سوره‌های مکی و مدنی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''سوره‌های مکی و مدنی''' به تقسیم [[سوره|سوره‌های]] [[قرآن]] به اعتبار زمان نزول آنها قبل یا بعد از هجرت پیامبر(ص) اشاره دارد. شناختن سوره‌ها به لحاظ مکی یا مدنی، در تفسیر، فقه و کلام اهمیت دارد؛ چرا که از این راه می‌توان مراحل دعوت پیامبر و سیر مسائل سیاسی و اجتماعی صدر اسلام را شناخت. اگرچه اکثر پژوهشگران علوم قرآنی معیار زمانی را برای تعیین سوره‌های مکی و مدنی انتخاب کرده‌اند، با این حال طبق برخی نظریه‌ها مکان نزول آیات (شهر مکه و شهر مدینه) یا مخاطب آیه‌ها (مردم مکه و مردم مدینه) ملاک این تقسیم‌بندی معرفی شده است، ولی این نظریه‌ها را به دلیل شامل نشدن بر تمام آیات، مردود دانسته‌اند.  

برخی قرآن‌پژوهان بر این باورند که در برخی سوره‌های مکی، آیات مدنی و در بعضی سوره‌های مدنی، آیات مکی وجود دارد؛ به همین دلیل به نظر آنها در نام‌گذاری سوره به مکی یا مدنی، بخش عمده سوره، یا بخش آغازین آن در نظر گرفته شده و به آیات استثنائی آن توجه نشده است. گفته شده مطابق دیدگاه همه اندیشمندان علوم قرآنی، در قرآن ۲۰ سوره قطعا مدنی و ۸۲ سوره قطعا مکی است و بقیه سوره‌ها (۱۲ سوره) محل اختلاف است.  

برای تعیین مکی یا مدنی بودن سوره، به روایت‌های نقل شده از صحابه و نیز به شواهد قرآنی یا غیرقرآنی استناد می‌شود. به نظر برخی محققان روایت‌های نقل شده در این موضوع اشکال‌های مختلفی دارد و به همین دلیل تنها باید به شواهد قرآنی و ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی توجه شود. دعوت به اصول عقاید، کوتاه بودن سوره‌ها و آیات و نیز داشتن لحن تند، از ویژگی‌های سوره‌های مکی معرفی شده است. همچنین بیان کردن احکام، پرداختن به مسائل منافقان و بیان کردن موضوع جهاد و احکام آن را از ویژگی‌های سوره‌های مدنی برشمرده‌اند.

شناختن سوره‌های مکی و مدنی، برای مفسران در [[تفسیر|تفسیر قرآن]] و برای فقیهان در استنباط احکام عبادی و حقوقی<ref>رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.</ref> و برای متکلمان در تأیید یا رد مباحث [[کلام اسلامی|کلامی]] کاربرد دارد؛<ref>دولتی، تقسیمات قرآنی و سور مکی و مدنی، ۱۳۸۴ش، ص۶۵.</ref> چنان‌که با بازشناسی مکی یا مدنی بودن سوره‌ها می‌توان از تاریخ وقوع رویدادها و زمان تشریع احکام آگاه شد.<ref>رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۰.</ref> [[محمدحسین طباطبایی]]، مؤلف تفسیر المیزان معتقد است شناختن سوره‌های مکی و مدنی و به دنبال آن، شناختن ترتیب نزول سوره‌ها تأثیر مهمی در مباحث مربوط به دعوت پیامبر(ص) و سیر روحی، سیاسی و اجتماعی در زمان او و تحلیل سیره نبوی دارد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۲۳۵.</ref> از برخی اندیشمندان علوم قرآنی نقل شده فردی که مکی و مدنی را نمی‌شناسد و نمی‌تواند آنها را از یکدیگر تشخیص دهد، جایز نیست قرآن را تفسیر کند.<ref>سیوطی، الإتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۴.</ref>

تعداد سوره‌های مدنی ۲۰ سوره، موارد اختلافی ۱۲ سوره و بقیه سوره‌ها (۸۲ سوره) مکی معرفی شده‌اند.<ref>سیوطی، الإتقان، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۶۰.</ref> سوره‌های مدنیِ مورد پذیرش همه عبارتند از: [[سوره بقره|بقره]]، [[سوره آل عمران|آل عمران]]، [[سوره نساء|نساء]]، [[سوره مائده|مائده]]، [[سوره انفال|انفال]]، [[سوره توبه|توبه]]، [[سوره نور|نور]]، [[سوره احزاب|احزاب]]، [[سوره محمد|محمد]]، [[سوره فتح|فتح]]، [[سوره حجرات|حجرات]]، [[سوره حدید|حدید]]، [[سوره مجادله|مجادله]]، [[سوره حشر|حشر]]، [[سوره ممتحنه|ممتحنه]] [[سوره جمعه|جمعه]]، [[سوره منافقون|منافقون]]، [[سوره طلاق|طلاق]]، [[سوره تحریم|تحریم]] و [[سوره نصر|نصر]]. سوره‌های مورد اختلاف عبارتند از: [[سوره فاتحه|فاتحه]]، [[سوره رعد|رعد]]، [[سوره الرحمن|الرحمن]]، [[سوره صف|صف]]، [[سوره تغابن|تغابن]]، [[سوره مطففین|مطففین]]، [[سوره قدر|قدر]]، [[سوره بینه|بینه]]، [[سوره زلزله|زلزله]]، [[سوره اخلاص|اخلاص]]، [[سوره فلق|فلق]] و [[سوره ناس|ناس]].<ref>رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۶۹ش، ص۶۱۰.</ref> البته در قرآن‌های چاپی معمولا در ابتدای سوره، مکی یا مدنی بودن سوره مشخص شده و ۲۸ سوره به عنوان سوره مدنی و ۸۶ سوره به عنوان سوره مکی معرفی شده است.<ref>رکنی، آشنایی با علوم قرآنی، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۱.</ref>

از میانه قرن ۱۳ق خاورشناسانی چون [[تئودور نلدکه|تِئودور نُلدکه]] و [[رژی بلاشر|رژی بلاشِر]] به تاریخ‌گذاری قرآن پرداختند.<ref>نکونام، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۱.</ref> برخی از آنان سوره‌های قرآن را به لحاظ زمان نزول آنها، نه به دو قسم مکی و مدنی، بلکه به سه، چهار یا پنج قسم تقسیم کرده‌اند.<ref>نکونام، درآمدی بر تاریخ‌گذاری قرآن، ۱۳۸۰ش، ص۱۲-۲۱.</ref> ولی همه آنها سوره‌های مدنی را در یک گروه قرار داده‌اند.<ref>دهقانی، و مهدوی‌راد، «سیر تاریخی شناخت سور و آیات مکی و مدنی»، ص۶۹.</ref> گفته شده برخی خاورشناسان<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.</ref> و برخی روشن‌فکران ([[طه حسین]]) این اشکال را مطرح کرده‌اند که با توجه به اختلاف ظاهری و محتوایی سوره‌های مکی و مدنی چنین برداشت می‌شود که قرآن کار بشر است و از طرف خدا نیست؛ چرا که قرآن (سوره‌های مکی و مدنی) متأثر از جوّ حاکم بوده است در حالی که اگر از طرف خدا بود، تابع محیط خود نمی‌شد.<ref>ابوالشبهه، المدخل لدراسة القرآن الکریم، ۱۴۰۷ق، ص۲۳۳-۲۳۴.</ref> محمدهادی معرفت در پاسخ به این اشکال معتقد است باید بین تابع بودن از محیط و هماهنگ بودن با محیط برای تأثیرگذاری بیشتر فرق گذاشت.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.</ref> اشکال یادشده تنها در صورتی مطرح می‌شود که اختلاف ویژگی‌های سوره‌های مکی و مدنی، ناشی از تابع بودن آن از محیط خود باشد؛ اما قرآن کریم با توجه به واقیت‌های موجود در مکه و مدینه نازل شده تا بهتر بتواند بر مردم آنجا تأثیر گذارد.<ref>معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.</ref>