آیه نسخ: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آیه نَسْخ''' ([[سوره بقره]]: ۱۰۶)به از بین رفتن حکم و اثر برخی از آیات خدا و جایگزین شدن آن با آیات دیگر اشاره دارد. به گفته [[مفسران]]، [[آیات قرآن]]، مخلوقات خدا، [[انبیا]] و اولیای الهی و [[کتاب‌های آسمانی|کتب آسمانی]] پیشین از مصادیق واژه آیت در آیه نسخ هستند. نسخ فقط محدود به [[احکام شرعی]] نیست و به گفته مفسران، در امور تکوینی نیز جاری است. نسخ زمانی صورت می‌گیرد که مصلحت حکمی از احکام منقضی شده و بنابر شرایط جدید، نیاز به حکم دیگری وجود داشته باشد.

[[سبب نزول]] آیه نسخ، طعنه [[مشرکان]] و [[یهودیت|یهودیان]] به [[پیامبر(ص)]] خوانده شده است. افراد مذکور، نسخ شدن برخی از دستورها و احکام یا [[تغییر قبله]] از [[بیت المقدس]] به [[کعبه]] را به‌معنای تناقض در آرای پیامبر(ص) می‌دانستند و [[قرآن]] را نه کلام خدا، بلکه کلام محمد معرفی می‌کردند و به همین دلیل آیه نسخ در رد ادعای آنان [[نزول قرآن|نازل]] شد.

به گفته [[ابوالفتوح رازی]]، آیه نسخ زمانی نازل شده است که خداوند برخی از احکام و دستورها را [[نسخ]] می‌کرد و [[یهودیان]] طعنه می‌زدند که محمد دارای رأیی متین و محکم نیست؛ زیرا وقتی دستور و حکمی را بیان می‌کند، پس از مدتی، حکم و دستور دیگری خلاف آن می‌آورد.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۹۹.</ref> همچنین گفته شده که [[مشرکان]] و یهودیان می‌گفتند محمد(ص) اصحاب خود را به امری مأمور می‌کند و سپس آنها را از آن نهی می‌کند، پس این [[قرآن]] کلام محمد است؛ چرا که اگر سخنان او [[وحی]] بود، تناقضی در آن وجود نمی‌داشت. پس از آن خداوند در رد این سخنان، آیه ۱۰۶ سوره بقره و [[آیه تبدیل|آیه ۱۰۱ سوره نحل]] را نازل کرد.<ref>مغنیه، الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، س۱۷۰؛ واحدی، اسباب نزول القرآن، ۱۴۱۱ق، ص۳۷.</ref> [[طبرانی]]، از مفسران اهل‌سنت در قرن سوم و چهارم قمری، در تفسیر خود، سبب نزول این آیه را گفته یهودیان درباره [[تغییر قبله]] دانسته است که گفته‌اند اگر [[نماز|نماز خواندن]] به سوی قبله اول ([[بیت المقدس]]) صحیح بود، پس دستور نماز گزاردن به سوی [[کعبه]] برای چیست، و اگر دستور دوم و نماز خواندن به سوی کعبه صحیح است، پس اعمال گذشته شما باطل است.<ref>طبرانی، تفسیر القرآن العظیم، ۲۰۰۸م، ج۱، ص۲۲۳-۲۲۴.</ref>

آیه نسخ دلیلی بر حاکمیت [[خداوند]] در [[احکام]] دانسته شده و نیز اینکه او قادر به تشخیص مصالح بندگان است و بنابراین [[مؤمنان]] نباید به سخنان نابجای افراد مغرض گوش فرا دهند و در مسئله نسخ احکام دچار تردید گردند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۸۹.</ref>

[[مفسران]] ذیل این آیه چند نکته درباره ماهیت [[نسخ]]، ماهیت آیت و احکام نسخ بیان کرده‌اند.

مراد از نسخ در آیه نسخ، از بین رفتن حکم، اثر و علامت آیت دانسته‌ شده، نه از بین رفتن خود آیت.<ref>طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۳۴۶-۳۴۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref> به باور [[علامه طباطبایی]] در [[تفسیر المیزان]] اصطلاح نسخ که از نظر فقها به معنای پایان یافت زمان عمل به یک حکم است از همین آیه بر گرفته شده است و دیگر این که در کنار هم قرار گرفتن دو واژه «نَنسَخ» و «نُنسِها» در آیه نشان از این است که وقتی آیتی از آیات خدا نسخ یا به فراموشی سپرده می‌شود، عین آن آیت از بین نخواهد رفت، بلکه اثر و صفت آن که ایجاد تکلیف برای [[مکلف|مکلفان]] بود یا علامت بودن آن از بین خواهد رفت و آیت دیگری مساوی با آیت قبلی یا بهتر از آن جایگزین خواهد شد.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۲۴۹-۲۵۰.</ref>

چند مصداق برای واژه آیت در آیه نسخ معرفی شده است؛ یکی از مصادیق این واژه را [[آیات الاحکام]]<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۳۹۳.</ref> و آیات اعتقادی قرآن دانسته‌اند. همچنین مخلوقات که هستی آنها نشانه وجود خالق و خدا است، از دیگر مصادیق واژه آیت دانسته شده است. [[انبیا]] و اولیای الهی به جهت این که با گفتار و رفتارشان به خدا فرا می‌خوانند نیز به‌عنوان آیات خدا محسوب شده‌اند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref> برخی از مفسران نیز به دلیل سیاق آیات که در مقام دفع شبهات یهود است، {{یاد| یهود می‌پنداشتند که نسخ شرایع پیشین قبیح و مخالف حکمت خدا است}} منظور از آیت در آیه نسخ را [[کتاب‌های آسمانی|کتب آسمانی]] پیشین دانسته‌اند.<ref>ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۹۸؛ بلاغی، آلاء الرحمن، نشر وجدانی، ج۱، ص۱۱۵.</ref> بدین ترتیب و به دلیل اطلاق واژه آیت، به نظر آنها این آیه شامل نسخ آیات قرآن نیز خواهد شد.<ref>احسانی‌فر، «نگاهی نو به آیه نسخ»، ص۹.</ref>

علامه طباطبایی با استناد به آیه ۱۸ [[سوره نجم]] (لَقَدْ رَأی مِنْ آیاتِ رَبِّهِ الْکبْری: او در آنجا آیات بزرگی از پروردگارش را بدید)، معتقد است کلمه آیتْ مفهومی دارای شدت و ضعف است؛ یعنی برخی از آیات الهی اثر بیشتری دارند و بعضی اثری کمتر. او همچنین می‌گوید برخی از آیات الهی تنها یک جهت و بعضی دیگر دارای جهات متعدد هستند و در زمان نسخ ممکن است یک جهت آن نسخ شود و جهات دیگر به‌عنوان آیت‌بودن باقی بماند؛ مثلاً اگر یک [[آیه]] از [[قرآن]] نسخ شود، ممکن است حکم شرعی آن مُلغی شود، ولی بلاغت و اعجاز آن همچنان باقی خواهد ماند.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref>

===احکام نسخ===