Automoderated users، confirmed، مدیران، templateeditor
۶٬۲۱۵
ویرایش
نظریه تکامل: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(←لید) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۳: | خط ۳: | ||
عالمان و اندیشمندان شیعه در مواجهه با نظریه فرگشت، رویکردهای مختلفی اتخاذ کرده‌اند. گروهی همچون [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، [[محمدتقی جعفری]] و [[محمدتقی مصباح یزدی]] و [[جعفر سبحانی]]، تکامل را ناتمام دانسته و به نقد آن پرداخته‌اند. این گروه، براساس آیات قرآن و متون دینی، به خلقت مستقل انسان از دیگر انواع موجودات معتقد هستند. از نظر برخی از اینان، تکامل با وجود ناتمام بودن، با آموزه‌های دینی و خداشناسی ناسازگاری ندارد و می‌توان میان آن دو آشتی برقرار کرد. در مقابل، عده‌ای مانند [[سید محمود طالقانی]]، [[مهدی بازرگان]]، یدالله سحابی و حبیب‌الله پیمان نظریه تکامل را پذیرفته‌اند و درصدد تفسیر آیات قرآن، هماهنگ با تکامل برآمده‌اند. | عالمان و اندیشمندان شیعه در مواجهه با نظریه فرگشت، رویکردهای مختلفی اتخاذ کرده‌اند. گروهی همچون [[سید محمدحسین طباطبائی|علامه طباطبایی]]، [[محمدتقی جعفری]] و [[محمدتقی مصباح یزدی]] و [[جعفر سبحانی]]، تکامل را ناتمام دانسته و به نقد آن پرداخته‌اند. این گروه، براساس آیات قرآن و متون دینی، به خلقت مستقل انسان از دیگر انواع موجودات معتقد هستند. از نظر برخی از اینان، تکامل با وجود ناتمام بودن، با آموزه‌های دینی و خداشناسی ناسازگاری ندارد و می‌توان میان آن دو آشتی برقرار کرد. در مقابل، عده‌ای مانند [[سید محمود طالقانی]]، [[مهدی بازرگان]]، یدالله سحابی و حبیب‌الله پیمان نظریه تکامل را پذیرفته‌اند و درصدد تفسیر آیات قرآن، هماهنگ با تکامل برآمده‌اند. | ||
کتاب نیچریه اثر [[سید جمال‌الدین اسدآبادی]] را قدیمی‌ترین نقد از سوی ایرانیان | کتاب نیچریه اثر [[سید جمال‌الدین اسدآبادی]] را قدیمی‌ترین نقد از سوی ایرانیان به نظریه تکامل دانسته‌اند. یکی دیگر از قدیمی‌ترین نقدها به نظریه تکامل از سوی [[محمدرضا مسجدشاهی]] عالم شیعه نگاشته شد. | ||
==جایگاه و اهمیت== | ==جایگاه و اهمیت== | ||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
==نظریه تکامل چه می‌گوید== | ==نظریه تکامل چه می‌گوید== | ||
نظریه تکامل داروین این ادعا را مطرح کرد که همه اشیای زنده و گونه‌هایی که اینک زنده‌اند یا در گذشته می‌زیسته‌اند به لحاظ ژنتیکی با هم مرتبط‌اند. این مطلب فقط شامل انسان و حیوانات پست نمی‌شود، بلکه حشرات، باکتری‌ها، دیگر جانداران ساده‌تر، و حتی گیاهان را نیز در بر‌می‌گیرد. این پیوستگیِ ژنتیکیِ همه گونه‌ها را | نظریه تکامل داروین این ادعا را مطرح کرد که همه اشیای زنده و گونه‌هایی که اینک زنده‌اند یا در گذشته می‌زیسته‌اند به لحاظ ژنتیکی با هم مرتبط‌اند. این مطلب فقط شامل انسان و حیوانات پست نمی‌شود، بلکه حشرات، باکتری‌ها، دیگر جانداران ساده‌تر، و حتی گیاهان را نیز در بر‌می‌گیرد. امروزه این پیوستگیِ ژنتیکیِ همه گونه‌ها را کلان‌تکامل می‌گویند. داروین به این دیدگاه رسید که همه گونه‌های موجود جهان از نیاکان مشترک تکامل یافته‌اندپ و اگر خیلی به عقب برگردیم به نخستین شکل‌های زیستی می‌رسیم، که به نظر برخی همان جانداران تک‌سلولی بودند که نزدیک به چهار میلیارد سال پیش در دریاها پدید آمدند. به نظر او شکل‌های پیچیده‌تر زیستی در گذر زمان از طریق انتخاب طبیعی از شکل‌های زیستیِ ساده پدید آمدند. انتخاب طبیعی همان تنازع بقا در طبیعت است که در آن تنها شایسته‌ترین‌ها باقی می‌مانند و همین انتخاب طبیعی است که ساختار فیزیکی گونه‌های مختلف را تعیین می‌کند.<ref>سوییتمن، تکامل، تصادف، و خدا، ۱۳۹۹ش، ص۸۴.</ref> در قرن بیستم یافته‌های ژنتیک در کنار کالبدشکافی تطبیقی، جنین‌شناسی، دیرین‌شناسی، زمین‌شناسی و دیگر علوم، شواهد بیشتری به نفع نظریه تکامل فراهم کرد.<ref>رامین، «تکامل‌گرایی الحادی در بوته نقد»، ص۳۹.</ref> | ||
===بنیادهای نظریه تکامل=== | ===بنیادهای نظریه تکامل=== | ||
به گفته مایکل دنتون زیست‌شناس استرالیایی پایه‌های نظریه داروین را سه اصلی تشکیل می‌دادند که عملا بدیهی بودند؛ | به گفته مایکل دنتون زیست‌شناس استرالیایی پایه‌های نظریه داروین را سه اصلی تشکیل می‌دادند که عملا بدیهی بودند؛ | ||
#جانداران تغییر می‌کنند. | |||
#این تغییرات می‌توانند به ارث برسند | |||
#همه جانداران در معرض فشار تنازع برای بقا هستند که توسط انتخاب طبیعی به نفع بقای تغییرات مطلوب عمل می‌کند.<ref>دنتون، تکامل: نظریه‌ای در بحران، ۱۴۰۱ش، ص۴۸.</ref> ایان باربور نیز تغییرات اتفاقی، تنازع بقا، و بقای انسب را مفاهیم اصلی نظریه داروین می‌داند.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۳-۱۴۴.</ref> | |||
برندن سوییتمن فیلسوف دین ایرلندی نیز مفاهیم اصلی نظریه تکامل را چنین تقریر می‌کند: | برندن سوییتمن فیلسوف دین ایرلندی نیز مفاهیم اصلی نظریه تکامل را چنین تقریر می‌کند: | ||
#در میان گونه‌ها و رقم‌ها (زیرگونه‌ها) در گذر زمان دگرگونی وجود دارد که گاهی از آن با عنوان سازگاری گونه‌ها یاد می‌شود، | |||
#انتخاب طبیعی | |||
#تنازع بقا و بقای اَنسَب، | |||
#خُردْتکامل، | |||
#کلان‌ْتکامل که گاهی تبار مشترک یا نیای مشترک یا نشئت گرفتن گونه‌ها از طریق تغییر نامیده می‌شود، | |||
#ماهیت پیش‌رونده این تکامل، بدان معنا که فرایند تغییر تکاملی به طور کلی با گونه‌ها و شکل‌های زیستی ساده‌تر آغاز می‌شود و به‌تدریج در دوره‌های زمانی بسیار طولانی به پیدایش گونه‌ها و شکل‌های زیستی پیچیده‌تر منجر می‌شود.<ref>سوییتمن، تکامل، تصادف، و خدا، ۱۳۹۹ش، ص۷۳.</ref> | |||
===منتقدان زیست‌شناس نظریه تکامل=== | ===منتقدان زیست‌شناس نظریه تکامل=== | ||
به جز مخالفان مذهبی نظریه تکامل که منشاء مخالفت آن‌ها با نظریه فرگشت ممکن است باورهای مذهبی و آموزه‌های ادیان باشد،<ref>روحانی مشهدی، «نقد دوگانه‌انگاری خلقت و تکامل بر اساس قرآن»، ص۱۹۹.</ref> گروهی از دانشمندان علوم | به جز مخالفان مذهبی نظریه تکامل که منشاء مخالفت آن‌ها با نظریه فرگشت ممکن است باورهای مذهبی و آموزه‌های ادیان باشد،<ref>روحانی مشهدی، «نقد دوگانه‌انگاری خلقت و تکامل بر اساس قرآن»، ص۱۹۹.</ref> گروهی از دانشمندان علوم طبیعی، جزو مخالفان یا منتقدان این نظریه دسته‌بندی می‌شوند. گروهی از ایشان هوادار [[نظریه طراحی هوشمند]]<ref>روحانی مشهدی، «نقد دوگانه‌انگاری خلقت و تکامل بر اساس قرآن»، ص۱۹۷.</ref> و گروهی دیگر آفرینش‌گرا، و برخی نیز معتقد به [[فرگشت الهی]](تکامل خدامحور)<ref>سعدی، رسولی‌پور و جوادی، «تکامل، خلقت و خداباوری و مواضع اندیشمندان مسلمان»، ص۱۳۹.</ref> هستند. به گزارش [[سید حسین نصر|حسین نصر]] فیلسوف شیعه، زیست‌شناسان برجسته‌ای وجود دارند که از انقلاب‌های ارگانیک سخن می‌گویند نه از تکامل<ref>آسوده، «تحلیل نظریه تکامل و بررسی پیامدهای آن از منظر سید حسین نصر»، ص۱۳۵.</ref> این زیست‌شناسان معتقدند داروینیسم مانع پیشرفت زیست‌شانسی شده و با داده‌های زیست‌شناختی در تطابق نیست.<ref>آسوده، «تحلیل نظریه تکامل و بررسی پیامدهای آن از منظر سید حسین نصر»، ص۱۳۶.</ref> | ||
==نقاط تلاقی تکامل و دین== | ==نقاط تلاقی تکامل و دین== | ||
به گفته ایان باربور فیزیکدان و الهی‌دان چینی-آمریکایی نظریه تکامل دست‌کم چهار بحث الهیاتی را در پی دارد؛ معارضه با [[کتاب مقدس]]، معارضه با طرح و نظم، معارضه با منزلت انسان، و اخلاق تکاملی یا داروینیسم اجتماعی.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۳.</ref> عبدالحسین خسروپناه متکلم شیعه، نیز تعارض با خداشناسی، تعارض با اشرفیت انسان، تعارض با ارزش‌های اخلاقی و تعارض با داستان خلقت انسان را از پیامدهای نظریه تکامل دانسته است.<ref>خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۷۹ش، ص۳۹۵-۴۰۳.</ref> و به گفته جان.اف. هات استاد علم و دین در دانشگاه جورج تاون، پرسش اساسی که پس از داروین ایجاد شده آن است که آیا تکامل، اعتقاد به عنایت الهی را ناممکن می‌کند؟ و آیا این نظریه تصور یک خدای متشخص را که مراقب جهان است، با تردید روبه‌رو کرده است؟<ref>هات، داروین، طراحی، و عنایت الهی، ص۲۲</ref> [[مرتضی مطهری]] <small>(درگذشته ۱۳۵۸ش)</small> فیلسوف و الاهی‌دان شیعه نظریه تکامل را با دو مسئله توحید و گزارش [[کتاب‌های آسمانی|کتب آسمانی]] از خلقت در تماس می‌داند.<ref>مطهری، توحید، ۱۳۷۳ش، ص۲۲۷ و ص۲۴۳.</ref> [[جعفر سبحانی]] نیز به ناسازگاری نظریه تکامل با غایتمندی آفرینش و ناسازگاری آن با گزارش کتب آسمانی از خلقت انسان توجه کرده و نقدهایی را به برداشت‌های ناسازگارانگارانه وارد کرده است.<ref>سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۰۴-۲۳۶.</ref> با ظهور نئوداروینیسم و تصادفی و بی‌هدف دانستن فرایند تکامل، [[علم پیشین الهی|علم پیشین]] و خالقیت الهی نیز مورد پرسش و چالش قرار گرفته است.<ref>سعدی، رسولی‌پور و جوادی، «تکامل، خلقت و خداباوری و مواضع اندیشمندان مسلمان»، ص۱۳۵.</ref> مطهری در کتاب علل گرایش به مادی‌گری به این اشکال توجه کرده و به آن پاسخ داده است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۵۱۸.</ref> | به گفته ایان باربور فیزیکدان و الهی‌دان چینی-آمریکایی نظریه تکامل دست‌کم چهار بحث الهیاتی را در پی دارد؛ معارضه با [[کتاب مقدس]]، معارضه با طرح و نظم، معارضه با منزلت انسان، و اخلاق تکاملی یا داروینیسم اجتماعی.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۳.</ref> عبدالحسین خسروپناه متکلم شیعه، نیز تعارض با خداشناسی، تعارض با اشرفیت انسان، تعارض با ارزش‌های اخلاقی و تعارض با داستان خلقت انسان را از پیامدهای نظریه تکامل دانسته است.<ref>خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۷۹ش، ص۳۹۵-۴۰۳.</ref> و به گفته جان.اف. هات استاد علم و دین در دانشگاه جورج تاون، پرسش اساسی که پس از داروین ایجاد شده آن است که آیا تکامل، اعتقاد به عنایت الهی را ناممکن می‌کند؟ و آیا این نظریه تصور یک خدای متشخص را که مراقب جهان است، با تردید روبه‌رو کرده است؟<ref>هات، داروین، طراحی، و عنایت الهی، ص۲۲</ref> [[مرتضی مطهری]] <small>(درگذشته ۱۳۵۸ش)</small> فیلسوف و الاهی‌دان شیعه نظریه تکامل را با دو مسئله توحید و گزارش [[کتاب‌های آسمانی|کتب آسمانی]] از خلقت در تماس می‌داند.<ref>مطهری، توحید، ۱۳۷۳ش، ص۲۲۷ و ص۲۴۳.</ref> [[جعفر سبحانی]] نیز به ناسازگاری نظریه تکامل با غایتمندی آفرینش و ناسازگاری آن با گزارش کتب آسمانی از خلقت انسان توجه کرده و نقدهایی را به برداشت‌های ناسازگارانگارانه وارد کرده است.<ref>سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۰۴-۲۳۶.</ref> با ظهور نئوداروینیسم و تصادفی و بی‌هدف دانستن فرایند تکامل، [[علم پیشین الهی|علم پیشین]] و خالقیت الهی نیز مورد پرسش و چالش قرار گرفته است.<ref>سعدی، رسولی‌پور و جوادی، «تکامل، خلقت و خداباوری و مواضع اندیشمندان مسلمان»، ص۱۳۵.</ref> مطهری در کتاب علل گرایش به مادی‌گری به این اشکال توجه کرده و به آن پاسخ داده است.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ج۱، ص۵۱۸.</ref> | ||
===خداباوری، دخالت خداوند در جهان و برهان نظم=== | ===خداباوری، دخالت خداوند در جهان و برهان نظم=== | ||
مهم‌ترین چالش | مهم‌ترین چالش ایجادشده برای باور دینی، تصور ناسازگاری نظریه تکامل با دخالت خداوند در اداره جهان ([[توحید ربوبی]]) است.<ref>پیروجعفری و عنایتی‌راد، «بررسی کارآمدی نظریه طراحی هوشمند در چالش علم و دین»، ص۶.</ref> بر پایه نظریه تکامل، اتفاق‌بودن، تنازع بقا و انتخاب طبیعی بدون هدف همگی حاکی از جهانی هستند که با وجود خداوند در تعارض است.<ref>رحیم‌پور و زارعیان، «بررسی تحلیلی تعارض میان نظریه تکامل و نظام آفرینش از دیدگاه کیث وارد»، ص۶۴.</ref> تصادف و انتخاب طبیعی که مبتنی بر نوعی جبر زیستی است هدایت‌گر تغییرات در مجموعه حیات است. ملحدان و خداناباوران جدید تلاش فراوانی کرده‌اند تا با تکیه بر همین ویژگی‌ها باورهای دینی و بلکه اصل باور دینی را نقد و نفی کنند.<ref>پیروجعفری و عنایتی‌راد، «بررسی کارآمدی نظریه طراحی هوشمند در چالش علم و دین»، ص۸.</ref> | ||
به گفته مرتضی مطهری ممکن است کسانی از نظریه تحول انواع چنین برداشت کنند که این نظریه نشان می‌دهد که جریان خلقت بدون نیاز به مدیر و مدبری از بیرون جهان، خودبه‌خود پیش می‌رود، آن‌گاه یکی از دلایل خداشناسی که عمومی‌ترین دلیل آن به شمار می‌رود، مخدوش می‌شود؛ زیرا انتخاب طبیعی نظمی است که نیازی به ناظم ندارد.<ref>مطهری، توحید، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۶ و ۱۴۹-۲۵۰.</ref> این مشکل را اندیشمندان و متألهان غیرمسلمان نیز دریافته بودند.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۶؛ روس، «زیست‌شناسان جدید و برهان نظم، ص۸۱.</ref> | به گفته [[مرتضی مطهری]] ممکن است کسانی از نظریه تحول انواع چنین برداشت کنند که این نظریه نشان می‌دهد که جریان خلقت بدون نیاز به مدیر و مدبری از بیرون جهان، خودبه‌خود پیش می‌رود، آن‌گاه یکی از دلایل خداشناسی که عمومی‌ترین دلیل آن به شمار می‌رود، مخدوش می‌شود؛ زیرا انتخاب طبیعی نظمی است که نیازی به ناظم ندارد.<ref>مطهری، توحید، ۱۳۷۳ش، ص۲۴۶ و ۱۴۹-۲۵۰.</ref> این مشکل را اندیشمندان و متألهان غیرمسلمان نیز دریافته بودند.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۲ش، ص۱۵۶؛ روس، «زیست‌شناسان جدید و برهان نظم، ص۸۱.</ref> | ||
===نظریه خلقت‌گرایی=== | ===نظریه خلقت‌گرایی=== | ||
| خط ۳۲: | خط ۴۱: | ||
=== ماجرای آفرینش انسان=== | === ماجرای آفرینش انسان=== | ||
{{اصلی|خلقت انسان}} | {{اصلی|خلقت انسان}} | ||
داروین در کتاب منشأ گونه‌ها درباره انسان چیزی نگفت ولی ۱۲ سال بعد در کتاب تبار انسان <small>(The Descent of Man)</small> تلاش کردن نشان دهد که چگونه همه ویژگی‌های انسان می‌توانند بر وفق اصلاح تدریجی نیاکان انسان‌نما با روند انتخاب طبیعی تبیین شوند. داروین نشان داد راست‌قامتی انسان، بزرگ‌تر بودن اندازه مغز و دیگر تحولات ویژه انسان در مقایسه با دیگر حیوانات فقط از نظر درجه و مقدار متفاوت است و تفاوت بنیادین ندارد. بدین‌سان وجود انسان که تاکنون مقدس شمرده می‌شد به قلمروی قانون طبیعی برده شد.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۲ش، ص۱۴۶.</ref> | |||
چنان که برخی تصریح کرده‌اند آنچه موجب جلب نظر دانشمندان مسلمان به نظریه تکامل شده است ناسازگاری این نظریه با برخی از آیات قرآن درباره خلقت انسان بوده است.<ref>کلانتری، «تبیین موضع تعارض ظاهری نظریه تکامل و آیات آفرینش و آرای قرآن‌پژوهان در حل آن»، ص۱۶.</ref> گزارش خسروپناه از اندیشه‌های اندیشوران شیعه در کتاب کلام جدید نیز همه ناظر به ماجرای خلقت انسان است.<ref>نگاه کنید به: خسروپناه، کلام جدید، ۱۳۷۹ش، بخش قرآن و تئوری تحول، ص----.</ref> | |||
چنان که برخی تصریح کرده‌اند | |||
==واکنش‌های شیعیان== | ==واکنش‌های شیعیان== | ||
| خط ۴۳: | خط ۵۲: | ||
=== شیعیانِ مخالف نظریه تکامل === | === شیعیانِ مخالف نظریه تکامل === | ||
[[سید حسین نصر]] فیلسوف سنت‌گرای شیعه معتقد است نظریه تکامل سهم اساسی در انهدام معنا و مفهوم تقدسِ خلقت خداوند دارد و به انهدام آگاهی مستمر از خداوند به عنوان خالق و حافظ انواع جانداران کمک کرده است.<ref>نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۰.</ref> او جهان مدرن را وابسته به نظریه تکامل می‌داند به گونه‌ای اگر این نظریه رد شود کل ساختار دنیای متجدد فرو خواهد ریخت.<ref>نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۱-۲۷۲.</ref> [[عبدالکریم سروش]] فیلسوف دین نیز نظریه داروین را به علت ابطال‌ناپذیری و عدم توانایی پیش‌بینی آینده نظریه‌ای غیر علمی می‌داند.<ref>سروش، دانش و ارزش، ۱۳۵۸ش، ص۱۱۰-۱۱۵.</ref> از نظر او، نظریه داروین توانایی تبیین جهت‌گیری آفرینش و چرایی خلقت را ندارد؛ بلکه فقط می‌تواند توضیح دهد که چرا برخی موجودات از بین رفته‌اند<ref>سروش، دانش و ارزش، ۱۳۵۸ش، ص۱۰۰.</ref> | [[سید حسین نصر]] فیلسوف سنت‌گرای شیعه معتقد است نظریه تکامل سهم اساسی در انهدام معنا و مفهوم تقدسِ خلقت خداوند دارد و به انهدام آگاهی مستمر از خداوند به عنوان خالق و حافظ انواع جانداران کمک کرده است.<ref>نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۰.</ref> او جهان مدرن را وابسته به نظریه تکامل می‌داند به گونه‌ای اگر این نظریه رد شود کل ساختار دنیای متجدد فرو خواهد ریخت.<ref>نصر، جوان مسلمان و دنیای متجدد، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۱-۲۷۲.</ref> [[عبدالکریم سروش]] فیلسوف دین نیز نظریه داروین را به علت ابطال‌ناپذیری و عدم توانایی پیش‌بینی آینده نظریه‌ای غیر علمی می‌داند.<ref>سروش، دانش و ارزش، ۱۳۵۸ش، ص۱۱۰-۱۱۵.</ref> از نظر او، نظریه داروین توانایی تبیین جهت‌گیری آفرینش و چرایی خلقت را ندارد؛ بلکه فقط می‌تواند توضیح دهد که چرا برخی موجودات از بین رفته‌اند.<ref>سروش، دانش و ارزش، ۱۳۵۸ش، ص۱۰۰.</ref> | ||
برخی از اندیشمندان شیعه از جمله سید محمدحسین طباطبایی مفسر | برخی از اندیشمندان شیعه از جمله سید محمدحسین طباطبایی مفسر قرآن، نظریه تکامل را اثبات‌نشده و دلایل آن را ناکافی می‌دانند. و بر این باورند که شواهد ارائه‌شده در صورت درست بودن حداکثر می‌توانند تغییرات جزئی در خلقت را اثبات کنند نه نظریه عمومی تکامل را.<ref name=":0" /> [[محمدتقی جعفری]] و محمدتقی مصباح یزدی دو اندیشمند دیگر شیعه نیز دلایل و شواهد نظریه تحول انواع را ناتمام می‌دانند.<ref name=":2" /> جعفر سبحانی متکلم و مفسر شیعه نیز از کسانی است که اصول نظریه تحول را نقد کرده و آن را ناتمام می‌داند<ref>سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۰۹-۲۱۲.</ref> علاوه بر این که از نظر او نظریه داروین حتی اگر صحیح باشد حداکثر می‌تواند نظم حاکم بر موجودات زنده را تبیین کند ولی درباره نظم جاری در کرات آسمانی و سیارات و کهکشان‌ها سخنی برای گفتن ندارد.<ref>سبحانی، مدخل مسائل جدید در علم کلام، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۲۱۸.</ref> | ||
=== باورمندان به سازگاری اسلام و تکامل === | === باورمندان به سازگاری اسلام و تکامل === | ||