البیان فی تفسیر القرآن (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

'''البیان فی تفسیرالقرآن''' ، کتابی مهم در [[تفسیر]] و [[علوم قرآنی] و اثر [[فقیه]] شیعی معاصر، آیت الله [[سیدابوالقاسم خویی]] (متوفی 1371 ش ) است. این کتاب شامل برخی از مباحث علوم قرآنی از جمله [[اعجاز]]، [[تحریف]] ، [[نسخ]] ، و نیز تفسیر سورة حمد است. به رغم خواسته وهدف مؤلف در ارائة تفسیرِ سوره های دیگر قرآن ، البیان تنها مشتمل بر تفسیر سوره حمد بوده و در واقع ، این مجموعه حاصل درسهای ایشان در [[حوزه علمیه نجف]] بوده است.<ref>رجوع کنید به خویی ، معجم رجال الحدیث ، ج 22، ص 19</ref>.

مؤلف برای اثبات عدم تواتر قرائت‌ها، ابتدا [[قاریان دهگانه]] را معرفی می کند و سپس چگونگی گزارش قرائت‌های آنها را بازگفته  و اضافه می‌کند : توجه به واقع زندگانی قاریان و تأمل در طرق نقل قرائت‌ها و چگونگی اسناد قرائت‌ها، نحوه استدلال قاریان و پیروان آنها به قرائت‌های خود و نقد دیگر قرائت‌ها، و انکار بسیاری از محققان برخی از این قرائت‌ها را (که نمونه هایی از آنها آورده است ) نشان می‌دهد که این قرائت‌ها متواتر نیستند. <ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 126ـ157</ref>؛ آنگاه دلایل تواتر قرائت‌ها را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که هیچکدام دلایل استواری ندارند. <ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 157ـ160</ref>.

مؤلف گاه بر این نکته تأکید کرده است که این دلایل ، تواتر قرآن را ثابت می‌کند نه قرائت‌ها را، و بین این دو فرق‌های روشنی وجود دارد. مؤلف پس از نقد حجیّت قرائت‌ها، با استناد به روایتی از کافی ، تأکید می‌کند که در نماز قرائتی صحیح است که به روزگار [[امامان]] (ع) متعارف بوده باشد. <ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 167</ref>.

از آنجا که مؤلف تواتر قرائت‌ها را نفی کرده ، در ادامة بحث ، پیوند [[قرائت‌های هفتگانه]] را با حدیث «[[اَحرُف سبعه]]» گسسته دانسته و تأکید کرده است که این حدیث به هر معنایی که باشد، پیوندی با موضوع قرائت‌های هفتگانه ندارد. وی در تأیید این نظر خود، آرای تنی چند از مفسّران و قرآن پژوهان بزرگ [[اهل سنت]] را آورده است که از جمله به تأخر چند سده‌ای تعیینِ قرائت‌های هفتگانه از سوی '''ابن مجاهد''' استناد کرده اند <ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، ص 163</ref>.

بحث از روایت «احرف سبعه » در علوم قرآنی بسی درازدامن است <ref>رجوع کنید به حسن ضیاءالدین عتر</ref>.

مؤلف ، گونه های مختلف نقل آن را آورده و پس از نقد تمامی آن‌ها، تصریح کرده است که به دلیل تهافت و تناقض روایات و عدم امکانِ جمع ، نمی توان آنها را پذیرفت <ref>خویی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 171ـ193</ref>. ازین رو، وی روایات «احرف سبعه » را یکسره مردود می شمارد<ref>برای انتقاد از این نظر رجوع کنید به شاهین ، ص 29ـ32</ref>.

مهمترین بحث البیان ، بحث «تحریف ناپذیری » قرآن کریم است . مؤلف [[تحریف]] را معنی کرده ، انواع و ابعاد آن را نمایانده و محل نزاع بحث را روشن کرده است . وی ضمن تصریح به اینکه محققان هرگز به تحریف عقیده نداشته اند، «نسخ التلاوه» را گونه ای از تحریف دانسته است .

وی در اثبات تحریف ناپذیری قرآن ، به آیات قرآن ، سنت ، روایات فضائل سوره ها و فضیلت قرائت قرآن استناد کرده است<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 207ـ 235</ref> و افزون بر اینها به لحاظ تاریخی و با توجه به واقع زندگانی مسلمانان ، وقوع تحریف را غیرممکن دانسته است .

مؤلف ، اشکالهای برخی از عالمان را بر این موضوع آورده و نقد کرده است . بحث وی از [[مصحف حضرت علی]] علیه السّلام و نقد سندی و محتوایی روایتها شایان توجه است .

از جمله اهم دلایل معتقدان تحریف ، چگونگیِ جمع قرآن است . آنان براین باورند که چون قرآن در زمان [[رسول الله]] صلّی اللّه علیه وآله وسلّم جمع نشده ، به هنگام جمع آن در زمان [[خلفا]] تحریف صورت گرفته است . بدین سان ، مؤلف به بحث از جمع قرآن پرداخته و پس از نقد و بررسی روایتها و تحلیل ابعاد بحث و فرضهای مختلف آن ، به نتیجه رسیده است که قرآن به همین صورت کنونی به روزگار رسول اکرم جمع بوده است <ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 239ـ259</ref>.

*مخاطبان قرآن فقط [[امامان]] علیهم السلام اند؛

*بهره گیری از ظواهر آیات و استناد بدان ، [[تفسیر به رأی]] است که از آن نهی شده است ؛

*معارف قرآن بسی ژرف است و دست نایافتنی ؛

*و بالاخره [[تحریف قرآن]] و از بین رفتن قرائن مهم آن .

مؤلف که در بخشهای پیشین دلایل تحریف را نقد کرده است ، در این بخش ، دیگر دلایل آنان را به نقد کشیده بر حجیّت ظواهر قرآن تأکید می کند<ref>ص 263ـ273</ref>.

در بحث از حجیّت ظواهر قرآن ، که عملاً حجیّت تمامت آیات آن است ، چگونگی «نسخ » آیاتی از قرآن مطرح می شود.

از اینجا مؤلف به بحث از [[نسخ]] می پردازد، و از یک سو اصل آن را می پذیرد و از سوی دیگر با بررسی اهم مصادیق آن ، که گاه تا به 214 آیه رسانده اند<ref>احمدبن محمد نحّاس ؛ مصطفی زید، ج 1ـ 2، باب 3</ref> و نقد و ردّ باورهای قرآن پژوهان ، در آخر فقط منسوخ بودن یک آیه ، یعنی «[[آیه نجوی]] » <ref>مجادله : 12</ref> را پذیرفته است .

مؤلف در پی بحث از نسخ به بحث [[بداء]] هم پرداخته و دیدگاه [[شیعه]] را در این باره باز گفته است<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 277ـ394</ref>.

بحث از اصول [[تفسیر]]، از دیگر بحثهای کتاب است که مؤلف در آن ، تکیه بر دیدگاه مفسّران را در تفسیر نااستوار می داند، و بر استناد به ظواهر کتاب ، با توجه دقیق به معانی واژگان در ادب عربی ، و خردورزی تأکید می کند و برای روایات صحیح در تبیین آیات ، جایگاه ویژه ای قایل می شود و اشکالهای پذیرفتن [[خبر واحد]] در تفسیر و حجیّت آن را پاسخ می گوید <ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 397ـ 402</ref>.

«حدوث یا قدم قرآن »، که از نزاعهای کهن [[معتزله]] و [[اشاعره]] است ، بحث پایانی بخش علوم قرآنی این کتاب است .

مؤلف آن را از بحثهای دخیل در فرهنگ اسلامی دانسته و از جمله آثار ورود بحثهای فلسفه یونان در حوزة فرهنگ اسلامی تلقی می کند. وی در این بحث ، به نقد دیدگاه اشاعره پرداخته ، دیدگاه معتزله و [[شیعه]] را در حدوث کلام الهی استوار می داند <ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 405ـ413</ref>.

تفسیر سورة حمد، بخش پایانی کتاب است که مؤلف در پرتو توجه به قرآن و سنت ، و تأمل در لغت و ادب عربی ، آیات را تفسیر کرده است . بحث لغوی کلمة «عبادت » و بحث فقهی واژة «بسمله » از جمله بحثهای سودمند و راهگشای کتاب است . بینش فقهی و دقتهای اصولیِ مؤلف در جای جای تفسیرِ وی آشکار است .

در تعلیقات این اثر، از [[حدیث ثقلین]] ، ترجمه قرآن ، [[جبر و اختیار]]، [[شفاعت]] و مانند آن بحث شده است<ref>خوئی، البیان فی تفسیرالقرآن، صص 499ـ 528</ref>.

مؤلف البیان در بحثهای مقدماتی ، و نیز در تفسیر سوره حمد، آشکارا از بحثهای کلامی استادش ، [[علاّ مه بلاغی]] ، در [[آلاءالرحمن]] اثر پذیرفته است .

تأثیر این کتاب در حوزه علوم قرآنی ، بویژه در بحث تحریف ناپذیری قرآن کریم ، بسیار بارز است ، تا جایی که برخی آثار، نوعی ملخص یا مبسوط البیان به شمار می روند. توجه عالمان و قرآن پژوهان اهل سنت نیز نشانه دیگری از گستره حضور این اثر است <ref>نیز رجوع کنید به شاهین ؛ رومی ، ج 1، ص 190 به بعد</ref>.

* البیان بار نخست در 1375 در [[نجف]] به چاپ رسید <ref>مشار، ج 1، ص 241</ref>.

* انتشارات دانشگاه آکسفورد هم ترجمه انگلیسی کاملی از البیان به قلمِ [[عبدالعزیز ساشادینا]] در 1998 منتشر کرده است .

#محمدمحسن آقابزرگ طهرانی ، الذریعة الی تصانیف الشیعة ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛

#ابن قتیبه ، تأویل مشکل القرآن ، چاپ احمد صقر، قاهره 1393/1973؛

#ابوالقاسم خویی ، البیان فی تفسیرالقرآن ، بیروت 1408/1987؛

#همو، معجم رجال الحدیث ، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛

#فهدبن عبدالرحمان رومی ، اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر ، ریاض 1407/ 1986؛

#مصطفی زید، النسخ فی القرآن الکریم : دراسة تشریعیة تاریخیة نقدیة ، بیروت 1391/1971؛

#عبدالصبور شاهین ، تاریخ القرآن ، قاهره 1966؛

#حسن ضیاءالدین عتر، الاحرُف السبعة و منزلة القراءات منها ، بیروت 1409/1988؛

#خانبابا مشار، مؤلفین کتب چاپی فارسی وعربی ، تهران 1340ـ1344 ش ؛

#احمدبن محمد نحاس ، النّاسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم ، چاپ شعبان محمداسماعیل ، قاهره 1407/1986.