ص ۱۴۳.</ref> گسترش حرم امام رضا(ع) از جمله ساخت صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی و تعویض [[ضریح امام رضا (ع)]] در سال ۱۳۷۹ش از جمله اقدامات تولیت آستان قدس در دوره مدیریت واعظ طبسی بوده است. واعظ طبسی به مدت ۳۷ سال و تا پایان عمر تولیت آستان قدس رضوی را برعهده داشت.<ref>[http://news.aqr.ir/Portal/home/?news/19163/136088/135534/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D8%B3-%D9%88%D8%A7%D8%B9%D8%B8-%D8%B7%D8%A8%D8%B3%DB%8C زندگی نامه آیت الله عباس واعظ طبسی]، پایگاه اطلاع رسانی آستان قدس رضوی.</ref>

در [[۱۷ اسفند]] ۱۳۹۴ش، [[سید ابراهیم رئیسی]] از سوی [[آیت الله خامنه‌ای|رهبر جمهوری اسلامی]] به عنوان تولیت جدید منصوب شد<ref>[http://www.leader.ir/fa/content/14359 انتصاب حجت‌الاسلام سیّد ابراهیم رئیسی به تولیت آستان قدس رضوی علیه‌‌السلام]، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.</ref> که وی این مسئولیت را به‌مدت سه سال و تا زمان ریاست قوه قضاییه عهده‌دار بود. پس از آن در [[۱۵ فروردین]] ۱۳۹۸ش  احمد مروی با حکم آیت‌الله خامنه‌ای به تولیت آستان قدس رضوی منصوب گردید.<ref>[http://leader.ir/fa/content/22874/%D8%A7%D9%86%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%A8-%D8%AD%D8%AC%D8%A9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D8%B4%DB%8C%D8%AE-%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%85%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D9%88%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D8%A2%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%82%D8%AF%D8%B3-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C حجة‌الاسلام مروی به تولیت آستان قدس رضوی منصوب شد]، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.</ref>