حدیث ثقلین: تفاوت میان نسخه‌ها

*از نظر عده‌ای همچون سمهودی، به جهت اینکه قرآن و اهل‌بیت معدن علوم دینی و اسرار و احکام شرعی هستند، پیامبر آن دو را ثقلین نامید. به همین جهت نیز به پیروی و تمسک و یادگیری از اهل‌بیت ترغیب کرده است.<ref>سمهودی، جواهر العقدين فی فضل الشرفين، ۱۴۰۵ق، ج۲،‌ بخش اول،‌ ص۹۲؛ معزی ملایری، جامع احادیث الشیعة، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۳۶، ۳۷؛ احمدی میانجی، فی رحاب حدیث الثقلین و احادیث اثنی‌عشر، ۱۳۹۱ش، ص۸۷، ۸۸.</ref>

در بعضی از نقل‌های حدیث ثقلین، قرآن، [[ثقل اکبر]] و اهل‌بیت، [[ثقل اصغر]] نامیده شده‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: قمی، التفسیر القمی، ۱۴۰۴ق، ج۱،‌ ص۳؛ صفار، بصائر الدرجات، ۱۴۰۴ق،‌ ص۴۱۴؛ عیاشی، التفسیر العیاشی، ۱۳۸۰ق، ج۱، ص۴ و ۵.</ref>

درباره چرایی توصیف به ثقل اکبر و اصغر، نظرات گوناگونی ارائه شده است: [[ابن‌میثم بحرانی|ابن‌میثم بَحرانی]] گفته است از آنجا که قرآن اصلی است که باید از آن تبعیت و پیروی کرد، ثقل اکبر نامیده شده است.<ref>بحرانی، شرح نهج البلاغه، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۳۰۳.</ref> از نظر [[حبیب‌الله خویی|میرزا حبیب‌الله خویی]]، اهل‌بیت نیز همانند قرآن باید تبعیت و پیروی شوند. او معتقد است احتمال دارد چون قرآن معجزه رسالت پیامبر و اساس دین است، ثقل اکبر و از عترت بزرگ‌تر شمرده شده است. همچنین ممکن است به این جهت که قرآن حجت بر تمام مردم اعم از پیامبر و ائمه(ع) است، ولی اهل‌بیت فقط حجت بر امت هستند، قرآن ثقل اکبر و اهل‌بیت ثقل اصغر خوانده شده‌اند.<ref>خویی، مِنْهاجُ البَراعة، ۱۴۰۰ق، ج۶، ص۲۱۵ و ۲۱۶.</ref> از نظر [[عبدالله جوادی آملی]]، مفسر قرآن، اهل‌بیت از نظر عالَم ظاهر و در مدار تعلیم و تفهیم معارف دین، ثقل اصغرند؛ اما به لحاظ مقام‌های معنوی و در عالم باطن، از قرآن کمتر نیستند.<ref>جوادی آملی، تفسیر تسنیم، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۷۶.</ref> [[سید روح‌الله موسوی خمینی|امام خمینی]] در وصیت‌نامه سیاسی‌الهی‌اش، از اهل‌بیت(ع) با عنوان «ثقل کبیر» یاد کرده است که از هر چیز بزرگ‌تر و اکبر است، جز ثقل اکبر که اکبر مطلق است.<ref>خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۳۹۳.</ref>

به طور کلی گفته شده هر ویژگی و صفت کمالی که برای قرآن ذکر شده، به استناد حدیث ثقلین، درباره اهل‌بیت نیز ثابت و جاری است. بعضی از این ویژگی‌ها عبارت‌اند از مبین بودن، فرقان بودن، نور بودن،‌ حبل‌الله و صراط مستقیم بودن.<ref>نگاه کنید به: جمعی از طلاب، حدیث الثقلین و مقامات اهل البیت(ع)، مکتبه الثقلین، ص۱۶۰-۱۸۶.</ref> علمای شیعه برای اثبات برخی از باورهای شیعه به حدیث ثقلین استناد کرده‌اند. برخی از آن باورها از این قرار است:

حدیث ثقلین را از دلایل [[امامت امامان شیعه]] دانسته‌اند.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: مفید، المسائل الجارودیه،‌ ۱۴۱۳ق، ص۴۲؛ ابن عطیه، ابهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۱،‌ ص۱۳۱؛ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۴۱-۲۴۴.</ref> از جمله دلایلی که برای دلالت حدیث ثقلین بر امامت امام علی(ع)‌ و دیگر امامان ذکر شده، عبارت‌اند از:

* در حدیث آمده است که هرکس از ثقلین پیروی کند، هرگز گمراه نخواهد شد. پیامبر عدم گمراهی امتش را به صورت دائمی مبتنی بر پیروی از ثقلین کرده است.<ref>نگاه کنید به: ابن عطیه، ابهی المداد، ۱۴۲۳ق، ج۱،‌ ص۱۳۱؛ مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۴۱-۲۴۴.</ref>

* براساس عبارت «لَن یَفتَرِقا» (جداناپذیری قرآن و عترت)، اگر در زمانی، کسی از عترت نباشد، جدایی میان قرآن و عترت رخ داده است. پس باید همواره شخصی از عترت وجود داشته باشد.<ref>مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۴۶.</ref>

از نظر عالمان شیعه، حدیث ثقلین با توجه به تصریح به عدم جدایی [[قرآن]] و اهل‌بیت(ع)، بر [[عصمت امامان|عصمت اهل‌بیت]] دلالت دارد؛ زیرا ارتکاب هرگونه [[گناه]] یا خطا، موجب جدایی اهل‌بیت از قرآن خواهد شد.<ref>نگاه کنید به: مفید، المسائل الجارودیه،‌ ۱۴۱۳ق، ص۴۲؛ ابن‌عطیه، ابهی المداد،‌ ۱۴۲۳ق، ج۱،‌ ص۱۳۱؛ بحرانی، منار الهدی، ۱۴۰۵ق، ص۶۷۱؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۷۵؛ سبحانی، الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل‏،‌ ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۰۵ و ۱۰۶.</ref> همچنین پیامبر(ص) در این حدیث تصریح کرده است که هرکس به قرآن و اهل‌بیت تمسک کند، گمراه نخواهد شد. اگر اهل‌بیت معصوم نباشند، پیروی بدون قیدوشرط از آنها موجب گمراهی خواهد شد.<ref>نگاه کنید به: ابن‌عطیه، ابهی المداد،‌ ۱۴۲۳ق، ج۱،‌ ص۱۳۱؛ بحرانی، منار الهدی، ۱۴۰۵ق، ص۶۷۱؛ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۹، ص۷۵؛ سبحانی، الإلهیات على هدى الکتاب و السنة و العقل‏،‌ ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۰۶.</ref> به‌اعتقاد [[ابوالصلاح حلبی]]، فقیه و متکلم امامی در قرن چهارم و پنجم قمری، وجوب مطلق اطاعت از اهل‌بیت(ع)، دلیل بر عصمت آنهاست.<ref>حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۹۷.</ref> اثبات عصمت اهل‌بیت(ع) از حدیث ثقلین در قالب برهان این‌گونه تبیین شده است:

به گزارش [[سید علی حسینی میلانی]]، برخی از محققان اهل‌سنت همچون ابن‌حجر هیتمی نیز دلالت حدیث ثقلین بر طهارت و عصمت اهل‌بیت(ع) را پذیرفته‌اند.<ref>نگاه کنید به: حسینی میلانی، نفحات الأزهار، ۱۴۱۴ق، ج۲، ص۲۶۸ و ۲۶۹.</ref>

عالمان شیعه حدیث ثقلین را بیانگر مرجعیت علمی اهل‌بیت دانسته‌اند؛<ref>برای نمونه نگاه کنید به:  سبحانی، سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۲۳۱ و ۲۳۲؛ خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۹ و ۲۰.</ref> زیرا دعوت پیامبر(ص) به تمسک به کتاب و اهل‌بیت، تصریح دارد که مرجعیت علمی منحصر در اهل‌بیت(ع) است و [[مسلمان|مسلمانان]] باید در حوادث و پیشامدهای دینی به آنان مراجعه کنند.<ref>سبحانی، سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۲۳۱ و ۲۳۲.</ref> بنابراین بیانات و نظرات اهل‌بیت همانند قرآن برای مسلمانان حجت است.<ref>خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۲۰.</ref>

همچنین گفته شده این حدیث دلالت دارد که قرآن و اهل‌بیت هرکدام حجت و دلیل مستقل و معتبر هستند. ازاین‌رو، اگر از هرکدام دستوری برسد،‌ در هر زمینه‌ای که باشد، مثل عقاید، احکام فقهی و اخلاق، حجت و سند است.<ref>واعظ‌زاده خراسانی، «مقدمه» در حدیث الثقلین، ص۲۰ و ۲۱.</ref>

در برخی از نقل‌های حدیث ثقلین، در پایان حدیث آمده است: «فَلَا تَسْبِقُوهُمْ فَتَهْلِكُوا وَ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُم‏؛ بر آنها پیشى نگیرید که هلاک ‌می‌شوید و به ایشان چیزى نیاموزید که آنها از شما داناترند.»<ref>برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۹۴؛ خزاز رازی،‌ کفایة الاثر، ۱۴۰۱ق، ص۱۶۳؛ طبرانی، المعجم الکبیر، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص ۱۶۷؛ قندوزی، ينابيع الموده لذوی القربی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۷۳ و ۷۴.</ref> در مقدمه کتاب [[جامع احادیث الشیعه (کتاب)|جامع احادیث الشیعه]] با استناد به این نقل، هفت نکته درباره مرجعیت و علم اهل‌بیت(ع) از حدیث ثقلین استفاده شده که عبارت‌اند از:

[[سید کمال حیدری]] الاهی‌دان شیعه، با تکیه بر حدیث ثقلین نامحدود بودن [[علم امام|علم امامان]] را تبیین کرده است.<ref>الحیدری، علم الامام، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۰-۱۵۷.</ref>

از نظر [[جعفر سبحانی]]، دعوت پیامبر(ص) به تمسک به کتاب و اهل‌بیت در حدیث ثقلین، دلالت می‌کند که رهبری سیاسی منحصر به اهل‌بیت است.<ref>سبحانی، سیمای عقاید شیعه، ۱۳۸۶ش، ص۲۳۱ و ۲۳۲.</ref> در برخی از نقل‌های حدیث ثقلین، به جای ثقلین، از [[قرآن]] و اهل‌بیت با عنوان «خلیفتَین» (دو جانشین) تعبیر شده است.<ref>شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ۱۳۹۵ق، ج۱، ص۲۴۰؛ ابن‌حنبل، مسند احمد بن حنبل، ۱۴۱۶ق، ج۳۵، ص۴۵۶ و ۵۱۲؛ هیثمی، مجمع‌الزوائد، دارالکتاب العربی، ج۹، ص۱۶۳؛ شوشتری، احقاق‌الحق، ۱۴۰۹ق، ج۹، ص۳۷۵ و ج۱۸، ص۲۷۹-۲۸۱.</ref> مطابق این نقل، اهل‌بیتْ خلیفه و جانشینان پیامبرند و جانشینی آنان همه‌جانبه است و شامل امور سیاسی و رهبری نیز می‌شود.<ref>ربانی گلپایگانی، «اهل‌بیت»، ص۵۶۲.</ref> همچنین بی‌قیدوشرط بودن وجوب پیروی از اهل‌بیت را از دلایل رهبری سیاسی آنان دانسته‌اند؛ زیرا وجوب پیروی، همه بایدها و نبایدهای مربوط به زندگی مسلمانان اعم از مسائل عبادی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را شامل می‌شود. ازاین‌رو در مسائل سیاسی و مربوط به جامعه و حکومت نیز پیروی از آنان واجب است.<ref>ربانی گلپایگانی، «اهل‌بیت»، ص۵۶۱.</ref>

گفته شده حدیث ثقلین بر مصونیت قرآن از تغییر و تحریف دلالت دارد؛ زیرا پیامبر(ص) در آن تصریح کرده که قرآن و اهل‌بیت تا روز قیامت باقی هستند و هرکس به آن‌دو تمسک کند، گمراه نخواهد شد. اگر قرآن محفوظ از تغییر نبود، تمسک و پیروی از آن موجب گمراهی می‌شد.<ref>خرازی، بدایة المعارف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۹۴.</ref>

عالمان اهل‌سنت نیز برداشت‌هایی از حدیث ثقلین داشتند که برخی از آنها چنین است: از نظر ابن‌حجر هیتمی و شمس‌الدین سخاوی، محدث و مفسر شافعی‌مذهبِ قرن نهم قمری، در احادیث ثقلین بر [[مودت اهل‌بیت(ع)|مودت اهل‌بیت]]، احسان و احترام به آنها، بزرگداشت آنان و ادای حقوق واجب و مستحب آنها تأکید و ترغیب شده است؛‌ زیرا [[اهل‌بیت(ع)|اهل‌بیت]]، به لحاظ فخر و حَسَب و نَسَب، شریف‌ترین مردم روی زمین‌اند.<ref>ابن حجر هیتمی، الصواعق المحرقه، ۱۴۱۷ق، ج۲،‌ ص۶۵۳؛ سخاوی، استجلاب ارتقاء الغرف، بیروت، ج۱، ص۳۶۷.</ref>  

به نظر عبدالرؤوف مناوی، از عالمان شافعی‌مذهبِ قرن دهم و یازدهم قمری، حدیث ثقلین تصریح دارد که پیامبر(ص)‌ به امتش وصیت کرد با قرآن و اهل‌بیت خوب رفتار کنند، آنها را مقدم بر خود بدارند و در دین به آنها تمسک کنند. به‌گفته وی، این حدیث دلالت دارد که تا روز قیامت، در هر زمانی، باید کسی از اهل‌بیت که اهلیت و صلاحیت تمسک و پیروی دارد، وجود داشته باشد.<ref>مناوی، فیض القدیر، ۱۳۹۱ق، ج۳، ص۱۵.</ref>

سعدالدین تفتازانی، متکلم اشعری‌مذهب قرن هشتم قمری معتقد است حدیث ثقلین اشاره به برتری اهل‌بیت بر دیگران دارد و ملاک برتری آنان، علم و [[تقوا]] و شرافت نَسَب آنهاست. این مطلب از قرار گرفتن آنان در کنار قرآن و وجوب تمسک به آنان به دست می‌آید؛ زیرا تمسک به قرآن جز عمل به علم و هدایت قرآن و عترت نیست.<ref>تفتازانی، شرح المقاصد، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۰۲ و ۳۰۳.</ref>  

[[فضل بن روزبهان]]، از عالمان اهل‌سنت در قرن نهم و دهم قمری هم بر آن است که احادیث ثقلین دلالت بر وجوب تمسک و پیروی از اهل‌بیت در گفتار و اعمال، بزرگداشت و احترام و مودت به آنها دارد؛ اما تصریحی بر امامت و خلافت آنها ندارد.<ref>نگاه کنید به: مظفر، دلائل الصدق، ۱۴۲۲ق، ج۶، ص۲۳۸ و ۲۳۹.</ref>

* ''حدیث الثقلین و مقامات اهل البیت(ع):'' این کتاب که توسط جمعی از طلاب بحرینی مدرسه اهل‌الذکر جمع‌آوری و تألیف شده، برگرفته از سخنرانی‌های مختلف احمد الماحوزی، عالم شیعی بحرینی درباره حدیث ثقلین است.<ref>جمعی از طلاب، حدیث الثقلین و مقامات اهل البیت، مکتبه الثقلین، ص۳.</ref>

* ''موسوعة حدیث الثقلین:'' این اثر چهارجلدی که مرکز ابحاث العقائدیه تدوین کرده،‌ در دو جلد نخست، آثار شیعیان امامی از قرن اول تا دهم قمری و در جلد‌های سوم و چهارم آثار شیعیان زیدی و اسماعیلی تا قرن دهم قمری درباره حدیث ثقلین را بررسی کرده است.